chałupa – ‘wiejski dom’

Jak lipa kwitnie, to sie narwie i późni całe zime pijem kwiat lipowy i mjód był z beczko w chałupie stał na stołku.(TR)

drewutnia – ‘składzik na drewno’

            O takie chłopaki, podlotki po piętnaście lat scho^udzili się do nas o tu do dre^ywutni           najwięcy. (TR)

kuchnia – ‘pomieszczenie w domu, izba’

            To u nas była jedna kuchnia na tańce, a dwa na przyjeńcie. (MK)

stajnia cugowa – ‘stajnia z końmi zaprzęgowymi’

            Ta o^ubora, to była stajnia cugowa (MK)

przyczółek – ‘przednia ściana budynku’

            (…) i tu był taki pałac przyczołkiem do^u drogi. (MK)

walant – ‘rodzaj powozu’

            Ta wozownia co jest, bryczki byli, wasonżki, walanty. (MK)

wasąg – ‘powóz konny z nadwoziem w kształcie wiklinowego kosza’

            Ta wozownia co jest, bryczki byli, wasonżki, walanty. (MK)

cep – ‘narzędzie do młócenia’

            A te łuskonie się wybieⁱrało, stawiało się po^ud studoło, wyschli, no^usiliśmy do^u studoły    i cepami śmy młócili z ciotko.(TR)

dziesiątki – ‘snopki zboża poustawiana po dziesięć sztuk’

            Jak sie skończyli już żniwa, tylko dzisiontki sie stawiało, żeby wyschło to zboże, jak sie  skończy rżnońć, popostawia sie zboże. (MK)

grabarka – ‘maszyna do grabienia’

            To nie dziś, jak tam grabarka pojedzie i prze^ywróci i zgrabi, prasa sprasuje. (TR) i          sześciu pudbieraczy. (WK)

jarzyna – ‘jare zborze’

            Posiać psze^ynice, czy żyto, no i jeszcze sie siało jarzyne, znaczy jenczmień, owies. Jare     zboże. Jare, to należał owies, jenczmiń. (MK)

kałatać się – ‘kołysać się’

            a druga była przy sieⁱczkarni bo musiało być mocne by się nie kałatała ta belka

            w grzebieniu. (TR)

kosiarz– ‘osoba kosząca zboże, także wynajęta do tej czynności’

            Trzech kusiarzy i sześciu pudbieraczy. (WK)

kuczki –‘kupki’

            Śmy sz’li, grabili w kuczki takie. (TR) 

najmować – ‘wynajmować ludzi do pracy na roli’

            Mój ojciec to najmo^uwał bo to wszystko sierpem i żniwarko konno, co ro^ubiła graście i   tylko śmy wionzali. (MK)

roślina okopowa– ‘rośliny uprawne, takie jak buraki, ziemniaki’

            O^uko^upowe: ziemniaki, buraki cukrowe, to to jest oko^upowe sie nazywa. (MK)

podbieracz– ‘osoba wynajęta do odgarniania grabiami skoszonego zboża’

            Do^u każdego kusiarza dwa pudbieracze szło. Czy dwie. Przeważnie dziwczyna i    chłopak. Jedno podbierało, druge wiunzało. (WK)

przywrósiełka – ‘sznureczki wykonane ze słomy’

A chłupaki pu puśniku kre^yńcili, tylko nie wieⁱm czy ze słomy czy z siana, takie przywrusiełka ^ji latali wionzać drzewa, żeby urodzili na przyszły rok (TR)

sieczkarnia – ‘maszyna służąca do cięcia roślin pastewnych na sieczkę’

            To w sieⁱczkarni było dobrze. Chłupaki nam zawsze wkładali. A my z ciotko, tośmy         wyrwali ten len, późni sie wionzało, słomko, ^ji sie ustawiało przy studole. (TR)

zielenina – ‘zielone warzywa, np. szpinak’

            Ten jadalny? Zieleⁱnina ze szpinaku. (MK)

żniwarka – ‘maszyna do koszenia zboża’

            Mój ojciec to najmo^uwał bo to wszystko sierpem i żniwarko konno, co ro^ubiła graście i  tylko śmy wionzali. (MK)

bić – ‘wyciskać olej’

            i poszliśmy bić ^uoleⁱju do Majewskiego. (TR)

chodzić  - ‘działać, być czynnym, o międlicy’

