Mapa serwisu | Gwara regionu (wersja podstawowa)
(Mini-MP3-Player v2.2 (c) Ute Jacobi - unregistered version - Only Free for NonCommercial Website) Gwara regionu
Justyna Garczyńska   
Gwary warmińskie zaliczane są obecnie z zastrzeżeniami do dialektu mazowieckiego. Podstawę gwar warmińskich stanowiły gwary chełmińsko-dobrzyńskie, na które w późniejszym okresie nawarstwiły się wpływy mazowieckie. W wyniku powojennych ruchów ludnościowych gwary warmińskie uległy dezintegracji i obecnie mają głównie charakter historyczny. Najważniejsze cechy charakteryzujące te gwary to:

1. Brak
mazurzenia, por. nolepsze , wszandzie = ‘najlepsze, wszędzie’.
2.
Fonetyka międzywyrazowa nieudźwięczniająca, por. latoś nie , tak reno ‘tak rano’, wstać na wsi , wpuścić nie , lot rychło ‘lat rychło’.
3. Wymowa głoski a (<
stpol. ā) jako ao lub o, por. pojoda , znao , downo , raoz, pogodała , mojo staro = ‘pojadę, zna, dawno, raz, pogadała, moja stara’.
4. Wymowa głoski e (<
stpol. ē) jako e, ey, y, por. grzech, spsieywajo , ścieyrwo , pojeydziesz , jenygo , tyż = ‘grzech, śpiewają, ścierwo, pojedziesz, jednego, też’.
5. Wymowa głoski o (<
stpol. ō) jako o, ou lub ó, por. żołti, drou żka, pódzie, mózia ‘mówię’, ołtów ‘aut’.
6. W zakresie barwy samogłosek nosowych
wymowa zgodną z ogólnopolską, czyli e i o, niekiedy w śródgłosie podwyższona do ey, i (y) oraz do ou, u, por. dziesiunti, gorounce , wyglounda , psiuntyj , gynsi = ‘dziesiąty, gorące, wygląda, piątej, gęsi’.
Spotykana jest także
szeroka artykulacja samogłoski ę zarówno w śródgłosie, jak i wygłosie wyrazu, por. bandzie , psianknie , na tu łolsztyńsko droga , gamba = ‘będzie, pięknie, na tę olsztyńską drogę, gęba’.
W zakresie rezonansu nosowego przed spółgłoską zwartą i zwarto-szczelinową przeważa nosowość asynchroniczna, por. domb, dziesionty, gemba.
Przed spółgłoską szczelinową notuje się: nosowość wokaliczną, por. gęś, wąs lub denazalizację, por. geś, wos.
Możliwa jest także wymowa typu gajsi , ciajżki , pociajstowała , wojsi, wziójść , jajziki rozziójże = ‘gęsi, ciężki, poczęstowała, wąsy, wziąć, języki rozwiąże’.
W wygłosie oraz przed l, ł obie nosówki ulegają denazalizacji i często ścieśnieniu, por. wode, spsieywajo , nie chcu , nie rżnół , spsiół = ‘wodę, śpiewają, nie chcą, nie rżnął, spiął’.
7. Przechodzenie nagłosowego
ja- > je- i
ra- > re- w niektórych wyrazach, por. jek , jekiś , jeke , jekby , jeskółka, rek, reno , remię = ‘jak, jakiś, jakie, jakby, jaskółka, rak, rano, ramię’.
8.
Przechodzenie –ar- > -er- w śródgłosie, por. rozwer , w mercu , łosiera , pożer , terli = ‘rozwarł, w marcu, ofiara, pożarł, tarli’.
9.
Szeroka wymowa samogłoski e przed spółgłoską nosową, por. ciamno, kołam , poziam , ziamnia , a potam , ołtam , tydziań = ‘ciemno, kołem, powiem, ziemia, a potem, autem, tydzień’.
10. Podwyższanie artykulacji
samogłoski y do i, por. pisk , łurichtowane , prezidant , kilometri = ‘pysk, urychtowane, prezydent, kilometry’ obok wymowy ogólnopolskiej wyłaziła, trzydzieści .
11. Przesuwanie artykulacji
samogłoski y przed głoską ł ku tyłowi jamy ustnej, por. buł , buła , kupsiuła , wypsiuł , jeździuł = ‘był, była, kupiła, wypił, jeździł’.
