Mapa serwisu | Gwara regionu (wersja podstawowa)
(Mini-MP3-Player v2.2 (c) Ute Jacobi - unregistered version - Only Free for NonCommercial Website)

Gwara regionu

Agnieszka Kozłowska, Aleksandra Zimmer, Katarzyna Sucajtys   
Gwara ziemi lubawskiej zaliczana jest do szeroko rozumianego dialektu mazowieckiego. Razem z gwarami malborskimi i grudziądzkimi należy do grupy
nowszych dialektów mieszanych powstałych już w czasach historycznych, w wyniku ekspansji w XIII i XIV w. ludności etnicznie polskiej z ziemi chełmińskiej i z części Mazowsza na tereny zamieszkałe dawniej przez Prusów. Gwara lubawska obejmuje obszar, który wówczas zajęli polscy osadnicy, narzucając swój język ludności pruskiej: od Lidzbarka Welskiego, Nowego Miasta Lubawskiego, aż po Lubawę i okolice. Większość cech tej gwary jest zatem typowo mazowieckich, lecz znaczny jest też wpływ sąsiednich gwar warmińsko-ostródzkich, gwary malborskiej, kociewskiej, a za jej pośrednictwem również kaszubskiej.

Zgodnie z podstawowymi cechami dialektu mazowieckiego w gwarze lubawskiej występuje:
-
fonetyka międzywyrazowa nieudźwięczniająca np. nawós nie jes zdrowy , Tak gdziesz’ niecało (godzine – dwa trzeba robicz’) ;
- pokrewne
mazurzeniu
jabłonkowanie (inaczej
sziakanie), tzn. zmieszanie szeregu spółgłoskowego: sz, ż, cz, oraz ś, ź, ć, , a w efekcie spłynięcie się w sz’, ż’, cz’, dż’, np. póż’nij , dwanaszczie , muszielim , chodżi , usz’i , żiemniaki , zarosz’la = później, dwanaście, musieliśmy, chodzi, uszy, ziemniaki, zarośla.
Niekiedy można spotkać się również z
mazurzeniem, co – ze względu na to, że nie jest to typowa cecha tej gwary – należałoby uznać najprawdopodobniej za wpływ mazurzących gwar mazowieckich, np. niesmacne , misecka , włonco , cowiek = niesmaczne, miseczka, włączą, człowiek.
Również cechą nietypową tej gwary, a zauważalną wśród niektórych mieszkańców ziemi lubawskiej jest stwardnienie ś, ź, ć, , np. rozrobic , pienc = rozrobić, pięć. Możliwe, że ta kaszubska cecha przedostała się do gwary lubawskiej za pośrednictwem wymowy kociewskiej.

Samogłoski pochylone e i o zachowały się w dużym stopniu zwłaszcza przed spółgłoskami półotwartymi oraz przed szczelinowymi.
-
samogłoska pochylona e realizowane jest w zależności od kontekstu jako: ey, y lub i: poteym , wynglym , wiencyj , dłuży , chrupi = potem, pięć, węglem, więcej, dłużej, chrupie. Pochylone e występuje też w grupie r > ir > er : syr , piróżki = ser, pierożki;
-
samogłoska pochylona o wymawiana jest jako ou, u: w doumu , w dumu , koumbajny , słóma = w domu, kombajny, słoma.
- Na miejscu a pochylonego (z nielicznymi wyjątkami: pukom = pukam, maom = mam) występuje a jasne.
W wymowie samogłosek nosowych typowy dla gwary lubawskiej jest
zanik nosowości samogłoski tylnej ą w wygłosie: majo , remontujo , śpiewajo = mają, remontują, śpiewają.
W śródgłosie natomiast przed spółgłoskami zwartymi dominuje
asynchroniczna wymowa samogłosek nosowych, której towarzyszy zwężenie.
- ą- > -uN-, -oN-: łounka , Pruntnicy , pińdziesiunt = łąka, Prątnicy, pięćdziesiąt;
- ę- > -y-, -yN-, -iŃ- : pynk , pińć = pęk, pięć;
Przed spółgłoskami szczelinowymi albo dochodzi do zaniku nosowości, np. sz’uszadeym , Łużyna , mieska = sąsiadem, Łążyna, mięska, albo – co zdarza się rzadko – samogłoski nosowe są realizowane asynchronicznie, np. wiounzać = wiązać. Wymowa synchroniczna w tej pozycji jest niezwykle rzadka, por. czynsto = często.

Czy wiesz, że...
Po 1945 roku funkcjonowała nazwa wsi Mątowo (gm. Grodziczno). Dopiero na mocy zarządzenia z 11 XII 1996 r. ustalono pisownię zgodną z lokalną wymową: Montowo.
(Andrzej Korecki, Z dziejów Gminy Grodziczno, Pelplin 2003, s. 161).

