Mapa serwisu | Gwara regionu (wersja rozszerzona)

 Justyna Garczyńska

 
Mazowsze bliższe. Charakterystyka gwary
 
Według podziału dialektu mazowieckiego dokonanego przez Kazimierza Nitscha w początkach XX w. Mazowsze bliższe (starsze) obejmuje tereny nad Wieprzem i po obu stronach Wisły po Płock. Region ten został wydzielony głównie na podstawie zjawisk gwarowych z zakresu fonetyki i w mniejszym stopniu fleksji [Nitsch 1958, 113].
W II wydaniu Wyboru polskich tekstów gwarowych twórca polskiej dialektologii wyróżnił jako obszar IV a. Mazowsze stare (bliższe), obejmujące swym zasięgiem także Kurpie. Zob. Mapa nr 1. Mazowsze bliższe na mapie dialektalnej Kazimierza Nitscha wg II wydania Wyboru polskich tekstów gwarowych. Za: Nitsch 1960).

Podział na Mazowsze bliższe i dalsze wprowadzony przez Kazimierza Nitscha upowszechnił Stanisław Urbańczyk w Zarysie dialektologii polskiej. Wyróżnione przez niego terytorium Mazowsza bliższego nie pokrywało sie jednak z terenem wydzielonym przez Kazimierza Nitscha. Zob. Mapa nr 2. Mazowsze bliższe na mapie dialektalnej S. Urbańczyka. Za: Urbańczyk 1962.

Późniejsze badania gwaroznawcze prowadzone na tym obszarze wprowadziły szereg uzupełnień i zmodyfikowały w znacznym stopniu istniejące podziały. Jeszcze przed II wojną światową pewnych zmian dokonali Henryk Friedrich [Friedrich 1937] oraz Józef Tarnacki [Tarnacki 1935]. Według pierwszego badacza, w świetle faktów z zakresu wymowy samogłosek nosowych, Mazowsze rozpada się na trzy obszary odrębne: wschodni wokaliczny, północno-zachodni (prawobrzeżny) oraz południowo-zachodni (lewobrzeżny), które są konsonantyczne. Według tego podziału Mazowsze bliższe znalazłoby się częściowo w obszarze północno-, a częściowo w południowo-zachodnim. Podział K. Nitscha w nieco zmodyfikowanej postaci potwierdził J. Tarnacki, opierając się na faktach leksykalnych. Posługując się własną metodą badania pokrewieństwa językowego, wyodrębnił on na Mazowszu dwa ośrodki językowe, z których pierwszy odpowiada Mazowszu dalszemu (północnemu), drugi bliższemu (południowemu). Granicę między obu dialektami można by przeprowadzić rzeką Orzycem, Narwią, Bugiem i Liwcem.
Jednak najwięcej uzupełnień wprowadziły badania gwaroznawcze prowadzone po II wojnie światowej. Na ich podstawie Anna Kowalska, wykorzystując obszerny materiał gwarowy z zakresu fonetyki, słowotwórstwa oraz słownictwa, zaproponowała nowy podział językowy Mazowsza w granicach z XVI w. [Kowalska 1991], wyodrębniając kilka większych zespołów gwarowych, takich jak: Mazowsze północno-zachodnie, Mazowsze północno-wschodnie, Mazowsze południowo-zachodnie oraz Mazowsze południowo-wschodnie. Mazowsze bliższe wydzielone przez K. Nitscha niemal w całości mieści się w obszarze Mazowsza południowo-zachodniego. Zob. Mapa nr 3. Podział Mazowsza na subregiony według Anny Kowalskiej. Za: Kowalska 1991.