11. Samogłoska i z
prejotacją w nagłosie wyrazów, której może towarzyszyć
obniżenie artykulacji, por. jidzie , jimię, jenaczyj , jidziam , jizby = ‘idzie, imię, inaczej, idziemy, izby’.
12.
Labializacja samogłoski o, rzadziej u, w nagłosie, por. łostotni , Łolsztynie , łoboczyć , łogłupsioł , łurichtowane , łustoł = ‘ostatni, Olsztynie, zobaczyć, ogłupiał, urychtowane, ustał’.
13. Zatrata dźwięczności w, w’ po
spółgłoskach bezdźwięcznych, por. tfego, sfojam = ‘twego, swoim’.
14.
Asynchroniczna wymowa spółgłosek wargowych miękkich, por. w chałupsie , psiwo , obziecówoł , fsigura, wchilk, fchigura, mjasto, mnioł mniejsce , mnasto = ‘w chałupie, piwo, obiecywał, figura, wilk, figura, miasto, miał miejsce, miasto’, a nawet zidzioł , przytrasiuło , spraziedliwie , śniać = ‘widział, przytrafiło, sprawiedliwie, śmiać’. Częsta jest twarda realizacja spółgłosek f’, w’ w grupach św’, ćw’ i dźw’, por. śwecie , śwanta , śwatłów , ćwerć, dźwyrzów = ‘świecie, święta, świateł, ćwierć, drzwi’.
15.
Jabłonkowanie, por. cziapka, sziary, ciasam , pociajstowała , ciaszka = ‘czapka, szary, czasem, poczęstowała, czaszka’.
16. Często odmienna od ogólnopolskiej wymowa
spółgłosek tylnojęzykowych k, g w grupach kie, gie, ki, gi, por. kermas , ruske , kedy , take , takych = ‘kiermasz, ruskie, kiedy, takie, takich’.
17. Wymowa
grupy spółgłoskowej kt jako cht, por. chto , chtóś = ‘kto, ktoś’.
18. W
C. lp. rodzaju męskiego końcówka -owiu, która w wyniku asynchronicznej wymowy spółgłosek wargowych miękkich może przybierać postać –oziu lub –oju, por. bratowiu//bratoziu//bratoju ‘bratu’, chłopakowiu//chłopakoziu//chłopakoju ‘chłopakowi’.
19.
B lp. rodzaju żeńskiego rzeczowników samogłoskowych zakończonych na -a jest równy M. lp. w wyniku szerokiej wymowy nosówki przedniej (ę > an) i zaniku nosowości w wygłosie, por. na tu łolsztyńsko droga , spsiół nogawka , połustowiali na sterta = ‘na tę olsztyńską drogę, spiął nogawkę, poustawiali na stertę’.
20. W
C. lmn. rzeczowników wszystkich typów deklinacyjnych końcówka –am, wymawiana także ze ścieśnieniem samogłoski a jako -aom, por. ludziaom , psaom, siostraom = ‘ludziom, psom, siostrom’.
21. Zachowane formy
liczby podwójnej
zaimków, por. łu noju , noma , u woju = ‘u nas, nam, u was’.
22. Żeńska
zastąpiona przez formę męską dwa, por. dwa godziny , dwa kury = ‘dwie godziny, dwie kury’. W zakresie liczebników zdarza się także nieodmienianie
form od 5 w górę.
23. Utrzymywanie e ścieśnionego w
D. lp. przymiotników i zaimków, por. łójskygo lata , samygo , jenygo , kożdygo = ‘zeszłego lata, samego, jednego, każdego’. Analogicznie e ścieśnione zostało wprowadzone do formy tego, por. tygo .
24. Wymawianie końcówek N. i Msc. lp. oraz C. i N. lm. –ym, –ymi
przymiotników i zaimków jako
-em // eym//-am oraz -emy // eymy//-amy, por. w tam naszam , tam swojam czerwonam , ze wszystkami = ‘w tym naszym, tym swoim czerwonym, ze wszystkimi’.
25. Nieustalone używanie
przyimków bez i przez, por. bez pisk , bez dwadzieścia lot = ‘przez pysk, przez dwadzieścia lat’.
26. Końcówki
1. os. l.mn. czasu teraźniejszego to: ogólnopolska -my, por. chodzimy, archaiczna -m, por. zdójżywam , żniwujam = ‘zdążymy, żniwujemy’ oraz końcówka dawnej
liczby podwójnej -wa, por. chodziwa ‘chodzimy’.
