Gwara regionu Krajna

Zygmunt Zagórski, autor monografii o gwarach krajniackich, podkreślając ich pograniczny charakter (między gwarami wielkopolskimi a kaszubskimi), zaliczał je także do zespołu wielkopolskiego.

Gwary krajniackie sąsiadują od południa z gwarami Wielkopolski północnej, w szczególności Pałuk, od wschodu – z gwarą Borów Tucholskich (gwarą borowiacką, nazywaną też tucholską), od zachodu i północy z nowymi dialektami mieszanymi (przed II wojną światową był to koniec zwartego obszaru języka polskiego). Granica krajniacko-borowiacko nie została dokładnie omówiona. Widoczna jest na mapie opracowanej przez Ludwika Zabrockiego w latach 30. XX wieku w swoim szkicu Gwara Borów Tucholskich (Zabrocki 1934). Zob. Mapa nr 6. Mapa granic gwar borowiackich (borowiacko-krajniackiej, borowiacko-kociewskiej, borowiacko-kaszubskiej). Za: Zabrocki 1934, przedruk: 1980: 433.

Nie została ona jednak szczegółowo omówiona tak jak np. granica borowiacko-kociewska. Gwary krajniackie nie stykają się bezpośrednio z kaszubszczyzną, choć w pasie północnym blisko jest do gwar południowokaszubskich.

 

Gwara Krajny reprezentuje typ przejściowy (zob. Gwary przejściowe), gdyż wykształciły się w nich cechy nawiązujące z jednej strony do Wielkopolski (i języka dolnołużyckiego), z drugiej – do gwar kaszubskich (historycznie dialektów pomorskich). Określa się więc je często jako gwary pograniczne, które stanowią językowe przejście od Wielkopolski do Kaszub. Są one silnie zróżnicowane.

 

Niniejszy opis gwar krajniackich przedstawiam na podstawie współczesnych nagrań dokonanych we wsiach Rudna i Kleszczyna oraz literatury przedmiotu, zwłaszcza prac Zygmunta Zagórskiego (1964, 1964a), Władysława Brzezińskiego (1982-2009, 2010), Kwiryny Handke (1967) i Jadwigi Zieniukowej (1970), Atlasu gwar polskich Karola Dejny, t. 4: Wielkopolska, Kaszuby (AGP IV), Atlasu językowego kaszubszczyzny i dialektów sąsiednich (AJK) i Atlasu języka i kultury ludowej Wielkopolski (AJKW). Wyniki badań Zygmunta Zagórskiego prowadzonych na Krajnie w latach 50. XX wieku zostały opublikowane w postaci monografii Gwary Krajny  i wielu artykułów naukowych. Z kolei rezultaty wieloletnich badań Władysława Brzezińskiego tylko w części ukazały się drukiem za jego życia. Jego rozprawa doktorska Gwara wsi Podróżna w Złotowskiem napisana w latach 70., obroniona w 1983 roku, a więc 27 lat temu, została opublikowana dopiero teraz po jego śmierci (Wrocław 2010), dzięki staraniom jego żony, Jadwigi. Podobnie ostatni, szósty tom imponującego Słownictwa krajniackiego, Jadwiga Brzezińska wydała własnym nakładem w roku 2009. Pragnę wyrazić Jej wdzięczność w imieniu całego środowiska językoznawczego, które obdarowała obiema pozycjami. Cytując monografię Władysława Brzezińskiego, przywołuję zatem mimo daty publikacji 2010 stan sprzed ok. 30-40 lat, czyli z lat 70. XX wieku. Artykuły Kwiryny Handke i Jadwigi Zieniukowej powstały natomiast w związku z opracowywaniem Atlasu językowego kaszubszczyzny i dialektów sąsiednich (AJK). Bogaty przykładowy materiał leksykalny w nich cytowany został zaczerpnięty z kartoteki tegoż atlasu.

 

 

 

Dwie podstawowe cechy fonetyczne mazurzenie lub jego brak i fonetyka międzywyrazowa zróżnicowana regionalnie traktowane jako kryteria podziału na dialekty na Krajnie są realizowane w części zgodnie z dialektem wielkopolskim, a w części nie. Gwary krajniackie charakteryzuje zatem:

a)      brak mazurzenia, jak w Wielkopolsce, np. szkaplerz, szyje, żebyś, nałożyłam, życiu, czego, kawałeczek;

b)      fonetyka międzywyrazowa udźwięczniająca (jak w Wielkopolsce) występująca tylko w niewielkim pasie na południu Krajny (zob. Mapa nr 7. Północna granica fonetyki międzywyrazowej udźwięczniającej. Za: Zagórski 1964: mapa nr 4), np.

  już jest, wóz jidzie, wogro^udeg matki = ogródek matki, natomiast na większości obszaru Krajny rozszerzyła się fonetyka międzywyrazowa ubezdźwięczniająca, np. ro^łs jedon = raz jeden, brat ^łojca), typowa dla Mazowsza i wszystkich gwar północnopolskich, także dla gwar kaszubskich. Zygmunt Zagórski podkreśla, iż wyspowy charakter gwar kilku wsi z fonetyką udźwięczniającą na terenie udźwięczniającym, podobnie jak formy typu pódźma, zanieźma (zamiast spodziewanych nieudźwięcznionych póćma, zanieśma)i częsta wymowa jezdem obok wypierającej ją jestem wskazują na pierwotny typ fonetyki międzywyrazowej udźwięczniającej i dawny związek z Wielkopolską (Zagórski 1964: 50).

 

 

Samogłoski pochylone, inaczej: ścieśnione, są realizowane w sposób nieco zróżnicowany na różnych terenach Krajny.

Samogłoska pochylona e w zachodniej części Krajny podlega jeszcze dalszemu zwężeniu, co powoduje jej przejście w y zarówno po spółgłoskach twardych, jak i miękkich rzyka brzyk śn'yk b'yda.Wschodnią Krajnę natomiast charakteryzuje ścieśnione e, które utrzymuje się jako dźwięk pośredni między samogłoską e i i (< dawna samogłoska długa), np. rzeⁱka brzeⁱk śnieⁱyk bi^eiyda, rzadziej utożsamia się z y po twardej spółgłosce, po miękkiej do i , np. brzyk rzyka bida śnik; świciło, odświżyli, udyrzyła, zrozumi.