Mazowsze bliższe to obszar o znacznie wcześniejszym osadnictwie niż np. Mazowsze dalsze, poddawany dużym wpływom cywilizacyjnym (rozwój przemysłu, stolica w Warszawie). Siłą rzeczy jest to obszar o wiele mniej archaiczny niż gwary pozostałej części dialektu mazowieckiego.
Mazowsze bliższe, zwłaszcza lewobrzeżne (dawne województwo rawskie), ale i zachodnie po Wkrę wykazuje związek z gwarami południowo- i zachodniopolskimi. W zakresie wokalizmu należą tu następujące cechy: brak przegłosu psł. *‘e w ’o Przegłos}, czym charakteryzują się gwary Małopolski, por. mietła ‘miotła’, uniesła ‘uniosła’, biedro ‘biodro’, przejście ogólnopolskiego wygłosowego -aj w -ej (charakterystyczne dla gwar Śląska, Wielkopolski, Krajny, Kujaw, Małopolski) Przejście wygłosowego –aj w –ej, por. tutej ‘tutaj’, pożyczej ‘pożyczaj’, brak na całym Mazowszu lewobrzeżnym północnopolskiej wymiany -ar w -er, częstsze są silniejsze ścieśnienia kontynuantów dawnych samogłosek długich oraz artykulacja samogłoski y taka, jak w gwarach południowo-zachodnich. Te językowe powiązania z gwarami południowymi i zachodnimi mają m.in. uzasadnienie w danych historycznych.
 
