Leksykon terminów

Leksykon terminów i pojęć dialektologicznych



Halina Karaś

Powrót do listy haseł

Przysłówki

Przysłówki w dialektach ludowych wykazują znaczne zróżnicowanie w stosunku do języka ogólnego, przede wszystkim pod względem budowy słowotwórczej. Szczególnie wyróżniają się przysłówki odzaimkowe i odrzeczownikowe. Do najbardziej charakterystycznych przyrostków gwarowych należą: ‑k, ‑ki (dzisiok, tutok, wtedyk, jeszczyk, cokolek, zarazki, zawdyk), ‑j (tamoj, hawoj, teraj, kiedaj, wtedaj, znowuj), ‑ny, ‑ni (kany = kędy, nikany, teni, kani), ‑si (skądsi, kajsi). Mogą występować również formy skrócone przysłówków: kie, wte, te, sa, tera, zara = kiedy, wtedy, tamo, samo, teraz, zaraz. Nie są też rzadkością przysłówki zdrobniałe, np. zarazicko, zaraniuteńko (zob. Zdrobnienia). Przysłówki odprzymiotnikowe w gwarach cechuje przejście ‑ej → ‑i, ‑y w stopniu wyższym (bardzi, lepi, dal, prości, gorzy, wyży) oraz zróżnicowanie terytorialne przedrostków w stopniu najwyższym: naj‑ na Mazowszu, nao‑ w Wielkopolsce, nej‑ w części Śląska i Małopolski (zob. Stopniowanie przymiotników i przysłówków). Archaiczne formy przysłówków wczora, nigda, wsze, więce są rzadkie. Do osobliwości należą formy ni u kogo, niżaden (Lubelskie). W funkcji przysłówków w gwarach występują także zwroty przyimkowe, typu na śpioncku, po stojoncku, po leżoncku, a także imiesłowy na ‑ęcy//‑ący: leżęcy, śpiewajęcy. Przysłówki o gwarowej postaci mają różny zasięg. Na całym obszarze dialektalnym występują przysłówki kiedy, wtedy, nigdy, teraz//tera, zaraz//zara, zawsze//zawdy. Niektóre jednak są związane z określonym terenem, np. kień, kań ‘gdzie’ oraz hani, hań, hajnok ‘tam’ to formy małopolskie i śląskie, kieni, kień ‘gdzie’ – mazowieckie. Duże zróżnicowanie panuje w Małopolsce południowej i na Śląsku, niewielkie na Mazowszu (bez Mazur) i w Wielkopolsce. Różnice znaczeniowe są mniejsze, np. kiedy może oznaczać również ‘kiedykolwiek, kiedyś, kiedy indziej’.

 

Powrót do listy haseł
 
 
 
 

 

 

ISBN: 978-83-62844-10-4 © by Authors. Zrealizowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego (Program Operacyjny: „Dziedzictwo kulturowe / Kultura ludowa”). Wykonanie: ITKS