Pozostałe samogłoski pochylone a, o wykazywały – jak w gwarach wielkopolskich – tendencję do wymowy dyftongicznej, tj. dwulementowej. Zob. niżej.

 

Silna tendencja do dyftongizacji, czyli wymowy dwulementowej (a nawet niekiedy trzyelementowej – tzw. tryftongi) samogłosek, która cechuje gwary Wielkopolski, ujawnia się również na Krajnie. Dyftongi te (inaczej dwugłoski) składają się z podstawowego dźwięku samogłoskowego (zgłoskotwórczego) i dźwięku niezgłoskotwórczego (najczęściej niezgłoskotwórcze u, wymawiane jak współcześnie ł, ale może to być także niezgłoskotwórcze e, które oznaczam jako ḙ, a także jota, tj. i niezgłoskotwórcze przy wymowie y). Wymowa taka dotyczy samogłosek pochylonych a, o, jasnego o, a także samogłoski y, choć mogą mieć również wymowę niedyftongiczną w postaci pojedynczego dźwięku samogłoskowego. (zob. Mapa nr 8. Południowo-wschodnia granica obszaru z silną dyftongizacją o jasnego, pochylonych o, a. Za: Zagórski 1964, mapa nr 1).

Dyftongizacja na ogół nie obejmuje samogłosek u i a jasnego. Są one realizowane w większości gwar krajniackich tak jak w polszczyźnie ogólnej, tj.  jako pojedyncze dźwięki samogłoskowe (por. Zagórski 1964: 10, 22).

 Charakterystyczna była zatem w latach 50., w których prowadzono badania (przykłady za: Zagórski 1964):

a)      dyftongiczna (dwugłoskowa) wymowa sam. á pochylonego jako a^oł lub oł, np. tra^ołwa, gra^ołd, cza^ołrnyj, pta^ołk || pta^ołk, po^łl’ić = trawa, grad, czarny, ptak, palić, także w pozycji przed spółgłoskami nosowymi: sa^ołm ga^ołda^ołm za^ołmek = sam, gadam, zamek;

b)      dyftongiczna wymowa ȯ pochylonego jako ^łȯ lub ȯy, np. mr^łȯs//mrȯys = mróz)

c)      dyftongiczna (dwugłoskowa), a niekiedy nawet trzygłoskowa wymowa o jasnego jako ^ło, oḙ, ^łoḙ, np. o m^łost || m^łoḙst || moḙst = most, k^łoḙza || koḙza = koza, dr^łoga || droḙga || dr^łoḙga = droga,

d)      dyftongiczna (dwugłoskowa) wymowa y jako yj, yⁱj, po stwardniałych sz ż rz cz c dz czyjstyj leżyj żyto, na południowo-zachodnich obrzeżach Krajny także po spółgłoskach twardych, np. myⁱszyⁱj, bobryj, włosyj, ryjba, złyj, dyjm = myszy, bobry, włosy, ryba, zły, dym.

Obok wymowy dwugłoskowej w tych samych gwarach, nawet z silną tendencja do dyftongizacji, Zygmunt Zagórski obserwował wymowę jednogłoskową (niedyftongiczą) tych samych samogłosek (jw.: 19).

Zgodnie z badaniami Zygmunta Zagórskiego wymowa dyftongiczna możliwa jest na całym obszarze, ale najczęściej występuje na północnym zachodzie Krajny, na południu i wschodzie spotyka się ją rzadziej (Zagórski 1964: 11). Jednak i na południu są wyspy z silną dyftongizacją samogłosek pochylonych a, o, zarejestrowano ją – przykładowo – w gwarze Podróżnej w powiecie złotowskim (Brzeziński 2010: 40-46). W badaniach zaobserwowano także uwarunkowania związane z rodzajem i pozycją samogłoski ulegającej dyftongizacji.

Wymowa dyftongiczna – silniejsza lub słabsza jest zatem zależna od:

a)      obszaru gwarowego (gwary z silniejszą i częstszą oraz gwary z rzadszą i słabszą dyftongizacją),

b)      rodzaju samogłoski (najczęstsza i najsilniejsza dotyczy o jasnego, słabsza i rzadsza – pozostałych samogłosek),

c)      sąsiedztwa fonetycznego, np. najczęściej dyftongi występują w pozycji po spółgloskach wargowych i tylnojęzykowych (zob. Zagórski 1964: 11, 18-19).

Dziś ta wymowa jest bardzo rzadka, częściej dawne a pochylone jest realizowane jako o, np. biołej, widzioł lub a, np. gadajo, naprawde, jak w języku ogólnym.

 

 

Samogłoski nosowe są realizowane niejednolicie w gwarach krajniackich (zob. Zob. Mapa nr 9. Wymowa samogłosek nosowych w gwarach Krajny. Za: Zagórski 1964, mapa nr 2).

W przeszłości panowała tu  szeroka wymowa ę, której towarzyszyła również szeroka wymowa grupy eN jako aN: gąś, ćamno, ale nawet wówczas na północnym zachodzie Krajny dominowała wymowa wąska (zwężona) ę i grupy eN: gęś, ćemno. Szeroka wymowa ę i grupy eN wycofywała się z gwar krajniackich w ostatnim półwieczu i dziś jest sporadyczna. Przykłady wskazują na wąską (zwężoną) wymowę samogłosek nosowych, zarówno nosówki przedniej, np. myⁿża, dzinkować, byńdzie, kolyndzie, kryncynia, re^ynke, = męża, rękę, dziękować, piękna, będzie, kolędzie, kręcenia, jak i tylnej -ą-, -ą, np. wuⁿski, piuntki, zump, przelunk = wąski, piątki, ząb. Z szeroką wymową ę i grupy eN wiąże się wymowa grupy aN jako eN (prawdopodobnie hiperpoprawna), niekiedy nawet ze zwężeniem e aż do y, np. kolėno, kemiń, pyni, ty^eni = kolano, kamień, pani, taniw gwarach środkowokrajniackich (zob. wyżej mapa nr 9).