Fonetyka
 
1. Mazurzenie, por. warstaty ‘warsztaty’, cwarte ‘czwarte’, wysłem ‘wyszedłem’, pocontku ‘początku’, pojedynca ‘pojedyncza’, kasa grycana ‘kasza gryczana’. Wyrazem unikania mazurzenia jest zastępowanie spółgłosek zmazurzonych miękkimi, czyli siakanie, por. ziaba ‘żaba’, śnuruje ‘sznuruje’ [Zduńska 1965, 49-62].
2. Fonetyka międzywyrazowa zróżnicowana regionalnie, tu fonetyka międzywyrazowa ubezdźwięczniająca, por. jak jechał, chłop na, a nicht na ‘a nikt na’, pas ma [Zduńska 1965, 101].
3. Kontynuanty staropolskiego ā długiego, Samogłoska pochylona au (á)
Samogłoska a (< stpol. *ā) wymawiana jest jak ao lub o, por. dużao ‘duża’, ptok ‘ptak’, godo ‘gada’, kijonki ‘kijanki’, nopastek ‘naparstek’. Współcześnie przeważają realizacje zgodne z normą ogólnopolską, por. gospodarz [Basara 1965, 23-46].
4. Kontynuanty staropolskiego ē długiego, Samogłoska pochylona ei/y (é)
Samogłoska e (< stpol. *ē) wymawiana jak ei, ey, ye lub i, y, por. bieyda, brzyg, śnig, śńyeg = ‘bieda, brzeg, śnieg’. Współcześnie przeważają realizacje zgodne z normą ogólnopolską, por. grzech, chleb [Basara 1965, 68-87].
5. Kontynuanty staropolskiego ō długiego, Samogłoska pochylona ou (ó) Samogłoska o (< stpol. *ō) wymawiana jak ó, por. pół, Cyganów, mój, podwórka, gnój [Basara 1965, 103-115].
6. Szeroka wymowa ę i grupy eN Samogłoska nosowa ę realizowana w śródgłosie wyrazów najczęściej zgodnie z normą ogólnopolską, por. kreńci ‘kręci’, niescejście ‘nieszczęście’, zdecydowanie rzadziej szeroko jako an, por. urzandach ‘urzędach’, kampa ‘kępa’ lub z artykulacją podwyższoną jako in, yn, por. napyndzany ‘napędzany’, i wyngla ‘i węgla’. W wygłosie przede wszystkim spotyka się ę odnosowione, por. zabawe ‘zabawę’, pochodze ‘pochodzę’, chodze ‘chodzę’.
 Samogłoska nosowa ą realizowana często z podwyższeniem artykulacji, por. kwitnuńć ‘kwitnąć’, kunkol ‘kąkol’, porżnunć ‘porżnąć’. W wygłosie zauważalna jest skłonność do wymawiania -ą w postaci -o lub ze zwężeniem -u, por. majo ‘mają’, cało ‘całą’, nazywajo ‘nazywają’, so ‘są’, w ślepu gace ‘w ślepą gacę – nazwa zabawy’, pod figuru ‘pod figurą’, kosiarku ‘kosiarką’, alewystępują również realizacje zgodne z normą języka ogólnopolskiego, gdzie -ą wymawiane jest w postaci sekwensu [oł], por. idoł idą’, tańczoł ‘tańczą’.
Obie samogłoski nosowe w pozycji przed spółgłoską zwartą są wymawiane zgodnie z ogólnopolską artykulacją asynchronicznie, por. kreńci ‘kręci’, wyciongneli ‘wyciągnęli’ (zob. Asynchroniczna wymowa samogłosek nosowych. Przed spółgłoskami szczelinowymi samogłoski nosowe również wymawiane są asynchronicznie jako dwuelementowe zbitki głoskowe, w których pierwszym składnikiem jest samogłoska ustna o odpowiedniej barwie, drugim zaś spółgłoska ł lub j, por. gołski ‘gąski’, wolski ‘wąski’, mołż ‘mąż’, niescejście ‘nieszczęście’. Przed l, ł obie nosówki ulegają denazalizacji i niekiedy podwyższeniu artykulacji, por. wyciongneli ‘wyciągnęli’, capnuł ‘capnął’, zamknuł ‘zamknął’, zaczoł ‘zaczął’, zgineło ‘zginęło’, uwziła ‘uwzięła’.
7. Przejście nagłosowego ra- w re-. W niektórych wyrazach nagłosowa grupa ra- przechodzi w re-, por. remię ‘ramię’, redło ‘radło’, redełko ‘radełko’ [Basara 1965, 14-20]. Przejście nagłosowego ja- w je-. Podobny proces występuje w nielicznych wyrazach rozpoczynających się od grupy ja-, por. jek ‘jak’, jepko ‘jabłko’, jełowica ‘jałowica’.
8. Przegłos Brak przegłosu *ě > a w niektórych wyrazach, por. wymietał ‘wymiatał’, śniedanie ‘śniadanie’, spowiedać ‘spowiadać’, opowiedać ‘opowiadać’ [Basara 1965, 47-50].
9. Przejście śródgłosowego -ar- w -er- spotyka się na Mazowszu bliższym sporadycznie, częściej w jego części prawobrzeżnej. Dość konsekwentnie omawiana cecha występuje w wyrazach derł ‘darł’, poderty ‘podarty’, żerł ‘żarł’, terł ‘tarł’, poterty ‘potarty’ [Basara 1965, 21].
