Mapa serwisu | Gwara regionu (wersja podstawowa) (Mini-MP3-Player v2.2 (c) Ute Jacobi - unregistered version - Only Free for NonCommercial Website)

Gwara regionu

Józef Kąś   
Mówiąc o gwarze orawskiej, ma się tu na myśli gwarę Górnej Orawy, zarówno na terytorium Polski (14 miejscowości), jak i Słowacji (11 miejscowości). Gwara orawska zalicza się do małopolskich gwar pasa górskiego, do którego należą też: gwara spiska i podhalańska na wschodzie oraz gwara południowożywiecka na zachodzie. Gwara ta jest wewnętrznie zróżnicowana, lecz dla uproszczenia mówi się tu o niej jako o gwarze, a nie gwarach, by w sposób bardziej wyrazisty wyodrębnić ją spośród innych małopolskich gwar górskich. Tak rozumiana gwara orawska zachowuje podstawowe właściwości dialektu małopolskiego, takie jak:
  1. mazurzenie, np.: cas, duzy, wysusyć , zelazo , nabiłokronglutkie dno = poszczypać na.., nabić okrąglutkie dno;

Podobnie jak w całej Małopolsce południowej utrzymują się w gwarze orawskiej
samogłoski pochylone :
    1. a pochylone jako dźwięk pośredni między a i o, np.: maśnicka sie składao z bedniaorek , daownło , traowa, gaodać, staoć, cytao, jao, dziaod = maślnica się składa z bedniarek (‘klepek’), dawno, trawa, gadać, stać, czyta, ja, dziad;
    2. o pochylone jako dźwięk pośredni między o i u, np. synkouw , couby , wouz, stouł, rouwny, mouj = synków, wóz, stół, równy, mój;
    3. e pochylone jako dźwięk równy samogłosce y, występujące zarówno po spółgłoskach twardych, jak i miękkich, np.: tyz , syrse , śniyg, biyda, mlyko = też, szersze, śnieg, bieda, mleko.

Pewne osobliwości cechują
samogłoski nosowe.
Rezonans nosowy w śródgłosie. Rezonans synchroniczny zachowany jest tylko jak i w języku ogólnopolskim przed spółgłoskami szczelinowymi, np. wonziyjsao , wonsy, wionzać, gynś = węższy, wąsy, wiązać, gęś, natomiast przed zwartymi występują grupy e+N i o+N, np. płorzondnie , gymba, syndy, mondry, piontek = porządnie, gęba, wszędzie, mądry, piątek. W czasownikach typu wziął, wzięła występują realizacje wzion, wziyna.
Rezonans nosowy synchroniczny w wygłosie nie występuje, a konkretne realizacje zależne są od pozycji morfologicznej. I tak:
  1. odpowiednik ogpol. ę (kontynuant staropolskiej nosówki krótkiej):
    • -ym w
      formach 1. os. lp. czasu teraźniejszego, np. niesym, słysym, widzym, robiym = niosę, słyszę, widzę, robię;
    • -e w
      formach biernika liczby pojedynczej rzeczowników żeńskich samogłoskowych, zakończonych w mianowniku lp. na a jasne, np.: maśnicke , na putnie , babe, dziedzine ‘wioskę’, studnie, krłople;
    • -o lub ao w
      formach biernika liczby pojedynczej rzeczowników żeńskich samogłoskowych, zakończonych w mianowniku lp. na a pochylone, np.: na odwrłotnao stroune , na miedzo, na msao = na odwrotną stronę, na miedzę, na mszę’. Samogłoska a pochylone występuje tu jako wariant fakultatywny.
  1. odpowiednik ogpol. ą (kontynuant staropolskiej nosówki długiej):
    • -o lub ao (jako wariant fakultatywny) w formach 3. os. lmn. czasu teraźniejszego, widzo, gryzo, rłobio, włozao = widzą, gryzą, robią, wożą;
    • -o lub ao w bierniku lp. przymiotników, liczebników, zaimków rodzaju żeńskiego, np. staro babe, na drugao dziedzine, budzi te swojo babe = starą babę, na drugą dziedzibnę (‘wieś’), budzi tę swoją babę;
    • -e w bierniku lp. przymiotników dzierżawczych, mających a jasne w mianowniku lp., np. potargali babcyne smatke = potargali babciną szmatkę;
    • -om w narzędniku lp. rzeczowników, przymiotników, liczebników, zaimków rodzaju żeńskiego, np. sie tłocyło maśnickom dłołokłoła , z mojom drugom babom, z nasom Marysiom = się toczyło maselniczką dookoła, z moją drugą babą, z naszą Marysią. Jest to końcówka zmorfologizowana.

Podobnie jak w całej Małopolsce w gwarze orawskiej
samogłoski nagłosowe poprzedzane bywają
spółgłoskami protetycznymi, tj. tzw. protezami. Z tego zakresu występują następujące zjawiska:
  1. labializacja - (w funkcji spółgłoski protetycznej występuje
    u niezgłoskotwórcze), np. łoknło, łozbić, łotwiyrać, łorać, łuwidzieć = okno, rozbić, otwierać, orać, uwidzieć ‘zobaczyć’. Labializowane bywa również o w
    śródgłosie, np. mieli tłopłorki , łopłowiadać = toporki, opowiadać. Po stronie słowackiej charakterystyczne jest w zamiast ł (labializacji), np. worać, woś = orać, oś.
  2. przydech, np. Hameryka = Ameryka;
  3. prejotacja, np. jagwiynt, Jadaom, jakurat, japatyka = adwent, Adam, akurat, apteka’.
Z wymienionych zjawisk powszechnym jest labializacja, natomiast przydech i prejotacja występują leksykalnie, tj. w określonych wyrazach.

