Mapa serwisu | Historia regionu (wersja rozszerzona)

Historia regionu

Monika Kresa

 

Podlasie – pogranicze kultur, religii i narodów
 
Granice Podlasia zarówno z historycznego, geograficznego, jak i tym bardziej dialektologicznego punktu widzenia są trudne do jednoznacznego i bezspornego ustalenia. Podlasie jako ziemia pograniczna była przez wieki ziemią sporną, ziemią niczyją, ziemią, na której ścierały się różnorodne wpływy polityczne, kulturowe i religijne: polskie, ruskie, tatarskie, jaćwieskie, niemieckie, żydowskie, a granice tej ziemi były częstokroć granicami umownymi. Historyczne Podlasie było niejednorodne również z punktu widzenia struktury społecznej, a przekrój przez tę strukturę stanowi niejako podstawę historycznego oglądu Rzeczypospolitej przedzaborowej, spotkać tu bowiem możemy zarówno magnaterię, szlachtę zamożną, jak i szlachtę szaraczkową, cząstkową i czynszową. W żadnym innym regionie kraju najbardziej uprzywilejowany stan społeczny nie był aż tak zróżnicowany jak tutaj. W związku z obecnością na tych terenach szlachty szaraczkowej, podlaskie wsie wykształciły specyficzny model egzystencji na jednym terenie ludności szlacheckiej i chłopskiej – nieróżniącej się zasadniczo stopniem zamożności, ale zróżnicowanej pod względem kultury, obyczajów i języka.
 
 
 
Mimo owej mieszanki kulturowo-religijno-społecznej Podlasie zdołało wykształcić swoistą integralną, opartą na różnorodności, ale nie eklektyczną wspólnotę kulturową, która nie znajduje odpowiednika na żadnym innym obszarze historycznej Rzeczypospolitej.
 
Dzieje średniowieczne
 
Między II a IV wiekiem naszej ery dzisiejszą Wysoczyznę Białostocką i Bielską zamieszkiwała ludność kultury wielbarskiej oraz ludność prasłowiańska. W V-VII wieku na tereny te zaczęły przybywać kolejne fale osadnicze Słowian – wywodzące się z kolebki Prasłowiańszczyzny. Północ, graniczącą z terenami dzisiejszego Podlasia zamieszkiwali przodkowie Prusów i Jaćwingów. Tereny nad Narwią i Bugiem zasadniczo przez całe średniowiecze stanowiły mało dostępne dla osadników puszcze i bagna – a osadnictwo na tym terenie przeżywało czasy stagnacji, szczególnie w VIII i IX wieku. Powstawały wprawdzie nowe osady, np. Niemirów, ale też z niewiadomych przyczyn zanikały wówczas stare, już istniejące grody, np. Gródek, Morzyczyn, Ogrodniki.
Nadbużańskie Podlasie dość wcześnie znalazło się pod kontrolą Polski – dowodzą tego wojny polsko-ruskie o Grody Czerwińskie w 980 roku. Ziemie podlaskie przeszły w ręce władców kijowskich ok. 1044-1046 roku na mocy sojuszu Kazimierza Odnowiciela z Jarosławem Mądrym. Wcześniej był to teren sporny.
Dość silna kolonizacja Podlasia rozpoczęła się po pokonaniu na Mazowszu Miecława i jego pogańskiej koalicji. Napłynęła wówczas na te tereny ludność pochodzenia mazowieckiego oraz ruskiego – głównie z Wołynia. Jednocześnie osadnictwo ruskie wypierało Litwinów z północy tego obszaru. W XI-XII wieku znacznie ożywił się handel z Kijowa, na czym zyskał Drohiczyn.
 
