Kultura ludowa

 

            Strój ludowy odgrywał w tradycyjnej kulturze ludowej bardzo ważną rolę – informował o sytuacji majątkowej właściciela, stanie cywilnym, pozycji społecznej oraz o przynależność do pewnej wspólnoty kulturowej. Tradycyjnie stroje ludowe wykonywano z tkanin pochodzących z naturalnych surowców – lnu, wełny, konopii, a tkanych własnoręcznie przez gospodynie. Stan ten zmienił się na przełomie XIX i XX wieku, kiedy w związku z produkcją fabryczną pojawiły się nowe surowce (bawełna, barwniki anilinowe, tkaniny oraz elementy zdobnicze i dodatki). Nastąpiły wówczas zmiany w kroju i zdobnictwie strojów ludowych, na co wpływ miała także moda mieszczańska (Kępa 2001: 87).

            Dla wyglądu stroju ludowego oprócz kroju istotne było zdobnictwo – haft, koronki, aplikacje, szamerunki, guziki, tasiemki i wstążki. Wyróżniały się one również gamą kolorystyczną, zależną od używanych tkanin i dodatków. Bogatsze były ubiory kobiece (Kępa 2001: 88).

            Na Lubelszczyźnie stroje ludowe noszono stosunkowo długo, przy czym najdłużej utrzymały się na terenach wschodnich, północno-wschodnich i południowych (stroje podlaskie, włodawskie, biłgorajskie. W miejscowościach położonych bliżej rozwijających się miast stroje przestały być używane wcześniej. Dotyczy to właśnie zachodniej Lubelszczyzny.

            Dla szeroko rozumianej Lubelszczyzny można wyróżnić aż kilkanaście odmian stroju ludowego, co jest związane z przynależnością tego terytorium do trzech obszarów etnograficznych: małopolskiego, mazowieckiego oraz o mieszanej kulturze polsko-ruskiej. Stroje z północnej i zachodniej części Lubelszczyzny wykazują powiązania z Mazowszem oraz Podlasiem zachodnim (Kępa 2001: 87). Na terenach zachodniej Lubelszczyzny wyróżniają się stroje w odmianach: kraśnicko-janowskiej i lubartowskiej.

            W okolicach Puław, Lubartowa i Opola Lubelskiego pojawiały się pasiaki, wykorzystywane na zapaski okrywające przód spódnicy. Zapasek naramiennych używały kobiety w okolicach Puław (Kępa 2001: 89).

            Na Powiślu (tereny od Puław do Zawichostu) w strojach kobiecych występował ręczny haft zdobiący odświętne białe koszule. W okolicach Puław pojawiał się na nich ornament geometryczny w kolorze czerwonym, niebieskim i białym, wykonywany ściegiem przewlekanym. Często spotkać można było również dwubarwny haft krzyżykowy (czarno-czerwony lub niebiesko-czerwony). We wsiach leżących na południe od Puław (Rogów, Karczmiska, Głodno) koszule kobiece zdobiono także ściegiem płaskim swobodnym w kolorach: białym, czerwonym, czarnym i niebieskim, motywami roślinnymi (gałązka, wici z listkami, kwiaty, rozety, symetryczne kwiatony). Dla stroju męskiego z tego terenu charakterystyczne były sukmany brązowe lub ciemnoniebieskie, które zdobiono skromnym szamerunkiem, przepasywano rzemiennym pasem. Męskimi okryciami głowy były: przybrane barankiem wysokie rogatywki, czapki baranie stożkowate, obszyte futrem rozłupy i – noszone latem – kapelusze z trawy (psiarki) lub słomkowe (Kępa 2001: 90).

 

Dla Lubelszczyzny zachodniej najbliższym geograficznie i jednocześnie charakterystycznym strojem ludowym był strój krzczonowski (nazywany niekiedy strojem lubelskim), który noszono we wsiach leżących na południe od Lublina (Krzczonów, Piotrków i okolice). Strój ten można określić jako barwny i żywy, z tego względu późniejsza jego odmiana (z przełomu XIX i XX wieku) jest wykorzystywana przez zespoły folklorystyczne.

W połowie XIX wieku był on w całości wykonywany z samodziałowego płótna lnianego w naturalnym kolorze. Białym lub biało-czerwonym haftem zdobione były mankiety rękawów, kołnierze oraz przyramki koszul. W drugiej połowie XIX wieku wykorzystywano już produkty pochodzenia fabrycznego, które zadecydowały o dekoracyjności i barwności stroju, takie jak: aksamity, barwne wełenki, sukna, tasiemki, koraliki, cekiny, koronki i wstążki, używane zarówno przy wykonywaniu strojów kobiecych, jak i męskich (Kępa 2001: 91). Zimą noszono kożuchy, mężczyźni na głowach nosili czapki baranie, kobiety – chustki (Świeży 1952: 7).

Z czasem mężczyźni zaczęli nosić czarne spodnie, kamizele, kaftany, pady rzemienne ozdobione mosiężnymi kółkami, kobiety natomiast – kolorowe spódnice i krótkie fartuszki, które ozdabiały kolorowymi wstążkami i tasiemkami. Po I wojnie światowej w okolicach Krzczonowa rozpowszechniło się dekorowanie stroju (zarówno kobiecego, jak i męskiego) za pomocą okienek, które polegało na tym, że w tkaninie wycinano okienka i podkładano pod nie kolorowe wstążki (Świeży 1952: 7, 10).

Strój męski składał się z koszuli, spodni, skórzanego pasa, parcianki, sukmany, kamizeli, kaftana, kapelusza słomianego, kożucha, czapki baraniej i długich butów.  Elementami stroju kobiecego były: koszula, tryfiona spódnica, tryfiony fartuch, obrusek, barchanowy kaftan, chustka wiązana, krajka czerwona, pończochy lniane lub wełniane, parcianka, kożuch i chodaki, wstążki i korale na szyję. Charakter obrzędowy stroju wiązał się z używaniem dodatków pewnych np. nakryciem głowy panny młodej były wstążki, symbolem kobiety zamężnej była humełka, a także wiązana chustka, czyli dupka (Świeży 1952: 10; 20).

            Znaczącym zmianom stroju towarzyszyła również zmiana stosowanego haftu, który rozbudowywano, a oprócz często używanych białych i czerwonych nici zaczęto stosować niebieskie i żółte. Używane dotychczas ściegi (stębnówka, ścieg dziergany, krzyżowany, łańcuszkowy, cyra) oraz motywy i rytmiczny układ ornamentu zachowano. W XX wieku zachował się układ i kolorystyka haftu, tradycyjny haft wypierany był jednak przez krzyżykowy, zmieniały się również motywy. Według danych z 2001 roku, coraz więcej twórczyń zajmuje się obecnie wykonywaniem tradycyjnych haftów krzczonowskich, m.in. Zofia Dadej i Helena Kruk z Krzczonowa, Bogumiła Wójcik i Halina Grzesiak z Olszanki, Zofia Bartnik z Żukowa.