            I ta międlica już cho^udziła. (TR)

czochraczka – ‘przyrząd do przeczesywania lnu’

Takie byli dwie, jedna bo raz ^uona ciągnęła do^u siebie, a raz ja. Był taki, taka deska długa i ta czo^uchraczka była zro^ubiona w po^ułowie deski. (TR)

czochrać – ‘przeczesywać len’

            To się tak czo^uchrało z nasienia. Czo^uchrało się ten l’en. (TR)

głowacz– ‘kwiatostan męski konopii’

            Tośmy wybierali te drobne, łuskonie, a te grube gło^uwacze żeśmy zostawiali, żeby            jeszcze rośli. (TR)

łuskoń – ‘kwiatostan żeński konpii’

            Tośmy wybierali te drobne, łuskonie, a te grube gło^uwacze żeśmy zostawiali, żeby            jeszcze rośli. (TR)

międlica – ‘urządzenie do obróbki lnu’

             Mamy międliców trzy bo^u i matka międlili, ja i ciotka. (TR)

międlić – ‘obrabiać len w międlicy’

            I to się międliło len. I zo^ustawało tylko włókno, a paździory lecieli po^ud spód tym wycięciem. (TR)

paździory – ‘niepotrzebna części lnu pozostające po obróbce rośliny’

            To wisz, on był już suchy, a na ro^usie, to żeby te paździory się skruszyli (TR)

pokosy - ‘pasy ułożone ze ściętych roślin’

            I to się ściliło takimi po^uko^usami. (TR)

skądzirawiony – ‘mocno splątany’

            I jak się cze^ysało, to te wszystkie takie skądzirawione, wisz włókna wychudzili, a tylko    zostali śliczne. (TR)

szyber – ‘jedna z części składowych międlicy’

            Ale po to to wycięcie było, żeby tam ten len właził i ubijał i ubijała ten szyberek. (TR)

ścielić – ‘rozkładać len, konopie’

            L’en, to my ścielili. Ach, to była robota. (TR)

zakolnica – ‘jedna z części składowych międlicy’

            I jedna była deska wsunięta na zako^ulnice (TR)

zęby – ‘ostre, ułożone obok siebie części grzebienia do obróbki lnu’

            Taka szczota i z zę^ybami jak grzebień. (TR)

 

balia – młp. ‘duże blaszane lub drewniane naczynie służące do prania’

            A tak się naukładało to^u u nas mama, ni zo^ulnika nie było tylko w bali, naukładali (TR)

baniak – młp. ‘duży garnek, wypukły garnek blaszany lub żelazny’

            Przyszło do nas paro^uwało się, mieszaliśmy w baniakach, wysypywało się w taki worek ko^unopny (TR)

blacha – młp. ‘forma do pieczenia ciasta’

            O^ubiad to znów, to^u była szynka piczona w blasze w piecu. (TR), To już kiedyś ni było      tak chleba, tylko śmy sami piekli, to pół blachy chleba. (MK)

dziża – ‘dzieża, naczynie do wyrabiania ciasta na chleb’ 

            (…) po^ujechała znów do miasta to dziżke kupiła na chleb bo^u to już mieli sie         spro^uwadzać, maślniczke. ((MK)

krzynowek – ‘naczynie do rozdrabniania nasion’

            ^jI późnij w krzynowek, wałkiem w krzynowku, jak teraz się wierci mak, tak się te            nasiona się suszyło. (TR)

okorok – ukr. ‘stara zdarta miotła’

            Stara, zdarta no o^ukorok. (TR)

parzyć -  ‘wyparzać, zalewając gotującą wodą; o garnkach’

            po^ukrywko się ostatniego nakryje i to się      parzyło garki na przyszłe śmietane. (TR)

rondel – ‘naczynie kuchenne, rodzaj garnka z rączką’

            Ce^ybuli szczypiurka i takie szerszy rondel, ile tam mnie trza było, po^uwkładałam,             wodo nalałam i pomalutku sie go^uto^uwali i sie malowali (MK)

skorupka - ‘o talerzu lub półmisku, zwłaszcza z ceramiki lub porcelany’