 
Wiek XIII to okres zgodnej koegzystencji ludności polskiej i ruskiej na ziemiach podlaskich. W 1240 roku historyczna stolica Podlasia – Drohiczyn, została opanowana przez Daniela – księcia włodzimiersko-halickiego. Urządzał on wprawdzie (zgodnie z zamierzeniami księcia Konrada I, który sprowadził do miasta Zakon Rycerzy Chrystusowych) wyprawy przeciwko Jaćwingom, ale dążył do zyskania monopolu władzy nad Podlasiem – jego pozycję umocniła koronacja na króla halickiego, która miała miejsce również w Drohiczynie. Teoretycznie przez cały wiek XIII Podlasie narażone było na najazdy jaćwieskie; de facto jednak okalające ten obszar od północy nieprzebyte puszcze, najazdy te utrudniały i kierowały natarcia na oddalone od Podlasia dzielnice Polski.
Samo Podlasie powoli stawało się natomiast tyglem narodowościowo-kulturowym, o który rywalizowała Ruś, Polska i Litwa. Granice miedzy Litwą a Rusią przebiegały mniej więcej na granicy miast: Bielsk, Drohiczyn, Mielnik, Brześć. Podlasie nadbużańskie do Litwy przyłączył dopiero Kiejstut ok. 1340 roku. Ale już czterdzieści dwa lata później przeszło ono w ręce książąt mazowieckich, za sprawą księcia mazowieckiego Janusza. Król Władysław Jagiełło w roku 1391 przekazał mu oficjalnie na zasadzie lenna ziemię drohicką (z Drohiczynem, Bielskiem, Bielnikiem i Surażem).
 
 
Panowanie książąt mazowieckich nad Podlasiem nie trwało jednak długo – w 1408 roku Witold ponownie przejął ziemie drohicką. W czasie panowania Witolda na Litwie przybywało Tatarów, którzy pojawili się tu w czasach Giedymina. W zamian za służbę wojskową Witold obdzielał ich ziemią, brał na służbę, pozwalał żenić się z Litwinkami.
Kiedy po śmierci Witolda i układzie między Zygmuntem Kiejstutowiczem i księciem mazowieckim Bolesławem IV, został zamordowany książę Zygmunt, dało to asumpt do zajęcia całego Podlasia przez wojów mazowieckich (1440-1443). Od tego momentu najazdy litewskie nieustannie pustoszyły zarówno ziemie podlaskie, mazowieckie, jak i bezpośrednio z nimi sąsiadujące ziemie koronne. Na rozwiązanie sporu zaczęli nalegać biskup krakowski i arcybiskup gnieźnieński, którzy proponowali księciu litewskiemu zamianę Drohiczyna na Węgrów. Do ugody jednak nie doszło, co nie zmienia faktu, że władzę nad Podlasiem sprawowali książęta mazowieccy – nadali oni prawa miejskie, między innymi Mielnikowi (1440) oraz wpłynęli na fundację parafii rzymskokatolickich między innymi w Mielniku (1420), Topczewie i Perlejewie (przed 1433), Siemiatyczach (przed 1444). Jednocześnie powstają parafie prawosławne: Mielnik (XIII wiek), Siemiatycze (1431).
 
Osadnictwo podlaskie w późnym średniowieczu
 
W związku z sytuacją polityczną i geograficzną na północ od Bugu kształtowało się osadnictwo bardzo przemieszane etnicznie, społecznie i kulturowo. Wsie polskie zamieszkiwane były przez chłopów i drobną szlachtę mazowiecką (najwięcej było ich na zachodzie), ruskie zaś przez chłopów (najwięcej na Pobużu) i bojarów (głównie wokół dawnych grodów i większych centrów osadniczych). Wsie litewskie znajdowały się głównie nad Narwią. Proces jednoczenia się szlachty i bojarstwa litewsko-ruskiego rozpoczęła unia w Horodle w 1411 roku. W latach 1430-1434 polskie prawodawstwo wprowadzono na Rusi Halicko-Włodzimierskiej; w ziemi mielnickiej i drohickiej prawo polskie dla Mazowszan i Polaków wprowadził natomiast ok. 1444 Kazimierz Jagiellończyk. Po roku 1501, czyli unii mielnickiej i nadaniu prawa polskiego ziemi bielskiej, zintensyfikowały się procesy osadnicze polskiej szlachty w pasie Goniądz, Tykocin, Suraż, Boćki, Drohiczyn i Mordy. Mieszkająca tam szlachta zabiegała o przyłączenie Podlasia do Mazowsza bądź Korony. W 1515 roku cała ziemia drohicka ponownie została objęta prawem polskim. Kiedy w roku 1526 do Korony zostało włączone Mazowsze, stosunki polsko-litewskie zaczęły wymagać natychmiastowej regulacji. Nastąpiło to jednak dopiero podczas unii polsko-litewskiej w 1569 roku. Poprzedziła ją inkorporacja do Korony województwa podlaskiego, kijowskiego, wołyńskiego i brasławskiego. Równało się to nadaniu tym ziemiom praw koronnych, a wojewodowie podlascy zasiedli w sejmie obok mazowieckich.
 