 

W wygłosie ę traci nosowość – tak jak w języku ogólnopolskim – na południu Krajny, np. widze, robie, ch^łodze, natomiast na północ od Złotowa utrzymywała się nosowość, np.  idę^a, po wodę^a, się^a. Samogłoska tylna -ą na południu Krajny ma wymowę rozłożoną i często ścieśnioną jako -o^um, -um, np. ido^um, cało^um drogum = idą, całą, drogą, północną część Krajny cechuje utrzymywanie nosowości, synchroniczna wymowa nosówki tylnej ą jako ą^u , np., czarną^u, teściową^u, niemiecką^u. Zachód Krajny cechuje zanik nosowości przed spółgłoskami szczelinowymi, rzadziej zastąpienie skłonnej do zaniku nosowości przez j, np. gyjsty wjujzać = gęsty, wiązać (Zagórski 1964: 24-33).

Niejednolitość wymowy samogłosek nosowych, enklawy z wymową typu gaⁿś, ciamno czy zleksykalizowane formy typu mantryka||mentryka, mantalik || mentalik, resztki wymowy nierozłożonej nosówek w każdej pozycji, brak niekiedy nosowości przed szczelinowymi, rozszerzanie się wymowy typu idom skłonił Zygmunta Zagórskiego do wysunięcia wniosku dotyczącego wpływu realizacji wielkopolskiej i ogólnopolskiej nosówek (rozłożonej wymowy nosówek przed zwartymi i zwartoszczelinowymi oraz w odniesieniu do ą także w wygłosie) na gwary krajniackie z zachowanymi w pełni samogłoskami nosowymi z nosowością wokaliczną (nierozłożoną) w każdej pozycji. Autor widzi trzy fazy tego oddziaływania i łączy z nimi następujące fakty:

1)      z fazą 1: pewną liczbę form bez spodziewanego elementu nosowego w każdej pozycji w zachodnim pasie gwar krajniackich, daleko na zachód wysunięte gwary (np. Podróżnej) z dobrze zachowanym typem gaⁿś, ciamno i gwary z wymową gęś, ciemno i gwary z wymową gęś, ciemno z zachowanymi jednak reliktami wymowy szerokiej w postaci form zleksykalizowanych mantryka||mentryka, mantalik || mentalik;  

2)      z fazą 2: brak nosowości przed spółgłoskami szczelinowymi (zwłaszcza na zachodzie Krajny), formy hiperpoprawne typu sema, tem = sama, tam, pojawienie się wymowy rozłożonej i „półrozłożonej” przed spółgłoskami zwartymi i zwartoszczelinowymi, utrwalanie się wąskiej wymowy na zachodzie Krajny, początek ekspansji wymowy rozłożonej nosówki tylnej ą w wygłosie (idom);

3)      z fazą 3 (najnowszą): dalsze rozpowszechnianie się wymowy rozłożonej nosówek, także przed spółgłoskami szczelinowymi, gwałtowne cofanie się wymowy szerokie (gaⁿ ś, ciamno) i związane z tym procesem różne wahania wymowy, osłabienie aż do zaniku rezonansu nosowego w gwarach z szeroka wymowa nosówki przedniej (jw.: 31-32).

Podobnie Władysław Brzeziński w latach 70. XX wieku gwarze Podróżnej odnotował trojaką (zróżnicowaną) wymowę samogłoski nosowej przedniej ę co do barwy (przy rezonansie nosowym lepiej zachowanym niż w odmianie ogólnej):

a)      szeroką jako a nosowego, starszą, wycofującą się, typu gaⁿś,

b)      ścieśnioną (zwężoną), nowszą, częstą u młodszych, spotykaną też u starszych, typu gę^yś || gyⁿś

c)      tożsamą z polszczyzną ogólną, typu gęś.

Nosówka tylna ą była natomiast wymawiana w sposób zwężony jako ą^u, ȯⁿ, niekiedy dyftongicznie (Brzeziński 2010: 47).

 

 

Wymowa samogłosek i, y w gwarach krajniackich jest taka jak w innych gwarach północnopolskich.  Cechuje je podwyższenie i zbliżenie artykulacyjne y do i wywołane wydatniejszym spłaszczeniem warg, stąd dźwięk pośredni między y oraz i, np. myⁱ myⁱśleli,  nieżyⁱwo, koryⁱtarzyⁱk, kwiatamyⁱ, lub prawie równy i, ale nie powodujący zmiękczenia poprzedzającej spółgłoski, np. w·iniós (północno–wschodnia część Krajny). Utrzymuje sie ona dość dobrze do dziś, co poświadczają współczesne nagrania.

 

 

O zmianach barwy samogłosek przed spółgłoskami nosowymi w grupach eN, oN, aN była mowa w związku z artykulacją samogłosek nosowych w gwarach krajniackich.

Charakterystyczną cechą, choć już przed pół wiekiem utrzymaną wyspowo i reliktowo, jest wymowa eł jako oł w części północnej i zachodniej Krajny, np. wołna, kiołbasa || ciołbasa, ^łosołka, połna, pudołko (Zagórski 1964: 12-13).   

Przed spółgłoskami półotwartymi ustnymi samogłoski i, y zazwyczaj ulegały (zob. rozszerzeniu artykulacyjnemu, czyli obniżały artykulację, np, biy^eła, mówiy^eli = biła, mówiła (jw.: 24), natomiast w okolicach Sępolna obserwuje się cofnięcie artykulacji i do u w pozycji przed następną spółgłoską półotwartą, np. piuła, zrobiuł, buł =piła, zrobił, był, czyli przejście wygłosowego i śródgłosowego -ił, -ył > -eł.

 

Z Wielkopolską łączy także Krajnę m.in. zachowanie oboczności ‑ew‑ po spółgłoskach miękkich, ‑ow‑ po twardych, najlepiej utrzymującej się w celowniku lp. rzeczowników męskich, np. wujewi, stryⁱjewi, ko^uniewi, gospo^udarzewi, kowo^ulewi, oraz w przyrostku przymiotnikowym, np. wiśniewyⁱ, majewyⁱ, ru^ożewyⁱ, rzadkiej w mianowniku lmn. rzeczowników męskich, np. wujewie, stryjewie, mężewie. Zanikanie tej oboczności już ponad pół wieku temu podkreślił Zygmunt Zagórski (jw.: 15).  