To świenta jajkowe, no to^u co. Trzeba troche umalo^uwać, żeby byli ładne pisanki na       stole, w jakiej miseczce, skorupce ładny. (TR)

zolnik – ukr. ‘naczynie do prania bielizny w popiele i wrzątku’

            A tak się naukładało to^u u nas mama, ni zo^ulnika  ni zo^ulnika nie było tylko w bali,          naukładali (TR)

 

bułka chleba – ‘bochenek chleba’

            No jak sie szło do krztu za krzesne, czy za krzysnego, to sie brało bułke chleba, kilo        cukru, mydełko. (MK)

fuszer – ‘potrawa z gotowanych ziemniaków, tłuszczu i mleka’

            W garczek, baniak zaparzał z wodo i ^uona taka gęsta, tak jak fuszer, może troszkę         rzadsza. (TR)

galareta – ‘nóżki w galarecie’

            Barszcz był z grzybami, kasza gryczana, galareta (WK)

iść – ‘smakować’

            O taka jak na świenta, karp, to mie do^upiero idzie.(TR)

lemieszka – ‘potrawa z kaszy gryczanej’

            To się nazywała leⁱmieszka. W garczek, baniak zaparzał z wodo i ^uona taka gęsta, tak     jak fuszer, może troszkę rzadsza. (TR)

lepioszka – ‘potrawa z mąki gryczanej’

            A nie, to taka lepioszka była. Monka pod gryczany kaszy (TR)

ładować – ‘nakładać, nalać, o potrawach’; też w postaci dokonanej naładować:

             Barszcz ukraiński. Z uszkami nie ładowałam, tylko ukraiński taki z kapusto, z     grzybami.(MK), (…) a mówie: „Chodź, chodź”, a nałado^uwałam se już kubek wody.        (MK);

             Ja mówie: „Chodź, chodź”, a nałado^uwałam se już kubek wody. (MK)

puczka – ‘kupka’

            Take mieli już mama ceratkę duże i lniana szmatka najpierwsze, późnij ceratka,             pergamin i smalcem o^u tak o, do^u okoła, takie puczki smalcu i puczki czo^usnyku bo się             sadziło swego. (TR)

ryczana – ‘(kasza) gryczana’

            Mąka pod ryczanyj kaszy. (TR)

rżnięte kluski – ‘krojone kluski’

            To^u sie kluski go^utowało rżniente, takie też drobne i ten groch i mlekie^ym sie        zaĺe^ywało. (TR)

siwy żur –‘zupa koloru szarego sporządzona na zakwasie z chleba z mąki żytniej lub owsianej’

             Do tych kartofli babka jeszcze ugotujo żuru jakiegoś, takiego siwego. (TR)

wiercić – ‘rozdrabniać w naczyniu do rozdrabniania nasion’

            Tośmy z dziadkiem pamiętam wiercili te nasiona, babka z pieca wyjęła. (TR)

bąk – ‘duży owad podobny do pszczoły’

            Takie bonki byli w lesie, tylko w lesie cieli koni (MK)

bić – ‘ubijać zwierzę hodowlane’        

            Biło sie wieprzka na świenta (WK)

brzechać – ukr. ‘szczekać’

On już stary jak i ja. Już nie kazałam go wionzać. Po^u co? Ale jeszcze, jeszcze brzesze w nocy. Jeszcze brzesze, pilnuje. (TR)

ciąć – ‘żądlić’

            Takie bonki byli w lesie, tylko w lesie cieli koni (MK)

morda – ‘pysk dużego zwierzęcia hodowlanego’

            Różowy, zielo^unkawy podfarbowany, to było po^uświencane, w sianie sie tak troszke         zanurzyło i każdemu zwieⁱrzeńciu do^u  mordy[1] sie dawało i to zjadła. (MK) mordy,         prosto w morde. (TR)

raby – ‘łaciaty’

I ja pamientam jak mnie stryj Paweł wiózł na renkach i byli krowy przycze^ypione, te co mama dostała od ^uojca, takie czarno-rabe ho^ulenderskie z takimi wymionami (MK)

wieprzek – ‘samiec świni hodowany na mięso’

            nakrajało się kieⁱłbasy swojej własny, wieprzka się zabijało zawsze (TR)

bodziak – ukr. ‘oset (Carduus), kłująca roślina z rodziny astrowatych ’

            Oset? Bodziak. (MK)

kotki – ‘bazie, typ kwiatostanu charakterystyczne dla wierzby’

            U nas zawsze była trzcina w sadzawce i ko^utki, barwinek. (TR)

tarka – ‘jagoda tarniny, dzikiej śliwy (Prunus spinosa) rośliny z rodziny różowatych’

            A ^uo to, tarnina, jagody te? Tarki. Idziem na tarki. Ach ile o^uni mają witamin. Ja            robiła sok. (MK)

trześnia – stp.‘czereśnia (Cerasus avium) roślina z rodziny rożowatych’

            Tu byli o^ukropne drzewa, renety ro^uzmaite, złote, króĺowa, malinówki jakie byli  pienkne           jabka, trzesnie, kwiaty rośli, piwonie rzędem (TR)

szczypiórka – ‘łupiny z cebuli służące do barwienia jajek na Wielkanoc’

            Ce^ybuli szczypiurka i takie szerszy rondel, ile tam mnie trza było, po^uwkładałam, wodo  nalałam i pomalutku sie go^uto^uwali i sie maluwali. (MK)

brać się – ‘pobierać się’

            Tak jak myśmy sie brali, to taki mody nie było jak to teraz (MK)

byczki – ‘jajka barwione na Wielkanoc łupinami cebuli’

            To^u my z babko, z cybuli sie takich byczków narobi. Byz skrabania, tylko takie. (TR)

dudki –‘wąskie rurki sporządzone z pociętych słomek, służące do ozdoby’

            Łańcuchy ze^y słomy. Cięło się o takie dudki, na siwe nitke bo^u się przędło kiedyś l’en,     ko^unopię. (TR)

dziewosłęby – ‘zwyczaj polegający na swataniu dwojga ludzi’

            Dziwosłemby? To byli takie zaloty, o^uświadczyny. (WK)

furmanka – ‘drewniany pojazd konny’

            A ja z Marysina żem sie do ślubu wybirał (…)No jechaliśmy tam na dwa cy trzy  furmanki         (WK)

jajkowe święta – ‘Wielkanoc’

            To świenta jajkowe, no to^u co. Trzeba troche umalo^uwać, żeby byli ładne pisanki na       stole, w jakiej miseczce, skorupce ładny. (TR)

krzyźmo – ‘płótno poświęcane podczas chrztu, z którego szyło się dla dziecka pierwsze        ubranka’

Było krzyźmo, to białe płótno, to tak dwa metry sie kupo^uwało tego, to takie na pierwsze ko^uszulki dla dziecka sie szyło. (MK)

kum – ‘ojciec chrzestny w stosunku do matki chrzestnej, lub ojciec dziecka w stosunku

             rodziców chrzestnych’

            A kum jak przychodził, to^u jeszcze do^u tego pół litra wódki jakiejś dobrej przyniósł.         (MK)

kuma – ‘matka chrzestna w stosunku do ojca chrzestnego i rodziców dziecka, lub matka       dziecka w stosunku do rodziców chrzestnych’

            Jak szłam do^u Przychodzkich za kume, to miałam wyszyko^uwane. (MK)

na umór – ‘na siłę, tu: o staraniu o pannę’

            No miałam kilka takich chło^upaków, co na umór sie chcieli żenić. (MK)

nieszpory – ‘msza odprawiana wieczorem’

            Na zako^uńczenie starego roku, żeśmy cho^udzili do kościoła na niszpory. (MK)

niewiasty – ‘kobiety’

            To chłopi mieli inne zajeńcia jak niwiasty w obejściu (WK)

ojce – ‘rodzice’

            Mama z dziadkiem, to byli u ^uojców (MK)

palma – ‘stroik z gałązek wierzby i bawrwinku przygotowywany do święcenia w Niedzielę    Palmową’

            Na Wielkanoc piekło sie, jajka sie świeńciło, palmy. U nas zawsze była trzcina w            sadzawce i ko^utki, barwinek. To już dziadek zawsze robił palmy. (TR)

piórnik – ‘spotkanie kobiet, na którym obrywało się pióra gęsi’

Piórnik, no scho^udzili sie ko^ubiety, gadali, śmieli sie i jeszcze skubali to szybko. Ja miałam taki dryg do^u tego skubania. (MK)

podlotki – ‘młodzi, niedojrzali chłopcy’