10. Zmiany barwy samogłosek przed spółgłoskami półotwartymi. Rozszerzoną wymowę samogłoski e w grupie eN spotyka się w części wschodniej Mazowsza bliższego, por. jenczmjanna ‘jęczmienna’, owsam ‘owsem’, ślimakam ‘ślimakiem’ (zob. Szeroka wymowa ę i grupy eN). Na pozostałym obszarze występuje wymowa zwężona do eyN, yN, por. sierpeym ‘sierpem’, kombajnym ‘kombajnem’, wozeym ‘wozem’ [Basara 1965, 59-68].
11. Przechodzenie wygłosowego -ej w -ij/-yj lub -i/-y, por. inaczy ‘inaczej’, z jedny do drugij ‘z jednej do drugiej’, lepi ‘lepiej’, cały ‘całej’, późni ‘później’.
12. Rozszerzanie artykulacji samogłosek i oraz y przed spółgłoskami sonornymi, por. nie lubjeli, fjeranka, derektor ‘dyrektor’.
13. Częste przechodzenie wygłosowego -, - w –w formach czasownika, por. piuł ‘pił’, biuł ‘bił’, buł ‘był’.
14. Prejotacja samogłoski i, z możliwym równoczesnym obniżeniem artykulacji (zob. Rozszerzenie artykulacyjne), por. ji ‘i’, jem ‘im’, jinna ‘inna’, jenacy ‘inaczej’, jigły ‘igły’ [Basara 1965, 126-128].
15. Prelabializacja samogłoski o, rzadziej u, por. łobjad ‘obiad’, łosły ‘osły’, łorze ‘orze’, łowjes ‘owies’, na łucte‘na ucztę’, łucyć ‘uczyć’ [Basara 1965, 122-125].
16. Zwężenie artykulacji samogłoski o przed spółgłoskami nosowymi do ouN, uN (zob. Zmiany barwy samogłosek przed spółgłoskami półotwartymi), por. kumórki ‘komórki’, i una ‘i ona’, brunuje ‘bronuje’, kunwalia ‘konwalia’, funtana ‘fontanna’ [Basara 1965, 107-109].
17. Obniżenie artykulacji samogłoski u przed spółgłoskami nosowymi do ů, ó, a nawet do o (zob. Rozszerzenie artykulacyjne), por.  buont ‘bunt’, fuont ‘funt’, nomer ‘numer [Basara 1965, 116-117].
18. Asynchroniczna wymowa spólgłosek wargowych miękkich typu pj, bj, fj, wj, mj, por. pjetnaście ‘piętnaście’, powjedziała, wjerzby, mjeliśmy, umjał [Zduńska 1965, 14-18].
19. Twarda wymowa spółgłoski wargowej w’ w grupach -św’-, -ćw’-, -dźw’-, por. śfynie ‘świnie’, śfyniaka  ‘świniaka’ [Zduńska 1965, 97-100] oraz spółgłoski wargowej m’ w końcówce narzędnika liczby mnogiej rzeczowników –ami (zob. Uproszczenia grup spółgłoskowych powstałych w wyniku asynchronicznej wymowy spólgłosek wargowych miękkich), por. sierpamyi ‘sierpami’, kołkamy ‘kołkami’, krowamyi ‘krowami’, cepamyi ‘cepami’, z rogamyi ‘z rogami’ [Zduńska 1965, 38-39]
20. Twarda wymowa spółgłoski l’ w grupie li, por. klyny ‘kliny’, palyć ‘palić’, lys ‘lis’, z glyny ‘z gliny’ [Zduńska 1965, 72-77].
21. Spółgłoski tylnojęzykowe Przeważnie miękka wymowę spółgłosek tylnojęzykowych k, g w grupach odpowiadających ogólnopolskiemu kie, gie, ki, gi, choć na całym obszarze Mazowsza bliższego trafia się wymowa twarda typu druge ‘drugie’, drugego ‘drugiego’, mnoge ‘mnogie’, takej ‘takiej’, drapakem ‘drapakiem’, to na ge ‘to na gie’, okenko ‘okienko’. Przed samogłoską ę głoski tylnojęzykowe k, g mogą być wymawiane twardo, mogą ulegać słabej palatalizacji lub mogą być wymawiane zupełnie palatalnie, por. matkie ‘matkę’, drogie ‘drogę’. Niekiedy słyszy się także miękką spółgłoskę ch przed i, e, por. chiba ‘chyba’, łorzechi ‘orzechy’ [Zduńska 1965, 80-81; 89-93].
22. Grupa spółgłoskowa kt Przechodzenie grupy kt w cht, por. chto ‘kto’, nichtórzy ‘niektórzy’, chtóry ‘który’, a nicht ‘a nikt’ , charachter ‘charakter’. Zjawisko to jest wynikiem dążenia do uniknięcia artykulacji dwu sąsiadujących ze sobą spółgłosek zwartych [Zduńska 1965, 109-110].
23.  Przechodzenie grupy chw, chrz w kw, krz (zob. rozpodobnienie), por. kwiejo ‘chwieją’, kwali ‘chwali’, krzan ‘chrzan’, okrzcić ‘ochrzcić’. Zastąpienie w tego rodzaju zbitkach spółgłoski szczelinowej bezdźwięcznej ch, która łatwo może zniknąć i jest słabo słyszalna, przez mocniejsze artykulacyjnie k zapobiega uproszczeniu grupy spółgłoskowej [Zduńska 1965, 111-112].
 
