Mapa serwisu | Słowniki gwarowe

Słowniki gwarowe

Halina Karaś

 
Słowniki gwar suwalskich
 
Słownictwo gwar suwalskich badano już w II połowie XIX wieku. Z końca tego stulecia pochodzi słownik Aleksandra Osipowicza. Współcześnie ukazały się drukiem dwa słowniczki amatorskie: Jana Bacewicza i Teodozji Jagłowskiej. Wspomnieć też należy o rekopismiennych słownikach z Suwalszczyzny, które znajdują się w kartotece Słownika gwar polskich PAN, obejmujących słownictwo wsi: Bilwinowo suwalskie (18 000 kartek), Degucie suwalskie (ponad 3000 kartek) (za: Woźniak 2000: 33).
 
Aleksander Osipowicz, Słowniczek gwary augustowskiej
Słowniczek gwary augustowskiej Aleksandra Osipowicza to niezachowany zbiór rękopiśmienny z końca XIX wieku uwzględniony w Słowniku gwar polskich Jana Karłowicza. Słownik Osipowicza, suwalskiego badacza regionalnego, etnografa, folklorysty, językoznawcy, powstał w latach 80. XIX wieku, a zrekonstruowany obecnie przez Bogusława Nowowiejskiego i Iwonę Wojtkiewicz (Nowowiejski red. 2009: 57–132) na podstawie notacji w Słowniku gwar polskich Jana Karłowicza liczy około 1300 wyrazów (jw. 2009: 21). Nie wiemy oczywiście, jaka była pierwotna jego zawartość, gdyż wiadomo, że Karłowicz nie zawsze w pełni wykorzystywał przekazane mu słowniczki rękopiśmienne i drukowane. Rejestruje głównie leksykę z okolic Augustowa, ale także z Sejn i Suwałk, czyli z obszaru Suwalszczyzny (Nowowiejski, Wojtkiewicz 2003: 287). Słownik ten składał się z trzech kilkusetstronicowych części rękopiśmiennych, z których część weszła do tego
 
 
ogólnopolskiego opracowania gwar . Obszerne omówienie słownika Osipowicza zawiera praca Dziewiętnastowieczne słowniki gwarowe (Nowowiejski red. 2009: 9-56) i wcześniejsze artykuły Bogusława Nowowiejskiego i Iwony Wojtkiewicz (2003, 2002), dlatego tu rezygnuję z szerszego omówienia.
 
Jan Bacewicz, Fejnie gadalim, smacno jedlim. Gwara i kuchnia Suwalszczyzny

 Popularne, amatorskie opracowanie Jana Bacewicza Fejnie gadalim, smacno jedlim. Gwara i kuchnia Suwalszczyzny ukazało się w Suwałkach w 2006. Autor programowo deklaruje:
Z rozmysłem nie zamieszczamy tutaj naukowego szkicu językoznawcy. Ta książeczka ma umożliwić kontakt z autentyczną gwarą, nie zaś służyć rozważaniom na temat gwary.
Rozważania na temat gwary jednak są (autorskie), niestety, niewolne od wielu poważnych błędów merytorycznych (m.in. w opisie mazurzenia, wymowy siakającej, końcówki dualnej -ta itd.).

Cała książeczka, licząca 119 stron, składa się z kilku części: wstępnej, w której autor omawia nazwę gwary, jej zasięg i charakterystyczne cechy, a także tekst Teodozji Cecylii Jagłowskiej opublikowany w serii „Gwary Mazowsza, Podlasia i Suwalszczyzny”; części drugiej, w której zaprezentowane zostały opowiadania napisane gwarą suwalską i stylizowane na nią. Słowniczek obejmujący strony 171-104 to część trzecia, a czwarta to opis kuchni suwalskiej.
Słowniczek zawiera 774 hasła, zazwyczaj o strukturze dwuelementowej: wyraz hasłowy i jego znaczenie, np.
berachietować – mówić bezładnie, dużo, jednocześnie (kiedy wszyscy mówią, a nikt nie słucha).
choremzda – osoba chorowita.
Czasem pojawiają się dodatkowe objaśnienia i komentarze, czasem dopowiedzenia, w nawiasie po definicji, np.
guziny – zabawa, potańcówka (czasem z takiej zabawy ten i ów wracał z guzem na głowie).
jątka – belka łącząca krokwie w więźbie dachowej (rząd jątek widoczny był na strychu pod dachem krokwiowym).
gramoździć – gromadzić, składać (zbliżone określenie – to zorgować, czyli zbierać, oszczędnie składać do kupy).
barasiek – jagnię rodzaju męskiego, czyli baranek (jagnię rodzaju żeńskiego to siuchienka).