Dobrze utrzymuje się też charakterystyczne dla dialektu małopolskiego zjawisko, jakim jest
przejście wygłosowego -ch w –k. Występuje ono w następujących pozycjach:
  1. w końcówce -ach w Mc. lmn. rzeczowników, np. w łobłok kouńcak , na nłogak, w płortkak, pło lasak = w obu końcach, na nogach, w portkach, po lasach;
  2. w końcówce -ych (|| -ich) w D. i Mc. lmn. przymiotników, liczebników itd., np. staryk ludzi, ło daownyk casak, drugik chłopouw = starych ludzi, o dawnych czasach, drugich chłopów;
  3. w końcówce
    form 1. os. lp. czasu przeszłego, np. byłek, widziaołek, chłodzioułek, pytałak = byłem, widziałem, chodziłem, pytałam;
  4. w partykule niek = niech;
  5. leksykalnie (tj. w określonych wyrazach) w
    grupach spółgłoskowych, np. krzaon, krzciny, krzest, sknouć = chrzan, chrzciny, chrzest, schnąć.
Zjawisko to nie występuje w wygłosie rdzeni, gdzie -ch jest bardzo osłabione lub całkowicie zredukowane, np. na wiyr przichodziyło taockło = na wierzch przychodzi, dach (ale: dachu), grłoch (ale: grłochu), me = mech; du = duch. Jest to zatem zjawisko odróżniające gwarę orawską od podhalańskiej.

Inne charakterystyczne cechy gwary orawskiej, często mające szerszy, nieograniczony do niej zasięg, to m.in.:
  1. Wyrównanie analogiczne w końcówkach -i oraz -u w D. lmn. liczebników i upowszechnienie się w nich ch (z jego przejściem w -k), np. do piyncik rokouw, od seścik miesiyncy, po śterdzierdziestuk rłokak = do pięciu lat (roków), od sześciu miesięcy, po czterdziestu latach (rokach).
  2. Uproszczenie wygłosowych grup spółgłoskowych -ść, -rzć w -ś, np. , niyś, kraś, sierz (D. sierzci), śmierz (D. śmierzci) = iść , nieść, kraść, sierść, śmierć.
  3. Utrzymanie
    przedniojęzykowego ł, np. składać dłołokłoła , dło łokrongła = składać dookoła, do okrągła. Cecha ta po stronie polskiej występuje głównie u osób z pokolenia średniego i najstarszego, natomiast po stronie słowackiej utrzymuje się nawet u dzieci.
  4. Utrzymanie
    frykatywnego rż (w zapisie często jako ř), np. drżewo , dłobrże , prżichodziyło = drzewo, dobrze, przychodziło. Społeczny zakres jej występowania ogranicza się coraz bardziej do osób z pokolenia najstarszego.
  5. Utrzymanie pierwotnego i po frykatywnym ř, np. trżi grżiby, obrżinać, wytrżić, warż= trzy grzyby, obrzynać, wytrzeć, warzyć.
  6. Utrzymanie dwuwargowego w, występującego jeszcze nielicznie u osób z najstarszego pokolenia.
  7. Utrzymanie miękkiego l’ nie tylko przed i, np. l’as, w l’ecie, wl’ywać = las, w lecie, wlewać.
  8. Zróżnicowana wymowa połączenia pierwotnego połączenia : w pozycji heterosylabicznej (kiedy i oraz ł należą do dwóch sylab) występuje wymowa , np. daownło rłobiyli łobroncki , przichłodziyło , włoziyli, włozyła = dawno robili obrączki, przychodziło. włożyli, włożyła, natomiast w pozycji synsylabicznej (kiedy całe połączenie występuje w jednej sylabie) panuje wymowa ouł, np. strzelouł pieron , kłosiouł, chłodzioułbyk = strzelał piorun, kosił, chodziłbym.
  9. Brak
    przegłosu e w o przed spółgłoskami zębowymi twardymi, np. pieron , mietła, wiesło, niesym = piorun, miotła, wiosło, niosę.
  10. Zachowanie końcówki -e w
    dopełniaczu lp. rzeczowników żeńskich miękkotematowych, np. dło smyreka cy do jedle = do smreka czy do jodły.
  11. Cząstka -t- w imiesłowach biernych, opartych na tematach czasu przeszłego zakończonych na a pochylone, np. siaoty, grzaoty, wiaoty = siany, grzany, wiany.
  12. Akcent inicjalny, np. |na gounty , w|yheblować , k|łobyła, d|łozyrać, d|ło miasta.

Stopień zachowania gwary można określić jako bardzo dobry. Gwara pozostaje nadal podstawowym kodem komunikacji, nawet w pokoleniu najmłodszym. Większość cech systemowych utrzymuje się konsekwentnie, choć oczywiście uwidacznia się wpływ polszczyzny ogólnej, podobnie jak w innych gwarach. Dotyczy to zwłaszcza słownictwa.
 
« poprzedni artykuł   następny artykuł »
Wersja rozrzerzona
 
 
 
 

 

 

ISBN: 978-83-62844-10-4 © by Authors. Zrealizowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego (Program Operacyjny: „Dziedzictwo kulturowe / Kultura ludowa”). Wykonanie: ITKS