Fleksja
 
1. W zakresie form dopełniacza liczby pojedynczej rzeczowników rodzaju męskiego gwary Mazowsza bliższego kontynuują w zasadzie stan staropolski, tzn. historycznie umotywowana końcówka -a występuje tu jako najczęstsza. Nawet rzeczowniki pochodzenia obcego i stosunkowo późno włączone do słownictwa gwarowego, takie jak kierat czy rower, na omawianym obszarze w większości przyjęły końcówkę -a, por. do złoba ‘do złobu’, bza ‘bzu’, wiatra ‘wiatru’. Częste są także wahania końcówki w odmianie jednego wyrazu, por. mrozu//mroza, lasu//lasa, kraju//kraja [Grad-Mucowa 1970, 13-18].
 
2. W gwarach Mazowsza bliższego w celowniku liczby pojedynczej rzeczowników męskich, a także nijakich mogą pojawić się następujące końcówki: -owi, -u, -oju (<-owiu) oraz –ewi. W użyciu tych końcówek istnieje chwiejność i trudno powiedzieć, na jakiej podstawie w konkretnych wypadkach dokonuje się wyboru jednej z możliwych form. Najczęściej występują końcówki -owi oraz -u, por. pol-owi, gniazd-owi, gości-owi, gości-u, które mogą mieć inny rozkład niż w języku ogólnym. Końcówka -oju występuje powszechnie w Siedleckiem. Natomiast na terenie Łowickiego spotykamy się z końcówką -ewi, niezależnie od charakteru końcowej spółgłoski tematu, por. sąsiad-ewi, robotnik-ewi, gości-ewi [Grad-Mucowa 1970, 41-42].
3. Jedyną końcówką narzędnika liczby pojedynczej rzeczowników męskich i nijakich jest w gwarach Mazowsza bliższego -em. Może ona jednak występować w kilku wariantach fonetycznych. I tak w południowo-zachodniej części Mazowsza bliższego konsekwentnie pojawiają się formy ze ścieśnioną samogłoską -e: -em > -im (po spółgłosce miękkiej) lub -ym (po spółgłosce twardej), por. latym, japkim, gościm, imienim, sianym. W północnej części Mazowsza bliższego występuje wariant z rozszerzoną artykulacją samogłoski -e: -em > -am, por. gościam, latam, progam.
 
4. W miejscowniku liczby pojedynczej rzeczowników męskich i nijakich rozkład końcówek nie różni się zasadniczo od języka ogólnopolskiego. Wahania dotyczą użycia końcówki w rzeczownikach zakończonych spółgłoską sz, ż. Jeśli dany wyraz występuje w formie mazurzącej, to w miejscowniku często pojawia się końcówka -e zamiast właściwej -u, por. o kosie ‘o koszu’, o nozie ‘o nożu’, o węzie ‘o wężu’. Zdarza się także, że taka postać miejscownika pojawia się niezależnie od postaci fonetycznej mianownika. Rzeczowniki rodzaju nijakiego zakończone samogłoską -ę występują czasem bez przyrostka -en- w przypadkach zależnych i wówczas w miejscowniki przybierają postać: o imiu, na ramniu, w siemiu [Grad-Mucowa 1970, 48].
 
5. W zakresie mianownika liczby mnogiej rzeczowników osobowych często występują rozbieżności w porównaniu z językiem ogólnym w stosowaniu końcówek -owie, -y i końcówki -e, por. szewce, krawce, męże, ojce, ucznie, a także gościowie, kowalowie, nauczycielowie. Niekiedy w jednej wsi można usłyszeć formy oboczne, por. stolarze // stolarzowie, pisarze // pisarzowie [Grad-Mucowa 1970, 60-63].
 
6. W dopełniaczu liczby mnogiej rzeczowników męskich, których temat fleksyjny kończy się na spółgłoskę miękką lub stwardniałą konkurują ze sobą dwie końcówki -i (-y) oraz -ów, przy czym ta druga zdecydowanie przeważa, por. kluczy // kluczów, koszy // koszów, kowali // kowalów, męży // mężów, palcy // palców, pisarzy // pisarzów, węży // wężów [Grad-Mucowa 1970, 74-76]. Także w grupie rzeczowników nijakich przeważa zdecydowanie końcówka -ów, wypierająca formy bezkońcówkowe, właściwe tej grupie rzeczowników w polskim języku ogólnym, por. białek // białków, bioder // biodrów, cieląt // cielątów, kazań // kazaniów, serc // serców, wesel // weselów, słów // słowów [Grad-Mucowa 1970, 76-83].
 
7. W większości wypadków rzeczowniki żeńskie w mianowniku liczby pojedynczej występują w takiej samej postaci jak w polskim języku ogólnym. Różnice mogą pojawić się tam, gdzie końcówka -a kontynuuje dawną samogłoskę długą ā w postaci ścieśnionej. Wówczas może ona brzmieć jak dźwięk pośredni między a oraz o lub jak dźwięk bliski ogólnopolskiemu o, por. kuchnio, kuźnio, rolo, śficå [Grad-Mucowa 1970, 49].
 
8. W zakresie miejscownika liczby pojedynczej rzeczowników żeńskich występują końcówki -e lub -i//-y tak, jak w języku ogólnopolskim. Na uwagę zasługują jedynie te rzeczowniki, których temat fleksyjny kończy się na spółgłoskę -sz lub -ż, mogącą ulec mazurzeniu. Rzeczowniki te mają w polskim języku ogólnym i w gwarach Mazowsza bliższego zazwyczaj końcówkę -i//-y, por. duszy, myszy. Mogą one jednak ulegać mazurzeniu, wówczas przybierają w miejscowniku końcówkę -e, por. M. lp. dusa, Msc.lp. o dusie, M. lp. wieza, Msc. lp. o wiezie.
 