Po unii w Lublinie w granicach nowego województwa podlaskiego znalazły się okolice Bielska, Wysokiego Mazowieckiego, Drohiczyna, Ciechanowca, ziemie na wschód od Siemiatycz, należące do ziemi mielnickiej. Okolice Nuru, Andrzejewa, Czyżewa, Zaręb i Zuzeli znalazły się natomiast w granicach Mazowsza. Podział ten obowiązywał do III rozbioru Polski. W XVI wieku trwała kolonizacja puszcz litewskich, kierowana głównie przez królową Bonę. W tym czasie powstały miasta królewskie: Milejczyce, Kleszczele, Narew, Kuźnica, Wasilków, a na początku XVII wieku Sokółka. Oprócz nich powstawały tzw. miasta prywatne: Choroszcz, Boćki, Waniewo, Siemiatycze, na początku XVII wieku Jasionówka.
 
 
Dzieje Podlasia w XV-XVIII w.
 
W XV, XVI wieku ziemię drohicką, bielską i brzeską zamieszkiwali Polacy, Litwini, Rusini, Tatarzy, Niemcy i Żydzi – czyli te grupy etniczno-religijno-kulturowe, które wpłynęły na kulturowy kształt Podlasia w czasach późniejszych. Szachownica etniczna i zamknięte enklawy spotykane na Podlasiu jeszcze przez wiele wieków były wynikiem głównie właściwości topograficznych terenu, który w dużej mierze był jeszcze obszarem mało zagospodarowanym. W końcu XVI wieku województwo podlaskie zamieszkiwało ok. 300 tys. osób, ziemię łukowską i brzeską – 150 tys. osób.
XVI wiek to okres najprężniejszej rozbudowy organizacji Kościoła prawosławnego na Podlasiu, powstają cerkwie w: Opolu, Hołubli, Janowie, Rogowie, Horodyszczu, Rudnie, Szóstce, Knyszynie, Wisznicach, Kleszczelach, Surażu, Boćkach, Gnojnie. Zaznaczyć jednak należy, że te nowe parafie zakładano bardzo często spontanicznie, nie licząc się z potrzebami wiernych, czego przykładem jest fundacja czwartej cerkwi w Bielsku, dokonana przez Annę Jagiellonkę. Ważnym ośrodkiem prawosławnego życia religijnego był Brześć, w którym odbywały się doroczne synody biskupie.
 
W roku 1596 doszło do podpisania unii brzeskiej, która miała znaczenie nie tylko religijne, lecz także polityczne. Była to unia pomiędzy królem Polski Zygmuntem III i hierarchią Kościoła rzymskokatolickiego i częścią biskupów prawosławnych ze wschodnich obszarów Rzeczypospolitej. Uznali oni zwierzchnictwo papieża i dogmaty katolickie. Zachowali natomiast własną liturgię, prawo kanoniczne, hierarchię i kalendarz. Głównym celem unii było oderwanie ludności prawosławnej od wpływów Moskwy oraz stworzenie sojuszu przeciwko islamowi. Przyjęcie unii spotykało się z oporami z obu stron – przy czym po stronie rzymskokatolickiej warstwą zaporową byli biskupi, którzy nie zgadzali się na zrównanie ich w prawach z biskupami prawosławnymi, po stronie
prawosławnej unia przyjmowana była krwawo – dopiero 100 lat po jej formalnym wprowadzeniu większość ludności ruskiej oraz ludność łemkowska należała do Kościoła grekokatolickiego.
Również w XVI wieku umacnia się położenie prawne Tatarów zamieszkujących Litwę – najznamienitsze rody zrównane zostały w prawach ze szlachtą. Zachowali oni swoje prawa do końca XVI wieku, później jednak zaczęły się prześladowania ludności pochodzenia tatarskiego, co doprowadziło do masowej emigracji do Turcji.
Zacofanie gospodarcze Podlasia pogłębiły jeszcze bardziej zniszczenia wojenne z XVII wieku – stanowią one ważną cezurę w historii osadniczej tego regionu. W 1648 roku przechodziły przez Podlasie wojska Chmielnickiego, Chowańskiego, Rakoczego, następnie wojska szwedzkie i tatarskie. Wyludnione ziemie Podlasia zaczęto bowiem zasiedlać chłopstwem z Wielkiego Księstwa Litewskiego, udział ludności mazowieckiej w tej akcji osadniczej był niewielki.
 
