Gwara regionu

Gwary krakowskie – to gwary małopolskie (zob. dialekt małopolski). Od zachodu graniczą z dialektem śląskim, od północy z gwarami sieradzkimi, od wschodu z gwarami pogranicza Małopolski środkowej.

Gwary krakowskie – w ujęciu S. Urbańczyka – funkcjonują na obszarze między Krakowem, Katowicami a Częstochową. Nieco inaczej zasięg gwar krakowskich określa Eugeniusz Pawłowski, który północną granicę gwary okolic Krakowa przesuwa na południe [mapa: M 261]. W ujęciu etnograficznym tereny te należały do Krakowiaków zachodnich (grupy etnograficznej, która zamieszkiwała tereny na zachód po rzekę Przemszę, na północy po Szczekociny, na wschód po Jędrzejów, Miechów, Proszowice, Koszyce i Bochnię, na południe po Myślenice, Kalwarię Zebrzydowską i Wadowice). Centrum zajmowanego obszaru był i jest Kraków [mapa M 264]

Gwary krakowskie zachowują obecnie bardzo mało cech gwarowych, co związane jest z sąsiedztwem Krakowa i innych dużych miast (większość mieszkańców pracuje w miastach) oraz z szybkim rozwojem regionu. Jak zaznaczył K. Nitsch, poza zachowaniem a ścieśnionego i i mazurzenia (...) język to bliski literackiemu (Nitsch 1923, 514).

Gwary krakowskie zachowują typowe cechy dialektu małopolskiego (które jednak – ze względu na bliskość dużych miast – szybko zanikają) :

1.fonetyka międzywyrazowa udźwięczniająca, np. juz musiała być słoma na podłodze , dziź na jutro = już musiała być słoma na podłodze, dziś na jutro,

2.mazurzenie, np. zacyniło sie , snurki , k^łoszycek , cy dziołcha cy chłopok , = zaczyniło się, sznurki, koszyczek, czy dziołcha [dziewczyna] czy chłopak; czasem sz > s > ś, np. przyśli = przyszli,

3. rozwój samogłosek ścieśnionych (pochylonych):

4. silne uproszczenia grup spółgłoskowych, m.in. trz > cz, strz > szcz, drz > dż, czeba było , pode dżwiami , dżewnego , bożego dżewka = trzeba było, pod drzwiami, drzewnego, bozego drzewka,

5. uproszeczenie grupy spółgłoskowej chł- > ch (zanik -ł-): chopok , chopy = chłopak, chłopy,

6. rozwój samogłosek nosowych:

7. przejście wygłosowego -ch → -k (na zachodzie), np. płytkik , chodzili w takik , w jakik dołak , w tyk formach , we wiaderkak na nosidłak = płytkich, chodzili w takich, w jakich dołach, w tych formach, we wiaderkach na nosidłach,

8. labializacja:

Do typowych cech dla gwar krakowskich należy również brak r w przedrostku roz-, która jednak nie została poświadczona w zebranym materiale.

Inne cechy zarejestrowane w gwarach krakowskich:

- zastąpienie -'a, -'o przez -'e (występowanie form bez przegłosu): k^łoszy sie niesło = koszy się niosło,

- szeroka wymowa grupy eN, np: alegancko = elegancko,

- występowanie twardego l w grupie li (cecha charakterystyczna dla gwar mazowieckich, występująca również w gwarach z okolic Tarnowa, Sandomierza i w gwarze lasowskiej) : nazbiraly w lesie = nazbierali w lesie,

- uproszczenia grup spółgłoskowych, np. stążki = wstążki,

- uproszczenia na skutek zaniku ł: do kościoa = do kościoła,

- przejście dzi > d (depalatalizacja głoski dź): idymy = idziemy,

- występowanie przyimka bez zamiast przez: bez całe dwa dni = przez całe dwa dni,

- występowanie w D. lp rzeczowników r. m. końcówki -a zamiast -u: do lasa = do lasu,

- występowanie w D. lm. rzeczowników r. ż. końcówki -ów (wyrównania końcówek w formach fleksyjnych): weszło siedem brytfannów = weszło siedem brytfann,

- zachowanie dawnego czas. wielokrotnego krzykać: krzykali = pokrzykiwali,

- występowanie liczby mnogiej w odniesieniu do starszych (pluralis maiestaticus): babka tyle czasu byli [...] mieli , Garlińsko nieboszczka do samy śmierci chodzili = babka dlugi czas była [...] miała, Garlińska nieboszczka do samej śmierci chodziła,

Cechy opisane powyżej realizowane są nieregularnie i z różnym stopniem intensywności. Większość z nich zanika pod wpływem języka literackiego (stąd też niewielka liczba przykładów). Nadal jednak zachowało się na południu Polski mnóstwo tzw. krakowskich regionalizmów.

Słownictwo odnotowane w tekstach zawiera wiele wyrazów charakterystycznych dla gwar małpolskich. Jest to słownictwo dotyczace takich kręgów tematycznych jak: