Halina Karaś
Słowniki gwar spiskich
Badania nad słownictwem gwar spiskich sięgają przełomu XIX i XX wieku, a więc znacznie później niż Podhala. Większość badaczy zresztą pojmowała Podhale szeroko, włączając często Spisz do niego. Na początku XX wieku ukazał się słownik jednej wsi spiskiej Wojciecha Janczego, który – wraz z przykładami wybranych haseł – przedstawiam niżej. Współcześnie opublikowano dwa słowniki amatorskie: jeden Franciszka Fitaka i drugi opracowany przez zespół uczniów z Łapszy Niżnych.
Wojciech Janczy, Gwara Sromowiec Wyżnich
Wspomniany zbiór leksyki spiskiej stanowi część monograficznego opracowania gwary Sromowiec Wyżnich, por. Wojciech Janczy, Gwara Sromowiec Wyżnich, „Materiały i Prace Komisji Językowej Akademii Umiejętności” w Krakowie, t. I, zesz. 1, Kraków 1901, s. 51-87. Słownik znajduje się na s. 65-87 i liczy 1059 haseł. Jest to zatem jeden z większych ówczesnych słowniczków gwarowych publikowanych w periodykach i seriach wydawniczych. Słownik został zredagowany ostatecznie przez Jana Rozwadowskiego.
Artykuły hasłowe są krótkie, nierozbudowane. Najczęściej składają się z wyrazu hasłowego zapisanego fonetycznie, ewentualnych form obocznych czy sporadycznie informacji gramatycznych, znaczenia, rzadko cytatu ilustrującego użycie danego wyrazu. Por. np. hasła:
boǫncka: człowiek bojaźliwy.
fryśńica: dziewczyna szybko biegająca.
kutfa: leniwa, nieporządna gospodyni.
ćęmrok: ciemność wieczorna; za ćęmroka, po ~ku: po ciemku.
gagnǫńć: stęknąć, głucho się zwać, np. tag vǫ(=wam) go vyřnṷ, az mu dźeśik f plecaw gagnyṷo.
hartazel, gen. -źla: łańcuch łączący chomąto z dyszlem.
juhas, pl. -śi, obok -sy; coll. -śo: ts.
pšepytuvać: przepraszać, stały zwrot pšepytue ykńe.
Wyjątkowo pojawiają się objaśnienia etymologiczne czy raczej próby wskazania wyrazów paralelnych w innych językach, por. np.
ṷogřybać śe: nie chcieć przyjąć czego. – P. Janczy słusznie przypomina cerk. ogrěbati sę.
W jednym haśle często występują obok wyrazu podstawowego jego derywaty tożsame semantycznie, np.
myśel, myśľinek (masc.), myśľiŋi: myśl, myśli.;
yľis, yľisek: topola srebrzysta;
zagṷf, gen. -gṷova; zagṷovek: poduszka;
formacje współrdzenne stanowiące dublety słowotwórcze, np.
bolok, bolǫncka: wyrzut na skórze.;
czy różne części mowy, np.
zgurp: zmarszczka na sukniach, verb. zgurbać śe.
Definicje są stosunkowo precyzyjne, oprócz synonimu ogólnopolskiego podawane sa informacje uścislające zakres wyrazu, por. np.
zbyrceć: dzwonić (pieniędzmi lub małym dzwonkiem przy zbieraniu na kościół).
zvortnǫńć śe: zdarzyć się (o czemś przyjemnem).
Franciszek Fitak, Słownik gwary spiskiej,Szczawnica 2004, ss. 45.
Słownik gwary spiskiej Franciszka Fitaka jest podobny pod względem opracowania do słownika gwary orawskiej tego samego autora, ma jednak więcej informacji o pochodzeniu wyrazów. Liczy 1341 haseł o prostej strukturze: wyraz hasłowy (ewentualnie jego wariant fonetyczny lub morfologiczny, czasem derywat), definicja, stosunkowo często – informacja etymologiczna o pochodzeniu wyrazu, por. np.
aspon, jaspon (słow. aspon, przynajmniej) – przynajmniej
bosiorka (słow. bosorka, węg. boszorkany, czarownica) – czarownica, wiedźma
drzewi, drzewiej – dawniej
frajerka, frajyrka, frejerka, frejyrka (słow. frajerka, narzeczona) – narzeczona
friśko, friśno (węg. friss szybki) – szybko
kazen, kazatelnica (słow. kazen, ambona) – ambona
niewiasta, niewiastka (słow. nevesta, synowa) – synowa
weselnica, weselnik, weselnicy – uczestniczka, uczestnik, uczestnicy wesela.
Przedstawione informacje etymologiczne niekiedy są wątpliwe czy wyraźnie błędne, np. wywodzenie form typu liter, meter, wiater z odpowiednich słowackich, podczas gdy mamy do czynienia z wyrazistym zjawiskiem fonetycznym – tzw. e wstawnym. Podobnie błędem jest upatrywanie w wyrazie wiecerzo (do dziś w słownikach ogólnych języka polskiego notowanego jako ogólnopolski wyraz przestarzały lub podniosły – por. USJP) słowacyzmu (por. w FitSGS: wiecerzo (słow. večera, kolacja) – kolacja).
Słownik spiskich wyrazów gwarowych, opr. pod kier. Moniki Milaniak i Edyty Widy
Niewielki słowniczek, liczący łącznie 1547 haseł (w tym 93 „spiskie wyrażenia” i 1454 właściwe hasła), został opracowany przez uczniów Gimnazjum w Łapszach Niżnych, członków koła regionalnego, którzy zbierali wyrazy spiskie pod kierunkiem swoich nauczycieli, tj. Elżbiety Łukuś, Józefy Żołądek, Anny Waksmundzkiej (zespół redagujący pod kier. Moniki Milaniak i Edyty Widy: Monika Wenit, Anna Radecka, Adam Matuszek, Urszula Szpernoga, Agnieszka Janeczek, Tomasz Waksmundzki, Gimnazjum w Łapszach Niżnych, Łapsze Niżne 2006, ss. 32). Wyrazy są lokalizowane poprzez skróty nazw wsi spiskich. Słownik obejmuje głównie leksykę Niedzicy, Kacwina, Trybsza, Łapsz Niżnych i Łapsz Wyżnych, a więc 5 sposród 14 wsi spiskich w Polsce.
Hasła mają przeważnie układ dwu- lub trójelementowy: wyraz i jego znaczenie w postaci synomimu ogólnopolskiego lub definicji realnoznaczeniowej oraz lokalizacji wyrazu (nie zawsze). Niekiedy podawane są warianty fonetyczne lub morfologiczne (które też mogą być lokalizowane), por.
bachniatki (N), baniatki (K, T) – agrest;
burzyć (N), burzić (T) – stukać mocno do drzwi, obruszać się;
brechać (N), brzesać (T) – szczekać, pyskować;
dynerka (N), dyniyrka (K), dynierka (T) – bańka na mleko,
jeziulanko (N), jezulanko (T) - choinka.
W jednym artykule hasłowym z rzadka są też gromadzone synonimy różnordzenne, np.
bebef, dziodzio, kandziof – duży brzuch;
budar, ustymp, sroc, wychodek – ubikacja;
grulownik, tworoźnik – ciasto drożdżowe z ziemniakami i twarogiem.
Wyraz hasłowy niekiedy występuje nie w klasycznej postaci słownikowej, ale w pewnej formie fleksyjnej, np.
nie naucyłef sie (N), nie naucołef sie (T) – nie nauczyłem się.
Literatura cytowana:
Opracowania:
Halina Karaś, 2011, Polska leksykografia gwarowa, Warszawa.
Jadwiga Wronicz, 2006, Amatorskie słowniki gwarowe, „Studia Dialektologiczne” III, pod redakcją Joanny Okoniowej, Kraków, s. 171-180.
Słowniki:
Franciszek Fitak, Słownik gwary spiskiej, Szczawnica 2004, ss. 45.
Wojciech Janczy, Gwara Sromowiec Wyżnich, „Materiały i Prace Komisji Językowej Akademii Umiejętności”, 1901, t. I, zesz. 1, s. 51-87 słowniczek: s. 65-87.
Słownik spiskich wyrazów gwarowych, zespół redagujący pod kier. Moniki Milaniak i Edyty Widy: Monika Wenit, Anna Radecka, Adam Matuszek, Urszula Szpernoga, Agnieszka Janeczek, Tomasz Waksmundzki, Gimnazjum w Łapszach Niżnych, Łapsze Niżne 2006.