 
 
W XVII wieku ukształtował się na Podlasiu specyficzny model struktury społecznej. Funkcjonowały tu rozmaite kategorie ludności służebnej, wywodzące się głównie z tradycji litewskiej: osocznicy (głównie w puszczach), służkowie i bojarzy putni (Wohyń, Knyszyn), szlachta poddańcza (Brańsk, Bielsk). Kolejną specyficzną cechą Podlasia stała się drobna własność szlachecka – jej ziemie były bardzo rozdrobnione, co przyczyniało się do zacofania gospodarczego regionu. Jednocześnie Podlasie charakteryzowało małe zagęszczenie miast, co również nie wpływało korzystnie na gospodarkę.
Wojny w XVIII wieku pogłębiały jedynie i tak fatalną sytuację regionu. Przyczyniła się do tego zwłaszcza wyprawa wojsk szwedzkich pod dowództwem generała Mayerfelda. Niektóre miasta zostały zniszczone doszczętnie, zakładano więc nowe, głównie prywatne i klasztorne. W wieku XVIII maksymalny zasięg ludności posługującej się językami wschodniosłowiańskimi oraz wyznającej prawosławie przebiegał na wschód od linii Drohiczyn-Ciechanowiec-Brańsk-Suraż. Nie wykluczało to oczywiście mieszanych obszarów etniczno-kulturowych po obu stronach granicy.
 
 
Jak twierdzą historycy: „pomimo bardzo dużego zróżnicowania etniczno-religijnego oraz językowego na Podlasiu, nie doszło do rozbudzenia antagonizmów pomiędzy poszczególnymi narodowościami. Przedrozbiorowe województwo podlaskie nigdy nie stało się terenem sporów czy walk narodowych lub religijnych, współżycie ludności ruskiej, polskiej, litewskiej, żydowskiej, tatarskiej układało się na ogół bezkonfliktowo”[1].
 
Dzieje rozbiorowe
 
III rozbiór Polski spowodował podział Podlasia między różne organizmy państwowe i w zasadzie zahamował zapoczątkowany w XV wieku proces kształtowania się jednolitego organizmu kulturowego. Granice zaborców były sztuczne, nie uwzględniały dawnych podziałów administracyjnych, kościelnych i etnicznych. Zachodnia część północnego Podlasia weszła w skład państwa pruskiego, gdzie utworzono departament białostocki Prus Nowowschodnich, natomiast wschodnie skrawki znalazły się w zaborze rosyjskim. Na południe od Bugu ulokowali się Austriacy. Po raz pierwszy w historii wytyczono granicę wzdłuż środkowego Bugu, która rozcinała dotychczasowe województwo podlaskie.
 
Po 1809 tereny na południe od Bugu znalazły się w granicach Księstwa Warszawskiego, a następnie Królestwa Polskiego. Zrosły się one z położonymi na zachód od nich ziemiami polskimi i nieco odizolowały od Cesarstwa Rosyjskiego. Bug jako granica wrosła w świadomość mieszkańców tych ziem tak mocno, że zaczęto o niej mówić jako o granicy odwiecznej, mimo iż jest właśnie wynikiem zaborów. Drohiczyn, Mielnik, Siemiatycze, Brańsk, Bielsk Podlaski, Hajnówka, Białowieża i Białystok jako obwód białostocki zostały przez Napoleona oddane Rosji. Obwód białostocki został włączony do guberni grodzieńskiej i podzielony na trzy powiaty: sokólski, białostocki i bielski. W granicach utworzonego w 1815 roku Królestwa Polskiego znalazł się niewielki skrawek Podlasia na południe od Bugu.