            O takie chłopaki, podlotki po piętnaście lat scho^udzili się do nas (TR)

pokycać – ‘ruszać się w rytm muzyki, potańczyć’

            jakiś dziadek po^uryra nam na harmonii, a my pokycamy. A my pokycamy troche (TR)

poryrać – ‘zagrać na instrumencie’

            W neⁱdziele, to sie schodzo o takie, ^uo, młodsze, no panny, chło^upaki, ^ji tam jakiś             dziadek po^uryra nam na harmonii (TR)

pośnik – ‘kolacja wigilijna’

            No i późni śmy już siadali do wieczerzy po^uśnikowy. A pasterka po puśniku, tośmy          š́li. (MK)

przełamywać – ‘o czasie: dobiegać końca i jednocześnie rozpoczynać nowy okres; tu: o        świętach religijnych’

            A jak Wielgi Post przełamywało na Wielkanoc (TR)

rżnąć – ‘głośno grać na instrumencie’

            Rżno marsza, sienicka orkiestra taka denta. (MK)

wieczerza – ‘kolacja wigilijna’

            No i późni śmy już siadali do wieczerzy po^uśnikowy. (MK) No i późni brałam sie za         gotowanie wieczerzy. (MK)

włóczyć się - ‘chodzić gdzieś w jakimś celu, ale bez efektu; spotykać się ze sobą, o parze’

            Ni wyglondało to tak jak dziś, że włóczycie sie pare lat, a późni sie rozwo^udzicie.             (WK); W czasie o^ukupacji no chodził^em do dziwczyny, włóczyliśmy sie trocha. (WK);

            W Nidziałowicach o te budowe szkoły tośmy sie włóczyli ze dwa lat. (WK)

wydyby – ‘wygłupy’

            U nas to tak nie było takich wydybów, że^yby tam jakieś farby bo^u i nie kupiło się. (TR)

 

krzyć się – ‘kruszyć się, rozdrabniać’

            I późni po^u skończonych świentach wziało sie w przyściradełko,

            żeby sie nie krzyło (MK)

kuksać się – ‘szturchać, popychać’

            I kuksaliśmy się i drapaliśmy się, aleśmy się lubieli (TR)

niza – ‘niższa część’

            Tylko tu już zarosło, tu je źródło przy końcu tak w nizie, był most zro^ubiony. (MK)

obrzemek – ‘miara ilości zawarta w objętości ramion’

            To pare bułek chleba, cały o^ubrzemek przywiózł. (MK)

okropny – ‘bardzo okazały’

            Tu byli o^ukropne drzewa, renety ro^uzmaite, złote, król’owa, malinówki jakie byli piękne             (TR)

ostatek – ‘koniec, o zakończeniu jakieś czynności’

             I na ostatku już nalejo wszystkie te garki i po^ukrywko się ostatniego nakryje i to się      parzyło garki na przyszłe śmietane. (TR)

papry – ‘łupież’

            Łupież – papry. Kiedyś mówili papry (MK)

paskudny – ‘brzydki’

            Jak by była paskudna, to bym sie nie żenił. (WK), Ja nie byłam taka paskudna jak dziś. (MK)

pokrywka – ‘przykrywka konspiracyjna’

            Wanda. To była dobra pokrywka ko^unspiracyjna. (WK)

puszczać – ‘pozwalać’

 Układa się w wodzie, pale się cztery zabija i te pale ni puszczali im się rozwalić, te^yj styrcie siana tych gło^uwaczów. (TR)

syrość – ‘niepogoda, chlapa, wilgoć’

            No, nie ma słońca, to taka syrość na dworze. Nawet w mieⁱszkaniu jest syrość.  (MK)

trocha –‘dawna odmienna forma wyrazu trochę’

            W czasie o^ukupacji no chodził^em do dziwczyny, włóczyliśmy sie trocha (WK)

 Dawniej wyraz ten był odmienny i oznaczał odrobinę czegoś. Najczęściej występował w formie biernika i w ten sposób przekwalifikował się na przysłówek miary[2].

trzymać – ‘utrzymywać’

            Takie małżeństwo miało duży dom i trzymali burse. (TR)

wagować się – ‘wahać się, obawiać, mitygować się’ 

