Mapa serwisu | Słowniki gwarowe

Słowniki gwarowe

Halina Karaś

Słowniki gwar kujawskich
Badania nad słownictwem gwar kujawskich sięgają połowy XIX wieku. Kujawskie słownictwo gwarowe uwzględniają trzy słowniczki, ale nie są to odrębne opracowania poświęcone tylko Kujawom, a mianowicie zbiorek Józefa Blizińskiego z 1860 roku drukowany w „Bibliotece Warszawskiej” (porównawczo z Galicją zachodnią), Władysława Matlakowskiego (porównawczy: ziemia czerska i Kujawy) i Hieronima Łopacińskiego (zob. niżej). Słownik typowo kujawski natomiast zawiera natomiast praca Oskara Kolberga. Z kolei opracowanie Witolda Prackiego Gwara ślesińska mimo deklaracji autora o położeniu Ślesina na terenie Kujaw Borowych dialektologicznie należy do Wielkopolski wschodniej. Zob. Wielkopolska wschodnia. Słowniki gwarowe.
Abecadłowy spis wyrazów języka ludowego w Kujawach i Galicji Zachodniej (Kujawy – opr. Józef Bliziński)

Zbiór wyrazów kujawskich Józefa Blizińskiego opublikowany w Abecadłowym spisie wyrazów języka ludowego w Kujawach i Galicji Zachodniej („Biblioteka Warszawska” 1860, t. IV, s, 619-633), można odtworzyć dzięki sygnowaniu haseł skrótem B. (prawdopodobnie dodatek redakcji) Cały słownik liczy 361 haseł, natomiast z Kujaw (sygnowanych B.) jest aż 228 haseł, czyli prawie 2/3 całości. Wyrazów zarejestrowano natomiast więcej, gdyż w główce hasła czy w dalszych jego partiach omówiono kilka wyrazów. Dotyczy to zwłaszcza wyrazów pokrewnych, nieraz podawane sa prawie całe rodziny wyrazowe, różne czasowniki prefiksalne, por. np.
 
Głębić v. act., zgłębić, pogłębić, gnieść, pognieść, zmiętosić. Zgłębiony, pognieciony, zmiętoszony. B.
Gularz (od gula indyka), indyk. Gulak indyczę. Gularek m. albo gularka ż., pasący indyki. Gulnik kurnik na indyki. B.
Gały plur. (zgrub. gałki) pogardliwie oczy. B.
Warto zauważyć, że każdy z wyrazów pokrewnych przytoczony w jednym artykule hasłowym jest graficznie wyróżniony kursywą i opatrzony odpowiednią definicją (np. w haśle Gularz omówiono aż 5 wyrazów pokrewnych).
Zebrane słownictwo zostało porównane z zasobem leksykalnym Lindego. W Abecadłowym spisie... zamieszczono tylko te wyrazy, których brak u Lindego, lub takie, które maja inne znaczenie (w spisie opatrzone gwiazdką). Wyrazy i cytaty zapisano zgodnie z regułami ówczesnej ortografii.
Budowa artykułu hasłowego jest zazwyczaj wieloelementowa, gdyż składają sie na nią nie tylko wyraz hasłowy i jego znaczenie, ale też czasem kilka wyrazów pokrewnych z definicjami, zawsze lokalizacja, nierzadko przykłady użycia (krótsze lub dłuższe konteksty), por. np.
Kiejwo (jakby owo), jakoby. „mnie sie widzi, że on kiejwo niespełna rozumu”. B.
Maltyk, porcya, danie, pora jedzenia. „Daje koniom po garncu owsa na maltyk.” „Na każdy maltyk dostają chléb z masłem”, (tj. na śniadanie, obiad i kolacyą). B.
Niedalek adv., niedaleko (u Mazurów niedalecko), blizko, prawie. „Garnek niedalek pełny”.
Czasem autor daje szersze objaśnienia, uwagi o pochodzeniu wyrazu, o jego wymowie, por. np.
Roztworny. „Matka Boska roztworna” (źle wymawiają oztworna), święto Zwiastowania NMP w marcu, porze, w której otwiérają się roboty w polu. B.
Krychać, siekać, rozdrabniać. Przy kopaniu krychać, bryły rozdrabniać. „Kartofle krychane” w garnku utarte. B.
Draszować, draszek (Mazur mówi drasek), z niem. dreschen, Drescher, młocić, młocek. B.
Ogólak, adv. na ogólak, powierzchownie, byle zbyć, dla zamydlenia oczu. „Powiedział na ogolak”, tj. dał odpowiedź ogólną, dwuznaczną, żeby go nie zrozumiano. B.
Obrosa: w obrosę (wielu mówi adverbialiter obrosę) po rosie, w czasie rosy. „Trzeba jęczmień zgrobić obrosę, żeby sie nie wykruszył.”, gdy roślina rosa jest pokryta. B.
Podchlibnik (od chlibać), nakrywka zakładająca się na tłuczek u kierzenki, ażeby zapobiedz wyburzaniu się śmietany w czasie robienia masła.
Dość regularnie przytaczana jest informacja gramatyczna, przede wszystkim określenie części mowy, rodzaju gramatycznego rzeczowników, różnic w zakresie kategorii liczby, np.
Gałowaty, adj. o człowieku z dużemi wytrzeszczonemi oczami. B.
Niedawienko adv. niedawno, dopiero co. B.
Nagłości, plur. nagła boleść. „Niech cię nagłości ogarną”, złe życzenie. B.
Kierak subst. m. (kierownik), składowa część wozu. B.
Gwiazdką, jak już zaznaczyłam wcześniej, opatrzono wyrazy, mające w słowniku Lindego inne znaczenie, por. np.
*Okolnik, podworze dla inwentarza pomiędzy obora, stajnią itp. B.
*Zjadły adj., dobry do jedzenia, smaczny. „trawa zjadła”. B. Cf. jecy.
*Pępek metaf. ostatnia garść zboża użęta w czasie żniwa, co nazywają urżnąć pępek. B.
Część haseł ma – oczywiście – prostszą strukturę trzyelementową: wyraz, definicja, lokalizacja, por. np.
Okapiny, oczepiny, włożenie kapki czyli czepka na głowę panny młodéj. B.
pagować, na kogo uwziąć się, instygować na kogo, ząb na kogo zaostrzyć. B.
Pojedynak (pojedynczy): parobek bezżenny. B.
Nogować (nogami działać), biedz, zmykać. B.
 