 

Pomieszanie nagłosowego o‑ z wo‑ (łosk//vosk, łoda, łojna, wokno ‘ wosk, woda, wojna, okno) to również cecha wiążąca gwary krajniackie z Kaszubami i z Wielkopolską. Wiąże sie to z dłuższym utrzymywaniem się na tych terenach dwuwargowego w, np. swojej,chwyⁱtał, świciło, szwager, wszysko.

 

Na Krajnie notowano tylko resztki niektórych zjawisk północnopolskich, występujących w nielicznych wyrazach czy rdzeniach wyrazowych, takich jak:

a)       przejście nagłosowego ra‑ w re‑, np. redło, redlina, redłować, ry^emnie, ryno = radło, radlina, radlić, ramię, rano, 

b)     przejście nagłosowego ja‑ w je‑, widoczne w zasadzie tylko w wyrazie jerzmo = jarzmo, poza tym zawsze nagłosowe ja-, np. jagodyⁱ, jabłko, jarząbek, jaszczurka, jaglanno, jaskułka,

c)      przejście śródgłosowego ar w er, np. taterka, taterczanno = tatarka, tatarczana, rzadko terto^łk, częściej tartak (Zagórski 1964: 11).

 

Z kaszubszczyzną i gwarami borowiackimi łączyła kiedyś Krajnę zmiana k’, g’ w ć, dź, czyli wymowa typu ćij, nodźi = kij, nogi (zob.  Afrykatyzacja spółgłosek tylnojęzykowych k’, g’), ale dziś jest to już cecha w zasadzie niespotykana na Krajnie. Już w okresie powojennym częstsza była (obok k’, g’) jedynie w gwarach północno-zachodnich, na południu rejestrowano ją rzadko lub wcale. Zob. Mapa nr 10. Wymowa miękkich spólgłosek k’, g’. Za: Zagórski 1964, mapa nr 8. 

Sporadycznie natomiast się pojawiały formy z cz’, dż’, np. zdż’inoł = zginął, na miejscu ogólnopolskich k’, g’. W gwarach, które nie miały ć, dź < k’, g’ spólgłoski te realizowane były twardo (kyⁱj, nogyⁱ, kerownik) albo – rzadziej – miękko jak w polszczyźnie ogólne: kij, nogi, kierownik. O szerszym zasięgu wymowy k’ g’ jako ć, dź mogą świadczyć hiperyzmy typu kierlica, niki^j = cierlica, nici na obszarach nieznających już tej wymowy (jw.: 44).

 

 

Grupy spółgłoskowe kontynuujące psł. *sr’, *zr’) na Krajnie są realizowane jako chrz, krz- głównie na północnym zachodzie, np. chrzoda, krzoda = środa, chrzoḙdek || we środek, krzodek = środeklub jako śr- na południu (choć i tu może wystąpić artykulacja pierwszego typu). 

W śródwyrazowych grupach spółgłoskowych z kończącym je ł obserwuje się osłabienie artykulacji ł lub jego redukcję, np. g^łowa, p^ług, kódka.

Silna tendencja do uproszczenia grup spółgłoskowych przejawia się m.in. w następujących zjawiskach:

a)      redukcji spólgłosek podwojonych (geminat), np. leko = lekko,  

b)      spłynięciu grup rs, rrz, rrz w rz, np. dzierzak dzierzawa;

c)      wymowie grup spółgłoskowych strz, zdrz, trz, drz jako szcz, żdż, cz, dż, np. oszcze,   zaoszczone, czyma = ostrze, zaostrzone, trzyma,

d)      innych uproszczeniach, np. sucze = stłucze, głębokoś = głębokość.

 

 

W morfologii charakterystyczne są następujące zjawiska o różnym zasięgu (często szerokim, nieograniczonym do Krajny czy nawet do Wielkopolski).

 

 

W odmianie rzeczowników można wskazać na kilka zjawisk, niewyłącznych jednak tylko do badanych gwar, takich jak:

a)      zróżnicowanie form M.lmn. rzeczowników brat, ksiądz, por. bracio^u || braty || braci, księ^yżo^ł || ksiyndze || ksiynże || ksiy^eżi (Zagórski 1964: 76),

b)      końcówka -oma z dawnej liczby podwójnej w N. lmn. rzeczowników ręka, noga: re^ynko^uma || renko^uma || ranko^uma || ra^enko^uma, nogo^uma || n^łogu^oma;

c)      wahania między typem spółgłoskowym i samogłoskowym w odmianie niektórych rzeczowników żeńskich, np. brzyⁱtwa || brzyⁱtew, podeszwa || podesze^yw, brwia || brwa || brew (jw.: 78),

d)      częste formy niemęskoosobowe M. lmn. rzeczowników męskich bez nacechowania ujemnego, np. wuje, kawale^yryⁱ, majstryⁱ (jw.: 74),  

e)      upowszechnienie się końcówki -ów w D. lmn. rzeczowników niezależnie od rodzaju gramatycznego i zakończenia fonetycznego tematu, np. k^łozo^uw, apteko^uw, myⁱszo^uw, jago^udko^uw, k^łobieto^uw, desko^uw, kruszko^uw (= gruszek), zioło^uw, serco^uw, polo^uw, drzewo^uw,

f)        w odmianie rzeczowników nijakich formy typu weselė z zachowaną samogłoską pochyloną i polė (z wyrównaniem do typu na -ė) obok wesele, pole (wyrównanych do form z e jasnym typu pole) (jw.: 78-79),

g)      zanik deklinacji nierównotematowej rzeczowników nijakich typu cielę, imię poprzez zanik rozszerzenia tematu (wyrównanie do odmiany typu pole), np. ciele, ciela..; imię, imia ||imnia..., lub wyrównanie do postaci tematu fleksyjnego liczby mnogiej, np. imię, imiona (D. lp.), albo nieodmienność (jw.: 87).

