Mapa serwisu | Budownictwo wiejskie na Śląsku północnym

Budownictwo wiejskie na Śląsku północnym

Elżbieta Krasnodębska

Do przełomu XVIII i XIX wieku w budownictwie wiejskim Śląska północnego przeważała konstrukcja zrębowa. Niezbędnego budulca dostarczały obfite lasy rosnące na Opolszczyźnie. W wyniku pruskich zarządzeń i licznych przepisów budowlanych z II połowy XVIII wieku, tzw. kolonizacji fryderycjańskiej, zaczęto ograniczać użycie drewna dla celów budowlanych. Z tego powodu już w XVIII wieku na wsiach Śląska północnego pojawiło się wiele domów murowanych.

Nowo zakładane kolonie cechowały się uporządkowaną przez geometrów zabudową w postaci regularnych ulicówek lub rzędówek, w których występowały jednakowej wielkości działki siedliskowe i znormalizowane, ściśle określone, zasady kształtowania zabudowy (Wijas-Grocholska 2010: 5).

Fot. 52.	Fot. 53.	Fot. 54.	Fot. 55.
Fot. 56.	Fot. 57.

Typowa zagroda z tego okresu była zagroda zamkniętą o kształcie wąskiego i znacznie wydłużonego prostokąta. Dom mieszkalny ustawiany był zazwyczaj szczytem do drogi. Naprzeciw niego stał spichlerz albo budynek gospodarczy, a prostopadle – stodoła (fot.56, fot.57).

Do tradycyjnej XIX-wiecznej chałupy wiejskiej prowadziło jedno wejście. Jej ściany były zbudowane z ręcznie obrabianych bali sosnowych lub świerkowych. Łączono je zazwyczaj na rybi ogon lub na nakładkę. Od wewnątrz ściany uszczelniano gliną zmieszaną z sieczką i słomą oraz bielono.

Chałupy przykrywano najczęściej dwuspadowymi dachami. Do połowy XX wieku najbardziej powszechnym surowcem stosowanym do pokrycia dachów była słoma. Układano ją na gładko, używając tzw. głowaczy, czyli snopków przywiązywanych kłosami do dołu lub – na schodkowo, stosując tzw. zakłośniki – snopki przewiązywane kłosami w górę (fot.54, fot.52). Pokrycie schodkowe było droższe ze względu na większe zużycie słomy, dlatego stosowano je w zabudowaniach bogatych chłopów. We wsiach położonych wśród lasów lub w pobliżu lasów i gór dachy kryto gontem (fot.53). W 1850 roku władze pruskie wprowadziły zakaz budowy dachów gontowych, ale zakaz ten praktycznie nie był realizowany. Do lat 70-tych XX w. na Śląsku północnym zachowało się wiele obiektów mieszkalnych i gospodarczych krytych gontem, a pochodzących z II połowy XIX wieku (Wijas-Grocholska 2010: 13).

Od początku XIX wieku bardzo często budowano w chałupach kominy wykonane z kamienia lub cegły. Bezpośrednio przy kominach lub wewnątrz nich lokowano trzon pieca chlebowego, tzw. piekarok lub wielok.

Podłogi wykonywano początkowo z ubitej gliny, a od połowy XIX wieku – najczęściej z drewna.

Fot. 58.	Fot. 59.	Fot. 60.	Fot. 61.
Fot. 62.	Fot. 63.	Fot. 64.

W typowej chałupie wiejskiej z XIX wieku sień wejściowa dzieliła budynek na dwie części, przy czym w obu z nich znajdowały się izba, a za nią komora (fot.58, fot.59). W zależności od sytuacji ekonomicznej i rodzinnej mieszkańców jedna część stanowiła mieszkanie gospodarzy, a druga – rodziców (tzw. wycug) albo też jedna pełniła funkcje reprezentacyjne (tzw. biała izba) (fot.60), a druga – kuchenne i mieszkalne (tzw. czarna izba) (fot.61). Często w obrębie izb i komór sytuowano warsztaty rzemieślnicze (tkackie, szewskie, itp.) (fot.62, fot.63, fot.64).

Dość jednolity obraz architektury ludowej na Śląsku północnym uległ zmianom trwającym od II połowy XVIII wieku do pierwszej połowy XIX wieku. Na północnych i wschodnich terenach ze słabiej rozwiniętym rolnictwem i osadnictwem nadal dominowało budownictwo drewniane. Słabe piaszczyste gleby i gęste lasy przyczyniły się do tego, że ziemie te stały się niejako peryferyjnym obszarem państwa pruskiego. Tutejsza ludność kultywowała pradawne tradycje, w tym także kulturę materialną, czego wyrazem była m.in. powszechność występowania drewnianego budownictwa zrębowego. Część południowa o znacznie lepszej strukturze gleb, mniejszym zalesieniu i gęstej sieci osadniczej przodowała w rozwoju gospodarczym i dlatego m.in. szybciej upowszechniło się tu budownictwo ryglowe i murowane.

Fot. 65.

Fot. 66.

Fot. 67.

Technika ryglowa polegała na budowaniu ścian z pionowo osadzanych słupów i łączeniu ich poziomymi belkami (ryglami). Dodatkowym wzmocnieniem takiej konstrukcji były ukośnie mocowane belki, łączące słupy i rygle (fot.65, fot.66). Pola takiej kratownicy wypełniano różnorodnym materiałem: gliną zmieszaną ze słomą, cegłami lub obijano deskami (fot.67).

Wspomniany podział Śląska północnego na dwie strefy zachował się do połowy XX wieku. Wspólną cechą tego budownictwa była prostokątna, podłużna bryła budynku przykrytego dwuspadowym dachem.

Start

Wprowadzenie

Podstawy dialektologii

Opis dialektów polskich

Mapa serwisu