Na obszarze Podlasia włączonym bezpośrednio do Cesarstwa Rosyjskiego bardziej dawało się odczuć politykę rusyfikacyjną, przejawiała się ona głównie na płaszczyźnie religijnej – przede wszystkim do roku 1839 zlikwidowano kościół unicki, a jego struktury zastąpiono strukturami cerkiewnymi. Na obszarze włączonym do Królestwa Polskiego główny nacisk rusyfikacyjny położono na obszar nadbużański – czyli fragment południowego Podlasia oraz chełmszczyznę – tutaj również rozpoczęto od walki z kościołem grekokatolickim, bardziej restrykcyjne kroki podjęto jednak dopiero po Powstaniu Styczniowym.
W roku 1837 woj. podlaskie przemianowano na gubernię podlaską, a w roku 1845 włączono ją w skład guberni lubelskiej. O wiele silniejszym echem niż Powstanie Listopadowe odbiło się na Podlasiu powstanie 1863 roku. Efektem tego były walki o Węgrów i Sokołów. W roku 1865 w Sokołowie został stracony ks. Stanisław Brzóska. Po tych wydarzeniach, w roku 1866 utworzono gubernię siedlecką, zlikwidowaną w 1912 roku.
 
Rok 1905 to ważny rok z punktu widzenia stosunków narodowościowo-religijnych Podlasia. Rząd rosyjski w ramach próby poprawy relacji z Kościołem Rzymskokatolickim wydał Akt tolerancji religijnej, na mocy którego ludność miała prawo swobodnego wyboru wyznania religijnego. Spowodowało to masową konwersję na katolicyzm ludności przymuszonej wcześniej do przyjęcia prawosławia.
 
 
Lata 1914-2010
Wybuch I wojny światowej w 1914 roku dawał nadzieje na odrodzenie się państwowości polskich. Stało się to również impulsem do rozbudzenia aspiracji narodowych elit białoruskich i ukraińskich. Po zakończeniu I wojny, zgodnie z oświadczeniami prezydenta USA i rządu rosyjskiego granice nowego państwa polskiego powinny zostać wyznaczone na podstawie rzeczywistych różnic etnicznych, a nie na podstawie stanu sprzed zaborów z 1771 roku. Odmiennego zdania był marszałek Józef Piłsudski, którego głównym celem stało się przywrócenie granic sprzed 1771 roku. Wytyczenie polskiej granicy wschodniej poprzedziła wojna polsko-bolszewicka. Ostatecznie granicę tę wytyczono w 1921 roku w Rydze. W granicach niepodległej Polski znalazło się znowu całe historyczne Podlasie. Nie przywrócono jednak woj. podlaskiego – obszar regionu został podzielony administracyjnie między dwa województwa – białostockie i lubelskie. Powołane w 1919 roku woj. białostockie objęło Suwalszczyznę, północno-wschodnie Mazowsze, Grodzieńszczyznę oraz praktycznie całe Podlasie na północ od Bugu. Część położona na południe od Bugu weszła w skład woj. lubelskiego.
W latach 1914-1920 zostały całkowicie zniszczone osady tatarskie i meczety w Lebiedziewie, Małaszewiczach i Studziance – w związku z czym wsie te niemal całkowicie zatraciły swój niegdyś tatarski charakter.
Dwudziestolecie międzywojenne przyniosło rozwój przede wszystkim Białegostoku i Hajnówki.
 
We wrześniu 1939 roku na obszar Podlasia wkroczyły wojska sowieckie, które stacjonowały tutaj do roku 1941. Ziemie polskie zostały podzielone wg granicy z 28 września 1939, która była korektą granicy wyznaczonej w ramach aktu Ribentropp-Mołotow. Środkowy odcinek granicy został przesunięty na wschód z Wisły na Bug. W wyniku tych ustaleń Podlasie ponownie zostało podzielone, z tym że jedynie niewielki obszar dawnego Podlasia przypadł Rzeszy, większość znalazła się w granicach ZSRR. Już jesienią 1939 roku Białostocczyzna została włączona w skład Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Jednym z następstw tego wydarzenia było przedłużenie do linii Bugu granicy pomiędzy republiką białoruską i ukraińską.
W latach 1939-1941 w głąb Rosji deportowano ok. miliona mieszkańców Podlasia, wśród nich: 50-60% Polaków, 20-30% Białorusinów i Ukraińców, ok. 20% Żydów. Była to głównie elita intelektualna i ekonomiczna regionu.
W czerwcu 1941 roku Podlasie znalazło się pod okupacją hitlerowską. Niemcy podsycali wrogość między mieszkańcami Podlasia, głównie za pomocą terroru, rozpowszechniania donosicielstwa oraz akcjami odwetowymi na partyzantach. W wyniku okupacji hitlerowskiej wymordowano niemal całkowicie ludność żydowską, która była dominującym elementem narodowościowym podlaskich miasteczek (z ok. 150 tys. Żydów zamieszkujących obszar powojennego woj. białostockiego, w 1945 roku pozostało zaledwie 760).
 
 
            Ponowne wkroczenie wojsk sowieckich na Podlasie miało miejsce w 1944 roku. Już w lipcu 1944 roku ustalono granicę polsko-sowiecką – miała ona przebiegać wzdłuż przedwojennej linii Curzona z korektą na obszarze Białostocczyzny. W wyniku tego podziału całe Podlasie ponownie włączone zostało do Polski. We wrześniu 1944 roku rząd Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej podpisał umowę o repatriacji ludności polskiej z terenów Białorusi oraz ludności białoruskiej z terenów Polski. Podobne umowy podpisały rządy republiki litewskiej i ukraińskiej. We wszystkich tych wypadkach repatriacja miała być dobrowolna, a jej celem stało się utworzenie jednorodnego państwa bez mniejszości etnicznych. Wiązała się jednak z koniecznością określenia narodowości, co w wypadku ziem podlaskich od lat nie było już kwestią ani prostą, ani jednoznaczną. Ludność białoruska zamieszkująca Polskę nie podkreślała swej odrębności narodowej, w związku z czym do roku 1946 z ówczesnego woj. białostockiego wyjechały do Białorusi 10 793 rodziny, które stanowiły zaledwie 20% zamieszkującej ten obszar ludności białoruskiej.
            Latem 1949 roku na Podlasku ponownie uruchomiono szkolnictwo białoruskie, do wiosny 1950 roku otwarto 39 białoruskich szkół podstawowych i dwa licea – w Hajnówce i Bielsku Podlaskim. W latach pięćdziesiątych nastąpiło autentyczne ożywienie życia kulturalnego Białorusinów na Podlasiu. Jak podawało Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Białymstoku, w ówczesnym województwie białostockim mieszkało ok. 120 tys. wyznawców prawosławia – najwięcej z nich zamieszkiwało powiat hajnowski (47 tys.), bielski (32,4 tys.), białostocki (23 tys.), siemiatycki (20,5 tys.) oraz sokólski (7,8 tys.).
            Przemiany ustrojowe w Polsce na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych znacznie ożywiły mniejszość białoruską w Polsce. W latach dziewięćdziesiątych powstało Białoruskie Zrzeszenie Demokratyczne.
 
Źródła
Marek Barwiński, Podlasie jako pogranicze narodowościowo-wyznaniowe, Łódź 2004.
Z nieznanej przeszłości Białej i Podlasia, oprac. Tadeusz Wasilewski, Tadeusz Krawczak, Biała Podlaska 1990.
Tadeusz Glinka i in., Podlasie, Warszawa 1997.
 
Zdjęcia: Dariusz Budzik.
 
 
 


[1] Marek Barwiński, Podlasie jako pogranicze narodowościowo-wyznaniowe, Łódź 2004, s. 47.

Wersja podstawowa

 
 
 
 

 

 

ISBN: 978-83-62844-10-4 © by Authors. Zrealizowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego (Program Operacyjny: „Dziedzictwo kulturowe / Kultura ludowa”). Wykonanie: ITKS