Inną charakterystyczną cechą wymowy lubawskiej jest:
- zatarcie różnicy artykulacyjnej między i oraz y, np. w warz’iwo , grzibów , kulym , drugym = warzywo, grzybów, kuliśmy, drugim;
- twarda wymowa spółgłosek miękkich lub funkcjonalnie miękkich: k’, g’, l’, l: kerownice , robil·i , zamieynilym , mal·iny , kedysz’ , uboge = kierownicę, robili, zamieniliśmy, maliny, kiedyś, ubogie;
- podwojenie n: drewianne , wełnianny = drzewiany (drewniany), wełniany;
-
asynchroniczna wymowa spółgłosek wargowych miękkich, np. wjara, pjasek, bjałi, mjasto, ale też mniasto, mnięso. Związane z tym jest też stwardnienie w w grupie po ś, ź, ć, dź: szwynia, oraz miękkiego m’ w końcówce -ami: nogamy.

W morfologii gwary lubawskiej występują cechy mazowieckie:
- wyparcie przyrostka w nazwach istot młodych przez -ak: kurczak, prosiak, cielak;
- stosowanie archaicznej
formy 1. os. lm. czasu teraźniejszego i prostego przeszłego i przyszłego z końcówką -m, por. robilim , gotowalim = robiliśmy, gotowaliśmy;
- zanik kategorii rodzaju w formach czasowników liczby mnogiej – w gwarze lubawskiej doszło do zastąpienia form niemęskoosobowych przez
męskoosobowe. Wyrazem tego jest upowszechnienie form czasowników na -li: aż mu usz’i odpadli = aż mu uszy odpadły. W związku z tym powszechna jest też końcówka -ów w
dopełniaczu liczby mnogiej rzeczowników: obreńczów , zabawów , zimów , byle tych potrawow było ;
- w
odmianie liczebnika dwa następuje zastąpienie nijakiej i żeńskiej formy dwie przez formę męską dwa, np. Tak gdziesz’ niecało godzine – dwa trzeba robicz’ ;
- pozostałości
liczby podwójnej usłyszeć można w rozkaźnikach: jedzta ; sporadycznie występują też i inne przykłady liczby podwójnej, np. w 2. os czasu teraźniejszego mawa = macie, 1. os. czasu teraźniejszego zagrawa = zagramy;
- brak sufiksu -nę- w formach czasu przeszłego, np. umkła .
Nie poświadczone zostały natomiast w naszych nagraniach cechy opisywane w literaturze przedmiotu, takie jak:
- brak zaniku interwokalicznego j i
kontrakcji w a: bojać się, stojać;
- brak sufiksu -ow-, -yw- w gwarowych odpowiednikach zajmować, kupować, zlatywać: kupać, wyjmać, wylatać;
- zmieszanie czasowników koniugacji na -/-ić w
bezokoliczniku i uogólnienie -ić, np. siedzić, leżyć .
- przejście -ar- > -er-: umer, podert·i.

W zakresie składni charakterystyczne dla języka regionu lubawskiego są:
- różnice w użyciu przyimków: bez – poszerzony zakres użycia, np. s’trzelił mu bez łeb , bez całe lato = strzelił mu przez łeb, przez całe lato;
- wskaźniki zespolenia zdań współrzędnie i podrzędnie złożonych, m. in. jeno, eno, no; abo; jak; co, np. Bo tu kedysz muszał być teyż koszciół, eno że musziała przyść jaka zagłada .

W słownictwie tego regionu, w wyniku historycznych uwarunkowań, występuje sporo słów pochodzenia niemieckiego, np.
stuf = blaszany kubek o pojemności 1 litra;
kuch = placek drożdżowy;
faryna = cukier;
sztyga = rząd snopków (por. szczygi );
kartofle = ziemniaki.
Charakterystyczne są również
przysłówki: tamoj , tera , zara oraz jo – występujące w północnej części Polski.

Powiedzonka:
Jak je ogiń, to studnie kopio = ‘zbyt późno zabrać się do pracy’.

Gwara zachowana jest głównie w warstwie fonetycznej, choć w mowie starszego i średniego pokolenia zauważyć można sporo pozostałości leksykalnych. Stosunek do gwary u większości użytkowników jest obojętny – mają przekonanie, że ich język nie różni się od mowy mieszkańców okolicy. Próbą podtrzymania jej jako ważnego elementu folkloru regionu są teksty Bernarda Jacka Standary z Lubawy, autora cyklu: Gawędy Klimka z Dybzaka w Głosie lubawskim, pisane gwara lubawską.

 Wersja rozszerzona


 

« poprzedni artykuł   następny artykuł »
 
 
 
 

 

 

ISBN: 978-83-62844-10-4 © by Authors. Zrealizowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego (Program Operacyjny: „Dziedzictwo kulturowe / Kultura ludowa”). Wykonanie: ITKS