9.W mianowniku i bierniku liczby mnogiej rzeczowników żeńskich zakończonych na spółgłoskę mogą wystąpić wahania w użyciu końcówek -i (y) oraz -e, por. boleści // boleście, brwie // brwi, koście // kości, gęsie // gęsi [Grad-Mucowa 1970, 73-74].
 
10. W dopełniaczu liczby mnogiej rzeczowników żeńskich zakończonych na samogłoskę zdecydowanie dominuje końcówka -ów, por. ręków, wodów, skrzyniów, paniów, świniów, żonów. Form bezkońcówkowych, zgodnych z językiem ogólnym, np. sióstr, dusz, gospodyń jest stosunkowo mało. Niektóre rzeczowniki samogłoskowe o tematach miękkich mają obok dominującej końcówki -ów oraz zera morfologicznego także końcówkę -i, por. kuźni, stajni, roli, świni. W grupie rzeczowników spółgłoskowych występuje końcówka -i (-y), por. gęsi, kości, rzeczy oraz, nieco rzadziej niż w rzeczownikach samogłoskowych, końcówka –ów, por. boleściów, brwiów, myszów, wsiów, kościów [Grad-Mucowa 1970, 83-87].
 
11. Dominującym wykładnikiem fleksyjnym celownika liczby mnogiej wszystkich rodzajów jest końcówka -om, por. sołtysom, gościom, biodrom, gniazdom, studniom, wieżom, która występować ze ścieśnieniem samogłoski o pod wpływem sąsiedniej spółgłoski m, por. chłopoum, bratoum, siostroum [Grad-Mucowa 1970, 87-90].
 
12. W narzędniku liczby mnogiej rzeczowników wszystkich rodzajów zdecydowanie dominuje końcówka -ami, która może występować w różnych wariantach fonetycznych:
a) wariant ogólnopolski -ami, por. chłopami, pługami, studniami, myszami, polami, który w wyniku asynchronicznej wymowy spółgłoski m’ może brzmieć -ani, por. chłopani, kołani, psani, duszani, jeziorani lub -amy, por. cielakamy, koniamy, panamy, miastamy, duszamy.
b) końcówkę -mi, występującą rzadko, w rzeczownikach miękkotematowych, por. końmi, dziećmi, liśćmi, także w wariancie fonetycznym -my, por. końmy, liśćmy [Grad-Mucowa 1970, 92-94].
 
13. W dopełniaczu liczby pojedynczej przymiotników i zaimków przymiotnych utrzymuje się e ścieśnione, por. samygo ‘samego’, kożdygo ‘każdego’. Analogicznie e ścieśnione zostało wprowadzone do formy tego, por. to jest z tygo ‘to jest z tego’.
 
14. W narzędniku i miejscowniku liczby pojedynczej oraz w celowniku i narzędniku liczby mnogiej przymiotników i zaimków występuje szeroka realizacja końcówek -ym, -ymi  jako -em // eym oraz -emy // eymy, por. ze wszystkiemi ‘ze wszystkimi’, przede wszystkiem ‘przede wszystkim’, z dobremi ‘z dobrymi’. Zob. Odmiana przymiotników, Samogłoski przed spółgłoskami nosowymi}.
 
15. Występowanie końcówki -em w 1. osobie liczby pojedynczej czasu przeszłego rodzaju męskiego. Głoska ł często nie jest wymawiana po spółgłosce, por. potłukem ‘potłukłem’ (zob. Formy 1 os. l.poj. czasu przeszłego).
 
16. Występowanie w 1. osobie liczby mnogiej czasu teraźniejszego końcówek -m, por. musim ‘musimy’, sprzedajem ‘sprzedajemy’ oraz -my, por. jeździmy, handlujemy. Rzadko spotyka się w omawianej funkcji dawną końcówkę liczby podwójnej -wa, por. idziewa ‘idziemy’, robziwa ‘robimy’. Zob. Formy 1. os. lmn. czasu teraźniejszego.
 