Oskar Kolberg, Slowniczek wyrazów kujawskich
 
Opublikowany w 1867 roku w tomie Kujawy (przedruk w: Dzieła wszystkie, t. IV, cz. 2, s. 260-266) Słowniczek wyrazów kujawskich zawiera 655 haseł i spis 82 „wyrazów cudzoziemskich” (bez znaczeń i dodatkowych informacji, ale najczęściej przytoczonych we właściwym słowniku). Część wyrazów przytoczył Kolberg za Józefem Blizińskim, autorem kujawskiej części Abecadłowego spisu wyrazów języka ludowego w Kujawach i Galicji Zachodniej („Biblioteka Warszawska” 1860), który nadesłał mu także uzupełnienia i sprostowania pomylek, jakie się tam znalazły. Wykorzystał także opublikowane wyrazy gwarowe w czaasopismach typu „Gazeta Codzienna” (np. zbiór J.W.).
Słowniczek jest stosunkowo obszerny i starannie opracowany. Wyrazy i cytaty zapisano ortograficznie, ale z zachowaniem ważniejszych gwarowych cech fonetycznych. Wyrazów jest nieco więcej niż haseł ze względu na powszechną wówczas tendencję do omawiania kilku wyrazów (zwłaszcza pokrewnych) w jednym haśle, por.
kapka, kapyszka, kropla.
kmoter, kum; kumoszka, kumola, kuma.
czeber, czebrotek, ceber do wody (od Przedcza, Kłodawy); częściej jednak nazywają to naczynie wazką lub flitką.
kokot, kurosek, kogut
siwki v. modrzaki, pyrzaki, kartofle wczesne, modre pod skórką zwierzchnią.
żarota, żałość; żarotować, ubolewać. Osięciny; - żale zaś, są to popielnice.
Struktura artykułu hasłowego jest wieloelementowa. Składają się na nią obligatoryjnie wyraz i jego znaczenie oraz fakultatywnie: cytaty, informacja gramatyczna, uwagi o częstości użycia poszczególnych wyrazów, o ich nacechowaniu ekspresywnym, informacje etymologiczne przy niektórych zapożyczeniach, dokładna lokalizacja części wyrazów (nazwy wsi), porównania ze słownikiem Lindego, wcześniej opublikowanymi gwarowymi zbiorami leksykalnymi czy z innymi gwarami (nieraz odległymi).
Często w hasłach wyrazy otrzymują egzemplifikację tekstową w postaci krótszych lub nieco dłuższych kontekstów, cytatów z żywej mowy, ilustrujących ich łączliwość leksykalną i składniową, znaczenie, pozwalających nieraz uścislić informacje podane przez autora (np. z cytatu dokumentujacego czasownik urzewniać wynika, iż wyraz hasłowy winien mieć postać: urzewniać się), por.
urzewniać, biadować, użalać się; np. wszyscy sie nad nim urzewniali.
kępiaty, kępiata, pękaty, pękata, krępy (mały a tłusty, osadzisty), np. to dziewucha kępiata.
przeczasiéć komu, nie być starym; np. jeszcze iéj nie przeczasiało, ma dopiero 20 lat.
ryć, często zamiast: kopać; np. ryć w ogrodzie, kopać w ogrodzie; świnie zaś nie ryją, ale pyszczą, np. świniuchy my łąkę spyskali (pewnie od wyrazu: pysk zamiast ryj).
tyłek, tył, tyły; np. zanieś na tyłek domu, na tył domu.
Dość często także (choć nieco rzadziej niż dokumentacja tekstowa) występują elementy opisu gramatycznego, określenie niekiedy części mowy, przy niektórych rzeczownikach – rodzaj gramatyczny lub informacje o ograniczeniu w zakresie kategorii liczby, przy przymiotnikach – końcówki rodzajowe, przy czasownikach – aspekt lub wybrane nietypowe formy fleksyjne:
orędź, subst. f. orędzie, wiadomość, doniesienie, oznajmienie; orędować, dać orędź, dać znać, uwiadomić.
gzary, plur. sprzęty, graty, rupiecie, odzież stara (w Krakowskiem: hadra).
przeciudzieśny, a, e, przecudny.
krudować v. act. wykrudować, karczować; krudunek, karczunek
naliźć, znaleźć; naloz, znalazł; nalozem, znalazłem; nalizie, znajdzie; nalozła, znalazła; mówią także w czasie przeszłym bardzo często: znajd(ł), znajdła.
Stosunkowo rzadko pojawiaja się uwagi o frekwencji poszczególnych wyrazów (rodzaj opisowych kwalifikatorów frekwencyjnych), por. np.
hajtować, swawolić, igrać, np. jemu sie chce tylko hajtować (rzadko używane).
pantówka, kartofel; pantówki, kartofle. Rzadziéj: pérki (III, str. 73); znanym wszakże jest i wyraz: kartofle.
zbilić, przypomnieć (rzadko używane), nie zbilić, nie przypominać sobie; np. nie zbili o tém; ani (mi) zbili o tém, nie przypomina mi się, ani pomyślę, pomnę o tém (w trybie bezokolicznym jeszcze rzadziéj się pojawia). Lubraniec.
W podobnym stopniu w słowniku określa się nacechowanie emocjonalne wyrazów (również typ opisowych kwalifikatorów stylistyczno-ekspresywnych), np.
kaniora, (zgrubiałe) kania.
mądrala subst. m. mądraczek, ironicznie: mądry, wścibski, chcący uchodzić za mądrego; mądralina, mądrachna, kobiéta mająca pretensje do rozumu.
ozpór, (źle wymawiają wyraz, zamiast: rozpór), czyli waspan-ozpór, u chłopów nazwa pogardliwa szlachcica, mieszczanina, i w ogóle surdutowego człowieka (III, str. 53).
Przy pożyczkach mniej znanych z reguły pojawia sie informacja o ich genezie w postaci okreslenia języka – źródła zapożyczenia i podstawy obcej, por. np.
festunek v. chwestunek (z niem. Festung), więzienie kryminalne,
fermoda, permoda, moda, zwyczaj, np. Jak się upije, to śpiéwa, taka jego fermoda. Permoda, wyraźnie z łacińsk. per modum.
labija, ukontentowanie, rozkosz, wygoda; labować, cieszyć się, delektować (może z niem. laben). L.
partyka, kawał spory, duża część, np. partyka chleba (z łać. pars).
westka (zły wyraz) kamizelka, z niemiec. Weste.
W części artykułów hasłowych autor podaje dokładną lokalizację wyrazów w postaci nazw poszczególnych wsi, w których gwarze funkcjonują, np.
niezgarać na kogo, nie cierpieć kogo, np. ów niezgara (lub: niezgora) na niego, na nią, nie cierpi jego, jéj, gdéra na nią. Płowce.
niezdrowisko, katar. Raciążek.
pokuna (może od: pokąd, pokieni), np. człowiek od pokuny świata! tj. ladaco, nic nie wart. Głuszyn.
putynasty, pótynasty, pótyk, póty, dopóty (pod Radziejowem, Służewem).
tranowić, trwonić, marnować (czas). Bodzanów bachorny.
Element fakultatywny haseł (także nierzadki) stanowią również porównania ze słownikiem Lindego, odesłania do zbiorów leksykalnych już opublikowanych, np.
haniebny, a, e, (w uniesieniu) dobry, doskonały, np. haniebna pszenica na polu. L. inne znacz.
płuciennik, tkacz (III, str. 87).
popieliny, przyjmowanie i częstowanie odwiedzających położnicę, po urodzeniu sie dziecka (III, str. 247);
oraz porȯwnania z innymi gwarami, nieraz odległymi terytorialnie, np.
niedziela, tydzień (w niektórych stronach Kujaw, jak i miejscami w całéj Polsce północnéj).
ochapieć się, przypominać sobie, np. ochapia my się, przypomina mi się (znane i na Mazowszu).
onegdany, adv. onegdaj (u Mazurów: onegdy).
Słowniczek wyrazów kujawskich Oskara Kolberga ma zatem dużą wartość zarówno ze względu na ilościowy zasób leksyki (ponad dwa razy więcej niż w spisie Józefa Blizińskiego), jak i staranny, wieloaspektowy sposób opracowania leksykograficznego.
 