 

 

W odmianie przymiotników i zaimków przymiotnych należy wymienić następujące cechy o szerszym zasięgu gwarowym:

a)      zachowanie samogłoski ścieśnionej ė w końcówce -ego w dopełniaczu liczby pojedynczej przymiotników i zaimków przymiotnych rodzaju męskiego i nijakiego: teg^ło dobryg^ło, taniy^ego, nowe^ygo;

b)      końcówkę -ėm w narzędniku liczby pojedynczej przymiotników i zaimków przymiotnych, np. małe^ym, tanie^ym;

c)      końcówkę -ech || -ėch w dopełniaczu i miejscowniku liczby mnogiej przymiotników i zaimków przymiotnych, np. nowe^ych, dobre^ych, grube^ych, tanie^ych.

W odmianie liczebników w części wschodniej, północnej i zachodniej Krajny nastąpiło uogólnienie formy dwa także na rodzaj żeński, np.  dwa krowyⁱ, dwa k^łozyⁱ, dwa kuryⁱ;, niekiedy obocznie do konstrukcji typu dwie krowyⁱ,natomiast na południu używa się formy dwie (dwie krowyⁱ, dwie k^łozyⁱ). Zob. niżej: Mapa nr 11. W stosunku do stanu zarejestrowanego na początku XX wieku przez Kazimierza Nitscha nastąpiło rozszerzenie się typu dwa krowyⁱ na zachód (Zagórski 1964: 92).

W odmianie liczebników głównych od 5-10 ponad pół wieku temu Zygmunt Zagórski zaobserwował tendencję do nieodmienności, czyli upowszechnianie się jednej formy we wszystkich przypadkach, np. z dziewię^yńć żołnierzami (jw. 93-94), głównie na północy Krajny, a także w innych częściach utrzymywanie sie starych końcówek liczebnikowych, np. pio^łńci, dziewie^yńci = pięciu, dziewięciu.

 

W odmianie czasowników w czasie teraźniejszym i trybie rozkazującym na uwagę zasługują następujące zjawiska:

a)      formy 1. os. lmn. czasu teraźniejszego z końcówką dawną -m, np. niesiy^em, wiezy^em, idziy^em, pójdziy^em || niesie^ym, wieze^ym, idzie^ym, pójdzie^ym || niesia^em, wieza^em, idzia^ym, pójdzia^ym, przy czym rodzaj samogłoski występującej przed nią jes uzależniony od typu wymowy grupy eN – wąskiej czy rozszerzonej; przykłady przytoczone przez Zygmunta Zagórskiego (1964: 102) wskazują na dużą różnorodność tych form przed ponad pół wiekiem;

b)      końcówka -ma w 1. os. lmn. trybu rozkazującego pochodząca z kontaminacji -wa i -my, łącząca Krajnę z Wielkopolska i Borami Tucholskimi, np. dejma, pódźma, jedźma, nieśma, czyⁱtejma, czekajma || czekejma, występująca obocznie obok końcówki -my (jak w polszczyźnie ogólnej) oraz form na -m (pójdziem, zaniesiem, idziem) wyrażających łagodniej rozkaz czy życzenie (stąd opozycja pójdziem! – pójdźma!);

c)      formy 2. os. lmn. czasu teraźniejszego i trybu rozkazującego z końcówką dawnej liczby podwójnej -ta, niekiedy obok -cie, np. siedzita, robita, zanieśta || zanieście, róbta || róbcie, chodźta, siedźta obok czyⁱtejcie, czyⁱto^łcie. Wschód i środek Krajny ma tu na ogół typ niesieta, nieśta, natomiast zachód – niesiecie, nieście. Formy przemieszane: niesiecie, ale nieśta występują wyspowo na całym obszarze Krajny. Zob. Mapa nr 11. Formy 2. os. lmn. czasu przeszłego i trybu rozkazującego. Za: Zagórski 1964, mapka nr 3.

Porównanie z wynikami badań Kazimierza Nitscha z początku XX wieku i Adama Tomaszewskiego z lat 20.-30. ze stanem z lat 50. XX wieku opisanym przez Zygmunta Zagórskiego wskazały na ekspansje końcówki -ta w kierunku zachodnim Krajny.

W gwarach krajniackich spotyka się trzy typy czasu przeszłego, a w 1. os. lmn. dodatkowo czwarty:

1)      analityczny z zaimkiem w funkcji wykładnika osoby, np. jo^ł był, jo^ł zesiek, tyⁱ piso^uł, myⁱ pisali, myⁱ wołali, wyⁱ byli;

2)      wzmocniony cząstką że- dodawaną do ruchomych końcówek czasu przeszłego -em, -eś..., a powstałą formę żem dodaje się często do zaimka 1. i 2. osoby, przy czym może występować przed czasownikiem lub po nim, np. jo^ł że^ym szed, tyⁱ że^yś był, myⁱ że^ym mówili, wyⁱ że^yście pisali, wyⁱ że^yśta pisali, że^ym widział, że^ym śpie^ywali;

3)      rzadki jak w polszczyźnie ogólnej, np. zaprowadziłym, mo^uge^ym, byłe^yś, myⁱśmyⁱ byli itp.

4)      w 1. os. lmn. rzadko z końcówką dawną -m: bylim, dalim (Zagórski 1964: 104+105).

 

 

a)       formy czasowników przedrostkowych pochodnych od iść z rozszerzonym rdzeniem o spółgłoskę ń kończącą dawne prefiksy lub ń analogiczne, np. dońde, wyⁱńda, wyⁱńdzie, przyńde, przyńdzie = dojdę wyjdę przejdę (jw.: 112);

b)      formy będące rezultatem wyrównań, np. w 1. os. lp. czasu ter. bierze = biorę, w 1. os. lmn. czasu ter. bierzu^o = biorą (do tematu fleksyjnego 3. os. lp. bierze, 1. os. lmn. bierzemy, 2. os. lmn. bierzecie), zgrupowane na północnym zachodzie Krajny (jw.: mapa nr 10);

c)      zachowanie opozycji między klasami czasowników zakończonych w bezokoliczniku na -eć (siedzieć || siedzie^yć) oraz -ić (robić) lub północnopolskie pomieszanie obu klas (siedzić jak robić) z trudną do określenia geografią (zob. jw.: mapa nr 9), gdyż często gwary z jednym lub drugim typem są przemieszane;

d)      zróżnicowaną odmianę czasowników mleć, pleć, por. melę || mielę || mėlę || miėlę (z twardą spółgłoską m lub miękką m’, z e jasnym lub ė pochylonym w rdzeniu) (jw.: 115-116).

 

 

W zakresie słowotwórstwa można wskazać na kilka ciekawych właściwości, choć nie sa one na ogół specyficzne tylko dla Krajny, takich jak:

a)      przyrostki rzeczownikowe zdrabniające -yszek, -yszko, np. garnyszek kamyszek słonyszko, pudełyszko, góryszka, bochanyszek, czubyszek, dołyszek, dworyszek ‘chłopskie podwórze’, grzebyszek, kawałyszek, kłebyszek, kubełyszek, ogródyszek, snopyszek, sznuryszek, wianyszek, zbanyszek, zwonyszek, góryszka (Brzeziński 2010: 111-113);

b)      przyrostek rzeczownikowy -ówa, np. cukrówa ‘burak cukrowy’, jajówa ‘jajecznica’, blachówa ‘kawał starej blachy; naczynie z blachy’ (za: Brzeziński 2010: 157);

c)      przyrostki rzeczownikowe -as, -al nacechowane na ogół ujemnie, np. gburas, gzubas (od gbur ‘bogaty gospodarz’, gzub ‘dziecko’) Zagórski 1964: 66, blekas ‘dziecko, ktore często beczy’, kuras (od kur ‘kogut’), burszal (od bursz ‘chłopiec’ (Brzeziński 2010: 120, 145);

d)      przyrostek rzeczownikowy -‘arka w nazwach drzew owocowych, np. jabłczarka ‘jabłoń’, kruszczarka ‘grusza’, śliwczarka ‘śliwa’, jagodziarka ‘wiśnia’ (za: Brzeziński 2010: 96) wg Zagórskiego występuje w północno-zachodniej Krajnie (jw. 67), często obocznie obok przyrostka -anka w tej samej funkcji, np, jagodzianka, kruszczanka, jabłczanka, śliwczanka;

e)      archaiczną postać niektórych przedrostków, np. ot- ‘od’ (otleje, otwinie), s- ‘z-‘ (slyźć, swiozać || zwiozać);

f)        formacje przymiotnikowe typu jaglanny, lnianny, rżanny, życianny, drewnianny, suknianny, mydlanny, złotny, niewartny (Zagórski 68),

g)      wypieranie form na -ować formami z -iwać / -ywać, np. usługować, oszukować, zasypować, przeskakować, opisować, obsługować (Zagórski 69);

h)      usunięcie przyrostka -uję, -ować, -ywać w formach czasowników wielokrotnych, np., kupać, zdejmać, znajdać = kupować, zdejmować, znajdywać.

 

 

Wspólczesne nagrania poświadczają zachowanie się wielu wyrazów gwarowych różnego pochodzenia, w tym w szczególności germanizmów,  np. balbierz ‘fryzjer’, bakalarz ‘nauczyciel’, szruber ‘ostra szczotka do czyszczenia’, glazejki ‘skórzane rękawiczki’, leberka ‘wątrobianka’, pludry ‘spodnie’, nudle ‘makaron’, flyndze ‘placki ziemniaczane’, mojska ‘zupa mleczna’, zakietować ‘zamknąć’.

Już Kazimierz Nitsch na początku XX wieku podkreślił odrębność Złotowskiego w zakresie leksyki, podczas gdy Bory Tucholskie i Kociewie cechowała stosunkowo duża jednolitość pod tym względem (Nitsch, Handke 1967: 141). Odrębności słownikowe Krajny omówiła Kwiryna Handke, posiłkując sie bogatym materiałem przykładowym zebranym w ramach prac na Atlasem językowym kaszubszczyzny i dialektów sąsiednich (AJK), czyli nad Kaszubami, Krajną, Borami Tucholskimi i Kociewiem. Autorka pisze następująco:

„W zasobie słownikowym kartoteki Atlasu językowego kaszubszczyzny i dialektów sąsiednich znalazł się bardzo bogaty zestaw wyrazów wyodrębniających leksykalnie Krajnę od pozostałych badanych gwar, a także dosyć liczna grupa nazw nie znanych poza dialektem krajniackim nigdzie na polskim obszarze dialektalnym” (jw.: 142).

Autorka, badając zasięgi tych wyrazów, na ile pozwalał ówczesny stan badań dialektologicznych nad polskim słownictwem gwarowym, wyróżniła 7 grup leksykalnych –wyrazów występujących na obszarze AJK tylko na Krajnie, ale nie zawsze charakterystycznych tylko dla niej (przykłady poniższe wybrano z materiału przytoczonego na s. 143-152):

1)      wyrazy mające nawiązania również w Wielkopolsce, czyli słownictwo krajniacko-wielkopolskie, np. doda, dodek ‘dziadek’, dworek ‘podwórze’, pańtówka || pantówka ‘ziemniak’, siersień || sirszeń ‘trzmiel’;

2)      wyrazy znane również w Wielkopolsce i na innych terenach gwarowych Polski, a więc o szerszym zasięgu dialektalnym, np. kiełzno ‘wędzidło’, mętoperz || mętopierz ‘nietoperz’, susz ‘owoc suszony’, szablak ‘fasola’, śmiga ‘żuraw’;

3)      wyrazy bez nawiązań w gwarach Wielkopolski, ale poświadczone z innych obszarów gwarowych Polski (Mazowsza, Małopolski, Śląska), np. bacisko ‘rękojeść bata’, broda ‘ucho kosy’, chojar, chojarek, chojara ‘sosna’;

4)      wyrazy zgrupowane wyraźnie na Krajnie, sporadycznie poświadczone z innych gwar obszaru AJK, często z nawiązaniami na innych polskich terenach gwarowych, np. bruzdy ‘zmarszczki na twarzy’, jarmuż, kwaśny jarmuż ‘szczaw’, słuchalnica, słuchalniczka, słucharnica, słuchaczka ‘konfesjonał’, suć ‘sypać’, szczerba ‘szpara’;

5)      wyrazy poświadczające wielość nazw niektórych desygnatów (brak jednolitej nazwy), tworzone doraźnie, np. bok, boki, bocznik, deski, decha, hela, hele, kasta, strónice, stróna na oznaczenie ‘bocznych desek wozu zakładanych na wyjazd do miasta’, które na całym prawie obszarze AJK nazywają się temraty || tamraty;

6)      wyrazy niepoświadczone w gwarach krajniackich, a znane na innych obszarach AJK (i poza nimi w innych gwarach polskich), np. czoło, obłok;

7)      wyrazy lub ich znaczenia czy postać formalna znane wyłącznie gwarom Krajny,

Ta ostatnia grupa wyrazów specyficznie krajniackich jest najciekawsza i wymaga szerszego omówienia. W przykładach przytoczonych przez autorkę wyraziście wyodrębniają się trzy podgrupy:

a)      wyrazy różniące się tylko pod względem semantycznym, np. bielawa ‘stawek’ (znaczenie niepoświadczone z innych gwar, w których oznacza ‘łąkę, na której bielono płótno’, ‘uroczysko’, ‘wrzosowisko’, ‘torfowisko’), bryły ‘kra’, kobiór, kobior ‘wsypa na pierzynę’ (kasz. k^łobio^ur m., k^łobierze n., k^łobiora to ‘podbiał’, nazwa rośliny), panienki ‘tatarak’, próg ‘poprzeczna beleczka osadzona na trzonku grabi’, strupy ‘łupież’, wiśnia, wisienka ‘każde drzewo rosnące’, zielsko ‘nać kartofli’,

b)      wyrazy różniące się tylko postacią formalną, np. słowotwórczą (inny formant), np. kazarnica ‘ambona’ (w innych gwarach znana kazalnica), plichna ‘dżdżownica’ (plicha znana z części Mazowsza), sadzona (prawdopodobnie przekształcenie formy słodzona)‘śledziona’,

c)      wyrazy zupełnie nieznane poza Krajną, np. bonawa, bonawka ‘darń, trawa’, brómza, bróma, brumer ‘trzmiel’, gaja ‘wiewiórka’, korpal ‘brukiew’, krupkula ‘piwnica poza domem’, wasman || wapsman || wafsman || wacman ‘swat’.

        Przytoczone wyżej wyrazy zazwyczaj nie mają charakteru ogólnokrajniackiego, występują w różnych częściach Krajny, niekiedy notowane są sporadycznie tylko w kilku wsiach. Zbadane szczegółowo przez autorkę ich zasięgi wyodrębniły szczególnie obszar Złotowskiego, na którym wystąpiła większość omówionych wyrazów. Ma to uzasadnienie w historii badanego obszaru, który w odróżnieniu od reszty Krajny najdłużej pozostawał w izolacji od innych polskich obszarów dialektalnych, znajdując się także w okresie dwudziestolecia międzywojennego w obrębie Niemiec. Fakty te również tłumaczą sporą liczbę występujących w Złotowskiem zapożyczeń niemieckich (jw.: 153-154).

        Związki leksykalne krajniacko-wielkopolskie       podkreślone przez Kwirynę Handke i wcześniej przez Zygmunta Zagórskiego (ale głównie na podstawie danych fonetyczno-fleksyjnych, w mniejszym stopniu leksykalnych) szerzej zbadała Jadwiga Zieniukowa (1970). Pod uwagę wzięła wyrazy znane gwarom kaszubskim i krajniackim, które nie występują w zasadzie na innych obszarach AJK (w Borach Tucholskich i na Kociewiu), z wyjątkiem notowanych we wsiach pogranicznych. Ze względu na zasięgi wydzieliła 5 grup:

1)      Krajna i Kaszuby północne oraz południowo-zachodnie, np. fledermaus ‘nietoperz’, kwaśne liście ‘szczaw’, pupila || popila || popela ‘źrenica’, ajkacka ‘wiewiórka’, milc ‘śledziona’, wancka ‘pluskwa’, cepiszcze, cepisko ‘dzierżak u cepów’, oma, omama ‘babka’, opa, opapa ‘dziadek’;

2)      Krajna i Kaszuby południowe, np. gebys, jebys ‘wędzidło’, hadrych || hedrych ‘ognicha’, kapuścianka, kapuściana ‘szczaw’, ślubiny ‘zaręczyny’, podkałdunica, podkałdunic ‘pas idący brzuchem konia’;

3)      Krajna i Kaszuby północne, np. brombere, brombule ‘jeżyny’, krew ‘krew konia, psa, kota’ (w opozycji do jucha na pozostałym obszarze AJK), obona ‘tłuszcz gęsi’;

4)      Krajna i całe (lub prawie całe) Kaszuby, np. dno ‘dno pieca chlebowego’, dom ‘sień’, skórc || skórcz ‘szpak’, star(e)k ‘dziadek’, starka ‘babka’;

5)      Krajna i różne części Kaszub, np. banty ‘belki łączące krokwie’, ulica, uliczka ‘furtka’, grzebiółka, grzebielucha ‘jaskółka brzegówka’, piknąć ‘ukłuć igłą’ (Zieniukowa 1970: 166-168).

Znaczną część tych wyrazów stanowia pożyczki niemieckie uwarunkowane geograficznie i historycznie. Mają one zróżnicowany zasięg i frekwencję, gdyż część z nich pojawia się rzadko tylko w kilku wsiach, są pożyczki lokalne, nieznane na ogół innym gwarom polskim, część natomiast charakteryzuje prawie całą Polskę pólnocną lub występuje na obszarach w przeszłości narażonych na wpływy niemieckie (np. Mazury, Warmia, Wielkopolska, Śląsk), jeszcze inne (np. banty) znane są różnym polskim gwarom i polszczyźnie ogólnej. Wyrazy rodzime natomiast to głównie archaizmy (znane z okresu staro- i średniopolskiego). Biorąc pod uwagę zasięg, prawie połowa z analizowanych wyrazów ma nawiązania w gwarach wielkopolskich, co świadczy o silnych związkach Krajny z Wielkopolską czy szerzej o związkach kaszubsko-krajniacko-wielkopolskich (jw.: 169-171).

 

***

            Gwary krajniackie są silnie zróżnicowane, co stwierdził już Kazimierz Nitsch, wyodrębniając szczególnie Złotowskie. Zygmunt Zagórski po zastrzeżeniach o trudnościach związanych z przeprowadzeniem konsekwentnego podziału wskazał na trzy w miarę wyraziście wydzielające się obszary:

 

     1) gwary północno-zachodniej Krajny (Złotowskie) m.in. z silną dyftongizacją samogłosek, wąską wymową ę i zachowaniem grupy eN, odnosowieniem ą w wygłosie (ido drogo), przyrostkiem -arka lub -anka w nazwach drzew, formami wyrównanymi typu siedzić, końcówką -cie w 2. os. lmn. czasu ter. i rozkaźnika (niesiecie, nieście), słownictwem typu wiśnia ‘każde drzewo’, pańtówka ‘ziemniak’, czuć ‘słyszeć’;

 

     2) gwary północnokrajniackie z ośrodkiem w okolicach Kamienia Krajeńskiego z m.in. formą żeńską liczebnika dwie (obok typu dwa), przejściem -aj > -ej w czasownikach (dej, czekej), końcówką -ta w 2. os. lmn. czasu ter. i rozkaźnika (niesieta, nieśta), słownictwem typu brzad ‘owoc suszony’, bulwa ‘ziemniak’, waka ‘suka’;

 

     3) gwary południowokrajniackie (nadnoteckie) z fonetyką międzywywrazową udźwięczniającą, wymową typu gęś, ciemno (ę, eN), rozłożoną wymową nosówki tylnej ą w wygłosie (idom drogom), typ dwie krowy, rzadkość lub brak wymowy typu cij, nodzi, wyraz pe^yrki na określenie ziemniaków,resztkowo pańtówka.

 

W podsumowaniu autor stwierdza przejściowy charakter gwar Krajny:

„Ze względu na wybitną przejściowość gwar krajniackich od gwar północnej Polski (w szerokim znaczeniu) do Wielkopolski (..) trudno wskazać jakieś ważniejsze, typowo krajniackie (właściwe całemu temu obszarowi) cechy językowe. Można natomiast ogólnie określić, co jest wspólne gwarom Krajny ze względu na wspomniany ich charakter, mianowicie masowe występowanie tak w systemie gramatycznym, jak i w słownictwie (...) cech wielkopolskich obok cech typowo północnopolskich (pomorskich i mazowieckich). O ile nie można mówić o dialekcie krajniackim jako jednostce językowej odpowiadającej jednostce etniczno-geograficznej, za jaką uważa się Krajnę (dawny powiat nakielski), o tyle można obecnie stwierdzić występowanie kilku ugrupowań gwarowych z różnym nasileniem cech północnopolskich i wielkopolskich. Jedne gwary krajniackie nawiązują zatem silniej do południowego sąsiedztwa Wielkopolski, inne zaś do gwar Polski północnej (...). To jest właśnie bardzo charakterystyczne dla tego obszaru. Dzieje tej części Polski oraz jej pograniczny charakter w różnych okresach historii Polski zdają się ze swej strony uzasadniać taki stan rzeczy” (Zagórski 1964: 166). 

 

 

 

AGP IV: Karol Dejna, Sławomir Gala, Atlas gwar polskich, t.4 - Wielkopolska, Kaszuby, Warszawa 2002.

AJKLW: Atlas języka i kultury ludowej Wielkopolski, red. Zenon Sobierajski i Józef Burszta, t. 1-6, Wrocław 1979-1991.

AJK: Atlas językowy kaszubszczyzny i dialektów sąsiednich, opracowany przez Zespół Zakładu Słowianoznawstwa PAN pod kierunkiem Zdzisława Stiebera i Hanny Popowskiej-Taborskiej), t. 1-15, Wrocław 1964-1978.

Władysław Brzeziński, 1982-2009, Słownictwo krajniackie. Słownik wsi Podróżna w Złotowskiem, t. I-V, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk.

Władysław Brzeziński, 2010, Gwara wsi Podróżna w Złotowskiem, Wrocław.

Karol Dejna, Dialekty polskie, Wrocław- Warszawa – Kraków – Gdańsk 1973.

Kwiryna Handke, 1967, Odrębności leksykalne Krajny, „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej”, s. 141-155.

Kwiryna Handke, 1979, Wewnętrzne podziały gwarowe Kaszub i sąsiednich terenów, [w:] Konferencja pomorska (1978), Wrocław, s. 111-123.

Bogusław Kreja, 1979Zagadnienie przeszłości językowej Kaszub i regionów sąsiednich w świetle hiperyzmów, [w:] Konferencja pomorska (1978), Wrocław, s. 136-147.

Kazimierz Nitsch,1958, Dialekty języka polskiego, [w: tegoż:] Wybór pism polonistycznych. Tom IV. Pisma dialektologiczne, Wrocław-Kraków, s. 7-115.

Kazimierz Nitsch, 1960, Wybór polskich tekstów gwarowych, wyd. II, Warszawa.

Stanisław Urbańczyk, 1962, Zarys dialektologii polskiej, wyd. II, Warszawa.

Zygmunt Zagórski, 1964, Gwary Krajny, Poznań.

Zygmunt Zagórski, 1964a, Związki językowe północnej Wielkopolski i Krajny z kaszubszczyzną i jezykiem łużyckim, Poznań.

Zygmunt Zagórski, 1959, Gwara wsi Stawnica w powiecie złotowskim, „Zeszyty Naukowe UAM. Filologia Polska” nr 3, Poznań, s. 55-107.

Zygmunt Zagórski, 1959a, Gwara ludowa w Złotowskiem, [w:] Kultura Ziemi Złotowskiej, Poznań – Słupsk, s. 13-16.

Jadwiga Zieniukowa, 1979, Związki leksykalne między Kaszubami północnymi i południowo-zachodnimi oraz między Kaszubami i Krajną, „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej”, 1970, s. 161-171.