            No i ja wstałam bo^u ja starsza od Ro^ugoski. No on był przystojny, aż sie wagowałam       pojść. Se myśle: „O^un taki ładny, gdzież ja pójde za niego?”. (MK)

wszystko – ‘całe’

            A śmy sierpami z babko o^ubrzynali wszystko pole bo^u kosy nie było tak u nas. (TR),         MK - Późni była Zielna, to wszystko zboże już było sprzontniente.

zgartywać – ‘zgarniać coś z jakiejś powierzchni’ 

            zawsze się popiół zgartywało w taki baniak (TR)

zolić – ‘prać bieliznę zasypując ją drobnym popiołem i zalewając wrzątkiem’

            Tu się układało pranie, ni go^uto^uwało się, tylko się zuliło (TR)

 

            Powyższy słowniczek obrazuje różnorodność leksyki gwarowej wsi Niedziałowice. Znalazły się w nim wyrazy nieużywane w polszczyzny ogólnej, których znaczenia trudno się domyślić, czasem nawet z kontekstu: zolić, zolnik, brzechać, syrość, papry, fuszer czy tarka.

Rejestrowane są też takie, które mają inne znaczenie niż w polszczyźnie standardowej i żeby zrozumieć intencje mówiącego, potrzebny jest kontekst: bić, trzymać, brać się. Jest ciekawe słownictwo specjalistyczne dotyczące obróbki lnu i konopi – międlica, czochrać, a także leksemy, które wyszły już dawno z użycia, ponieważ wyraz ewoluował i zmieniła się jego forma – trocha, ojce, lub zaginęły zwyczaje i obrzędy dawniej kultywowane – dziewosłęby, kum, kuma.

 

            W gwarze użycie przyimków może być zupełnie inne niż w polszczyźnie ogólnej. W Małopolsce południowej nie jest ściśle odróżniony zakres użycia przyimków bez i przez. Ponadto  w dialektach nierzadkie są przyimki złożone: poza, poprzed, spoza, sprzed , a także – jak w badanej gwarze – popod. W mowie mieszkańców Niedziałowic nie ma szczególnie istotnych różnic, ponieważ większość przyimków jest używana w takim samym znaczeniu i repartycji, jak w języku standardowym. Odstępstwa od polszczyzny ogólnej poświadczają następujące leksemy:

bez – ‘przyimek bez w miejscu przyimka przez’

            (…) bez cukrownie śmy szły (MK), No i bez ten sadek, a w tym sadku to byli bzy.            (MK), Tu na Bańkowszczyzne, nie wisz, bez pola iść. (MK)

popod – ‘pod’

            I też jak się wyciuⁿgało z wody, też o^u tak i po^ud styrtę, po^upo^ud studolę, suszyło się i        też się tak międliło. (TR)

na – ‘przyimek na w miejscu przyimka w’

            Słownictwo pochodzenia obcego często bywa wymawiane w inny sposób, niż w polszczyźnie standardowej. Może wynikać to m.in. z analfabetyzmu lub słabego wykształcenia mówiących, ze słabej znajomości obcej leksyki.

            Ponadto Lubelszczyzna jest regionem podatnym na wpływy języka ukraińskiego i wśród leksyki gwarowej wsi Niedziałowice pojawiają się rutenizmy, np. wsio, w znaczeniu ‘wszystko’.

aligancko – ‘elegancko’

            Mazur to był taki aligancko ubrany na prawdziwego Mazura (WK)

balutniczki, balotniczki – ‘baletniczki’

Przychodzka sumsiadka, to nakupiła bibuł i mnie dała, żebym naro^ubiła tych baletniczek. To sie nazywają nie laĺki, tylko balotniczki na choinke.(MK)

dykturka – ‘tekturka, dykta’

            te całe uniformy z dyktury i o^uklejane ko^ulorowym papirem z gwiazdami, także  aligancko wyglądało (WK)

giabełek – ‘diabełek’

            I była śmierć z koso, giabełek z ogonkiem i śpiewali kolendy.   (MK)

rymytura –‘emerytura’

             A on takim jest już na rymyturze

walant – ‘wolant’

            Ta wozownia co jest, bryczki byli, wasonżki, walanty. (MK)

wsio –‘wszystko’ (zapożyczenie, rutenizm lub rusycyzm)

            Bo^u tera to nawsadzajo kwiateczków, wsiego (TR)

 

---