 
Władysław Matlakowski, Słownik wyrazów ludowych zebranych w Czerskiem i na Kujawach
 
Drugi słownik Władysława Matlakowskiego z 1892 roku zawiera
 
 
 
492 hasła (ziemia czerska i Kujawy), niejednokrotnie z bardzo obszernymi objaśnieniami, dotyczącymi postaci wyrazu i samego desygnatu, por. np. hasło:
Anielucha, wyraz używany w Czerskiem u ludu, prawdopodobnie zamiast jemiołucha, przez upodobnienie z aniołem; rodzaj Turdus, najpewniej T. pilaris; gnieździ się po olszynach, a pisklęta bywają wybierane przez pastuszków i jako przysmak pieczone.
Oprócz tytułowych Kujaw i ziemi czerskiej uwzględnia także zapisy ze Szczuczyna, okolic Grajewa i Goniądza (Mazowsza północno-wschodniego). Artykuł hasłowy składa się z takich elementów, jak: wyraz hasłowy zapisany zgodnie z regułami ortograficznymi, forma oboczna (głównie fonetyczna) lub wyraz pochodny (np. zdrobnienia), lokalizacja ogólna typu Kujawy, Czerskie, znaczenia lub znaczenia w odniesieniu do wyrazów polisemicznych, uwagi o używaniu wyrazu, rzadko cytaty, odsyłacze. Oczywiście obligatoryjne występuje tylko wyraz hasłowy (z ewentualnym wariantem), znaczenie i lokalizacja, por.
Gułaj, gawron, nierozgarnięty chłop (Czerskie, Kujawy).
Wszoły, weszki u kur (rawskie, Kujawy).
Źrebarek, pasturek od źrebiąt (Kujawy).
Bábok, lub Babol 1. ciemny zaschły śluz w nosie u dzieci; 2. straszydło na dzieci;
pozostałe elementy pojawiają się fakultatywnie, por. np. rozszerzone o uwagi o użyciu i (lub) cytaty:
Bałykować, czołgać się na rękach i nogach (o dzieciach); powszechnie używany wyraz w Rawskiem, Czerskiem i na Kujawach.
Dek, zamiast dach, wyraz powszechnie używany w Łomżyńskiem, w szyi Królestwa, między Grajewem i Goniądzem.
Dyd, zdrobniale Dydek, jedynie i powszechnie używany wyraz na Kujawach – nieznany na Mazowszu, gdzie mówią cyc i cycek.
Młodzić się, chmurzyć się, mieć się na deszcz, zbierać się; powszechnie używane na Kujawach.
Zębolicha, kobieta mająca duże, szerokie i widoczne zęby; „O to zębolicha, takie ma cieślice w gębie” (Czerskie).
Zgło, dotychczas żywy wyraz w uściech ludu, oznacza koszulę na trupa; „Dla dziecka zgiełko uszyć” (Kujawy).
Warto podkreślić, że nieraz w hasłach obszerne objaśnienia wykraczają poza definicję ściśle słownikową, mając dużą wartość etnograficzną, np.
Siubiela, 1. zły duch kobieta, czyhający na dzieci niechrzczone, porywający i podstawiający na ich miejsce tz. „odmieńców”, tj. dzieci pokraczne z dużemi głowami, niechodzące. 2. wysoka, chuda, nieprzyjemna kobieta (Czerskie).
Niekiedy autor zestawia wyrazy przez siebie zarejestrowane z innymi odległymi gwarami i opracowaniami, np.