17. Występowanie w 1 osobie liczby mnogiej czasu przeszłego końcówek: ogólnopolskiej -śmy, por. poszliśmy, uciekliśmy, mjeliśmy, archaicznej -m, por. gralim ‘graliśmy’, ucieklim ‘uciekliśmy’, tańcowalim ‘tańcowaliśmy’, poszlim ‘poszliśmy’, latalim ‘lataliśmy’. Rzadko można spotkać końcówkę dawnej liczby podwójnej -wa, por. byliźwa ‘byliśmy’. Zob. Formy 1 os. lmn. czasu przeszłego.
 
18. Występowanie końcówki -ta w 2. osobie liczby mnogiej czasu teraźniejszego, przeszłego oraz trybu rozkazującego, por. niesieta ‘niesiecie’, nieśliśta ‘nieśliście’, weźta ‘weźcie’ obok powszechnej ogólnopolskiej końcówki -cie, por. dajcie , weźcie. Zob. Formy 2. osoby liczby mnogiej czasu teraźniejszego.
 
19. Brak kategorii męskoosobowości, czyli formy męskorzeczowe zamiast męskoosobowych, por. te dobre chłopy kosiły ‘ci dobrzy chłopi kosili’.
 
 Uwagi o słowotwórstwie
 
1.        Cechy słowotwórcze charakterystyczne tylko dla Mazowsza południowo-zachodniego.
Zespół mazowiecki południowo-zachodni wyodrębnia niewiele formacji. Większość z nich skupia się na obszarze położonym na południowy zachód od Wkry i Wisły. Jest to obszar znacznej produktywności sufiksu -icha w nazwach nieosobowych różnych typów, por. baranicha, granicha, łacicha, granicha ‘krowa w łaty’ oraz obszar największej produktywności sufiksu -arz w osobowych nazwach wykonawców i nosicieli cech, np. kosiarz, młocarz, kolędziarz, wąsiarz, rybiarz [Kowalska 2001, 221].
 
2.        Cechy słowotwórcze występujące na całym Mazowszu zachodnim
Na Mazowszu zachodnim nazwy nieosobowe są także często tworzone od różnych podstaw za pomocą przyrostka -ka, por. ogryzka ‘ogryzek’, odbitka ‘miejsce odbite na stopie’, denka, oddenka ‘deska na spodzie wozu’, kamionka ‘kupa kamieni na polu’. oraz występowania formacji typu krokwy ‘belki tworzące konstrukcję dachu’. Nazwy synów od zawodu ojca tworzone są za pomocą przyrostka -ak, np. sołtysiak, stolarzak, szewczak, kowalak, natomiast nazwy żon od zawodu męża tworzone są za pomocą przyrostka -ka, np. kowalka, mularka, sołtyska, stolarka, szewczka [Kowalska 2001, 218].
 
3. Cechy słowotwórcze charakterystyczne dla całego Mazowsza południowego
Cechą charakterystyczną gwar mazowieckich jest przejście zdecydowanej części rzeczowników nijakich oznaczających istoty młode, zakończonych na -ę do kategorii rzeczowników męskich na -ak, por. cielę > cielak, źrebię > źrebak, jagnię > jagniak [Grad-Mucowa 1970, 12].  Na Mazowszu południowym, a co za tym idzie i na Mazowszu południowo-zachodnim proces ten nie jest tak intensywny i obok formacji na -ak spotykane są formy z sufiksem -ę, a także -ątko, por. kociątko, kurczątko [Kowalska 2001, 220-221]. Słowotwórstwo rzeczowników. Poza tym obszar Mazowsza południowego charakteryzuje się:
a) największą produktywnością przyrostka -al w funkcji pejoratywnej w nazwach nosicieli cech, por. bogal, głuchal, łbal, głowal ‘człowiek z wielką głową’, głupal;
b) największą produktywnością sufiksu -ina w nazwach lasów, por. buczyna, bukowina, dębina, sośnina, borowina, olszyna;
c) największą produktywnością sufiksu -ina w nazwach gatunków drewna, por. sosnowina, śliwowina, buczyna, dębina, brzezina;
d) największą produktywnością sufiksu -ica w formacjach różnych typów, por. chrześnica, jałowica, źrebica, kocica [Kowalska 2001, 220-221].
Poza wymienionymi wyżej cachami Mazowsze bliższe charakteryzuje się zastępowaniem przyrostka bezokolicznika - przez - w typie siedzić, leżyć na skutek wyrównań do nosić, służyć, por. powjedzić ‘powiedzieć’, zlecić ‘zlecieć’, siedzić ‘siedzieć’, ściemnić ‘ściemnieć’, pomyślić ‘pomyśleć’ oraz usuwaniem  niektórych czasownikach typu kupować, zlatywać, znajdować przyrostków -uję, -ować//-ywać, por. kupać, zlatać, znajdać (zob. Słowotwórstwo czasowników). W zachodniej części Mazowsza bliższego częsty jest zanik spółgłoski r w przedrostku roz-, por. ozwałkować ‘rozwałkować’.
 