Rzadko pojawiają się cytaty ilustrujące użycie wyrazu czy krótkie konteksty i ewentualnie synonimy (w nawiasie po wyrazie hasłowym), np.
ducaj – głębokie i dość wysokie naczynie; na podłużną twarz mówiono: gieba jak ducaj.
drzystacka (laksa) – biegunka.
farfał – trudno (w znaczeniu: jeśli nie, no to już trudno; no farfał, jekości przebolejem).
gamgasie (siegamga) – zwisa i się macha (np. oberznij te fefeci, niech nie gamgajosie); o kimś bardzo zmęczonym, sennym, ledwo trzymającym się na nogach – mówi się: ledwo siegamga.
Słowniczek wyróżnia się na tle innych tym, że nierzadko część definicji jest sformułowana w gwarze, np.
bujza – zupa (woda, trochę mąki), chtornej nawet śwyni by nie zerli.
ciapeła (bebło, memło) – to taki, chtornego dzie postawis, tam stoi; bez inicjatywy i zaradności.
Słowniczek Jana Bacewicza obejmuje duży obszar, całą Suwalszczyznę – od Szypliszek na północy po Lipsk na południu. Suwałki i Augustów wyznaczają pas środkowy. Autor przedstawia mapę, ale nie podaje miejscowości wyznaczających granicę zachodnią (więcej o słowniku zob.: Rembiszewska 2010).
 
Teodozja Jagłowska, Słowniczek gwary filipowskiej

Słowniczek gwary filipowskiej Teodozji Jagłowskiej (ur. w 1903 r., zm. w 1982 w Filipowie) opublikowano w opracowaniu Gwary Mazowsza, Podlasia i Suwalszczyzny I. Filipów, pow. Suwałki, pod red. B. Falińskiej, Białystok 2004, s. 239-302.
Jak widać, słownik stanowi część większej publikacji. Zawiera prawie 1800 haseł i 91 nazw podanych w układzie tematycznym. Słowniczek gwary filipowskiej Teodozji Jagłowskiej został opracowany przez wiejską nauczycielkę, mieszkankę Filipowa (obecnie pow. suwalski, woj. podlaskie). Spisywała ona gwarę rodzinnej wsi i okolicznych miejscowości przez kilkadziesiąt lat nie tylko w postaci słownika, ale także opowiadań z życia mieszkańców wsi. Rękopisy do wydania udostępniła szwagierka autorki. Słownik ukazał się w 2004 r. w tomie pierwszym serii Gwary Mazowsza, Podlasia i Suwalszczyzny. Jego szerszy opis znajduje się w artykule Doroty Rembiszewskiej poświęconym słownikom gwarowym Polski północno-wschodniej (zob.: Rembiszewska 2010.)

 Słownik ma zasadniczo charakter dyferencyjny. Budowa hasła jest następująca: wyraz hasłowy (nie tylko jednowyrazowy, także osobne hasła stanowią wyrażenia), definicja, często cytat ilustrujący użycie wyrazu, rzadko informacje etymologiczne, niekiedy odsyłacze do zamieszczonych w słowniku ilustracji, por. np.
Dosprawdy ‘naprawdę’: Dosprawdy nie wiedomio, jek mu doredzić, coby…
Dźwangać ‘obracać językiem jadło w ustach’: Dźwangaj, dźwangaj, jedzenie tem jenzykiem przewracaj, a gryźć ni ma cem.
Kołupać ‘dłubać’: Nie kołup w nosie! Nie kołupaj w nosie!
Kuzytać, zakuzytać ‘łaskotać’: Nie kuzytaj dzieciaka, bo jesce dostanier serdecnego płacu; można dzieciaka na śmierć zakuzytać.
 
 
 
Literatura cytowana:
Opracowania:
Halina Karaś, 2011, Polska leksykografia gwarowa, Warszawa.
Bogusław Nowowiejski (red), 2009, Dziewiętnastowieczne słowniczki gwarowe z Polski północno-wschodniej, Białystok.
Bogusław Nowowiejski, 2003, Słowniczek gwary augustowskiej Aleksandra Osipowicza jako rekonstruowane źródło do historii polskiej leksykografii gwarowej, [w:] Gwary dziś. 2. Regionalne słowniki i atlasy gwarowe, pod red. Jerzego Sierociuka, Poznań, s. 100.
Bogusław Nowowiejski, Iwona Wojtkiewicz 2003, O Słowniczku gwary augustowskiej Aleksandra Osipowicza, [w:] Słowa jak mosty nad wiekami, Białystok, s. 287–297.
Dorota Rembiszewska, 2010, Słownik dialektu knyszyńskiego a inne słowniczki gwarowe z obszaru Polski północno-wschodniej, „Prace Filologiczne” LVIII, s. [w druku].
Kazimierz Woźniak, 2000, Stan polskiej leksykografii gwarowej pod koniec XX wieku, [w:] Słowiańskie słowniki gwarowe, pod redakcją Hanny Popowskiej-Taborskiej, Warszawa, s. 17-51.
Słowniki:
Jan Bacewicz, Fejnie gadalim, smacno jedlim. Gwara i kuchnia Suwalszczyzny, Suwałki 2006.
Teodozja Jagłowska, Słowniczek gwary filipowskiej, [w:] Gwary Mazowsza, Podlasia i Suwalszczyzny I. Filipów, pow. Suwałki, pod red. B. Falińskiej, Białystok 2004, s. 239-302.
Aleksander Osipowicz, Słowniczek gwary augustowskiej, opr. przez Bogusława Nowowiejskiego i Iwonę Wojtkiewicz, [w] B. Nowowiejski red., Dziewiętnastowieczne słowniczki gwarowe z Polski północno-wschodniej, Białystok 2009, s. 57–132.
 
 
 
 
 
 
 

 

 

ISBN: 978-83-62844-10-4 © by Authors. Zrealizowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego (Program Operacyjny: „Dziedzictwo kulturowe / Kultura ludowa”). Wykonanie: ITKS