Biáłno-dupa, (Kujawy), nazwisko ptaka, w Zakopanem nazywanego białorzyt, gnieżdżącego się po kępach kamieni wśród pól, zdaje się ten sam, co u Taczanowskiego nazywa się białorzytka (Saxicokla oenanthe).
Pojawiają się też uwagi o słowotwórstwie, dubletach wyrazowych, etymologii wyrazu czy o formach fleksyjnych, por. np. hasła:
Czyrzniawa, tłum, rojowisko czegoś czarnego, osobników czarnych i podobnych, z daleka patrząc, do siebie (Warka), np. „Patrzcie, co za czyrzniawa w mrówisku”, „co za czyrzniawa żydów obległa bóżnicę”, „Cóż to za czyrzniowa wyległa na pole?” Wyraz ten powstał zgodnie z prawem maurzenia (c zamiast cz) i prawem miękczenia r na rz (jeśli stoi po samogłosce w tej samej zgłosce: cirz-pić, siérzp) z wyrazu czérniawa. Godnym uwagi jest sufiks awa, podobnie jak w wyrazie szérzawa, (coś nieproporcjonalnie szerokiego).
Grdyk, Grdyca, Grzdyca, trzy różne formy wyrazu oznaczającego: 1. krtań (larynx); 2. jabłko adamowe (pomum Adami). „Ma chudy, wystający grzdyk”.
Grubolachny, bardzo nieproporcjonalnie gruby; mniej jednak niż grubachny; podobnie wielgolachny (Kujawy).
Zuchłać, (prawdopodobnie od źródłosłowu tego samego co żu-ć, żuch-wa = szczęka), z trudem odkąsywać bezzębnemi szczękami (o niemowlęciu, o starcu); nadzwyczaj rozpowszechnione słow od Kujaw do Czerskiego. czas teraźniejszy jedni wymawiają: zuchle, drudzy: zuchá.
Więcej informacji o Matlakowskim jako dialektologu przynosi artykuł Barbary Bartnickiej (Bartnicka 1997).
 
 
Literatura cytowana:
 
Opracowania:
Barbara Bartnicka, 1997, Władysław Matlakowski jako dialektolog, [w:] Polszczyzna Mazowsza i Podlasia. Śladami Kolberga i Glogera po ziemi łomżyńskiej, red. zespół: B. Bartnicka, B. Falińska, A. Kowalska, H. Sędziak, Łomża 1997, s. 19-25.
Halina Karaś, Polska leksykografia gwarowa, Warszawa 2011.
Mieczysław Karaś, 1961a, Z historii badań nad słownictwem gwarowym, „Język Polski” XLI, z.,3, s. 161-180; z. 5, s. 355-369.
 
Słowniki:
Oskar Kolberg, Slowniczek wyrazów kujawskich, w: Kujawy, 1867(przedruk w: Dzieła wszystkie, t. IV, cz. 2, s. 260-266).
Hieronim Łopaciński, Przyczynki do nowego słownika języka polskiego (słownik wyrazów ludowych z Lubelskiego i innych okolic Królestwa Polskiego, cz. I „Prace Filologiczne” 1893, t. IV, s. 173-279; cz. II: „Prace Filologiczne” 1899, t. V, s. 681-976.
Władysław Matlakowski, Słownik wyrazów ludowych zebranych w Czerskiem i na Kujawach, „Sprawozdania Komisji Językowej Akademii Umiejętności”, t. V, s. 127-148.
Witold Pracki, Gwara ślesińska, „Lud” 1908, t. 14, s. 90-127, słownik: 106-127.
 
 

 

 
 
 
 

 

 

ISBN: 978-83-62844-10-4 © by Authors. Zrealizowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego (Program Operacyjny: „Dziedzictwo kulturowe / Kultura ludowa”). Wykonanie: ITKS