Słownictwo
 
W tabeli 1. wymienione zostały niektóre nazwy charakterystyczne dla Mazowsza południowo-zachodniego [Kowalska 2001, 214].
Tab. 1. Nazwy charakterystyczne dla Mazowsza południowo-zachodniego
Nazwa
Znaczenie
gluty
‘sople’
lekkie
‘płuca zwierząt’
kulasy
‘nogi konia i krowy’
koryto
‘koryto dop pojenia bydła’
ława
‘kładka’
wrota
‘drzwi stodoły’
widlice
‘zęby wideł’
tatarka
‘gryka’
modrak
‘chaber’
 
W tabeli 2. przedstawiono nazwy, które występują w całej zachodniej części dialektu mazowieckiego [Kowalska 2001, 207-208].
Tab. 2. Nazwy charakterystyczne dla Mazowsza zachodniego
Nazwa
Znaczenie
oprzęt
‘obrządek’
oprzątać
‘karmić trzodę’
kopańka
‘niecka’
rączki
‘rączki na kołowrotku’
wio
‘zawołanie na konia, żeby ruszył’
młócić
‘obijać len’
pakuły
‘odpadki włókna przy drugim czesaniu’
deski
‘deski w wozie do wywożenia gnoju’
wędzidło
‘wędzidło’
nóż
‘nóż pługa’
 
W tabeli 3. zebrano wyrazy wyodrębniające Mazowsze południowe [Kowalska 2001, 209-210].
 
Tab. 3. Nazwy charakterystyczne dla Mazowsza południowego
Nazwa
Znaczenie
cień
‘miejsce zacienione pod drzewem’
krew
‘krew konia’
nogi
‘nogi konia i krowy’
wiązać
‘wiązać krowę’
wargi
‘wargi zwierząt’
cieś cieś
‘przywoływanie konia’
bat
‘skórzana część bata’
kalenica
‘grzbiet dachu’
piwnica
‘piwnica pod podłogą domu’
rąbać
‘rąbać drzewo’
jare
‘zboże jare’
powrósło
‘powrósło’
 
 
 
 
Cytowana literatura:
 
Anna Basara, 1965, Studia nad wokalizmem w gwarach Mazowsza. Samogłoski ustne, Wrocław-Warszawa-Kraków.
Maria Grad-Mucowa, 1970, Fleksja rzeczowników w gwarach Mazowsza, Warszawa.
Henryk Friedrich, 1937, Studia nad nosowością w gwarach Mazowsza, Warszawa.
Anna Kowalska, 2001, Typy słowotwórczych podziałów terytorialnych (na materiale północno-wschodnio-polskim), w: Studia nad dialektem mazowieckim, Warszawa, s. 203-223.
Kazimierz Nitsch, 1958, Dialekty języka polskiego [w:] Encyklopedia polska AU, t. III, Kraków 1915, s. 238-343. Przedruk wraz z uzupełnieniami w: K. Nitsch, Wybór pism polonistycznych, t. IV , s. 7-115.
Józef Tarnacki, 1935, Próba podziału dialektycznego Mazowsza na podstawie nazw z zakresu kultury materialnej, „Sprawozdania z Posiedzeń Komisji Językowej Towarzystwa Naukowego Warszawskiego”.
Helena Zduńska, 1965, Studia nad fonetyką gwar mazowieckich. Konsonantyzm, Wrocław-Warszawa-Kraków.

Wersja podstawowa

 
 
 
 

 

 

ISBN: 978-83-62844-10-4 © by Authors. Zrealizowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego (Program Operacyjny: „Dziedzictwo kulturowe / Kultura ludowa”). Wykonanie: ITKS