27. Końcówka
1. os. lp. czasu przeszłego -em, por. wiósem, lasem = ‘wiozłem, lazłem’, która może odrywać się od tematu fleksyjnego, por. downo am łuż tam nie buł , ale jek am reno ło psiónty wstoł = ‘dawno już tam nie byłem, ale jak rano o piątej wstałem’.
28. Końcówki
1 os. lmn. czasu przeszłego to: ogólnopolska -śmy, por. chodziliśmy, archaiczna -m, por. poślim , pogodalim , nie mielim , wsiedlim , zajechalim = ‘poszliśmy, pogadaliśmy, nie mieliśmy, wsiedliśmy, zajechaliśmy’ oraz końcówka dawnej
liczby podwójnej -wa, por. chodziliśwa ‘chodziliśmy’.
29. Końcówka
2. os. lmn. czasu teraźniejszego, przeszłego oraz trybu rozkazującego -ta, por. nie nojdzieta , niesieta, nieśliśta, łoboczta , łotwórzta = ‘nie znajdziecie, niesiecie, nieśliście, obaczcie, otwórzcie’. Ogólnopolska końcówka l.mn. -cie występuje tu w
formach grzecznościowych przy zwracaniu się do osoby starszej lub szanowanej, por. Siądźcie, babciu. Godojcie wy, szołtysie! .
30. Zachowana dawna końcówka
aorystu -bych, por. robziułbich ‘robiłbym’.
31. Zastąpienie form M. lmn.
rodzaju męskoosobowego typu chłopi, sąsiedzi przez formy niemęskoosobowe typu chłopy, sąsiady i ustalenie się w przymiotnikach i zaimkach form typu te dobre (chłopy), te stare (sąsiady) z jednoczesnym zachowaniem końcówki męskoosobowej -i w formach czasownika (te dobre chłopy) kosili, (te stare sąsiady) robili obejmującej także rodzaj niemęskoosobowy, por. ptoki spsiywaju jek by mnieli zapłacóne .
32. Usuwanie
e ruchomego w formach rzeczowników zakończonych na –ek, -ec, por. podwieczórk, krawc, klusk = ‘podwieczorek, krawiec, klusek’ zwłaszcza w D. nazw miejscowych, por. do Mikołajk, do Suwałk.
33.
Przyrostki -ę, -ak tworzące nazwy istot młodych, por. cielak, kurczak, prosiok ‘prosiak’.
34. Zbliżenie artykulacyjne przyrostka
bezokolicznika do przyrostka – (-) poprzez podwyższenie artykulacji samogłoski e do ei, por. siedzeić , leżeyć = ‘siedzieć, leżeć’.
35. Zastąpienie
bezokoliczników na -ować formami na -uwać na skutek analogii do form czasu teraźniejszego na -uj-, por. pokazuwać, zapisuwać = ‘pokazywać, zapisywać’; podobnie -uw- jest w czasie przeszłym, por. łobziycuwoł , powyjmuwali = ‘obiecywał, powyjmowali’.
36. Występowanie dwóch przedrostków
stopnia najwyższego przymiotnika: dawnego nao-//no-, por. naolepszy, nonowsze , nolepsze , nogorsze = ‘najlepszy, najnowsze, najlepsze, najgorsze’ oraz nowszego naoj-, por. naojlepszy.
 


 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
37. Przykładowe wyrazy zapisane na Warmii
bełch – brzuch (p. mapa 1.)
bołek, bołk – belka, sufit
buber – bób dla ludzi
bun – bób pastewny
chlyw – stajnia dla bydła
chłód – cień
cufnol – wielki gwóźdź łączący skręty wozu z dyszlem
denica – deska spodnia wozu
dobri – dojrzały (owoc)
drapaka – stara miotła
draszować - młócić
drykel – klamka
dzioć sztryfle – robić pończochy
fajerek – zapałka (p. mapa 2.)
falorz – ksiądz
felunek – sąsiecznica, przegroda między boiskiem a sąsiekiem
furać – latać (o ptakach)
gbur – bogaty gospodarz
ględi – zaręczyny
gościeniec – dobra droga
gudman – świadek przy zaręczynach i ślubie
jadozić się – gniewać się
jarzina – jare żyto
jebama – akuszerka
jedinkowi – jednakowy
jonki – porzeczki
kadzberi – agrest
kebi – gdyby
kermas – odpust
kerz – krzak
kiźlok – źrebię
knaflo – guzik
koper – miedź
kopocz – grabarz
kripa – żłób
kukowka – kukułka
kwadraniec – kwadrans
lichtarnio – latarnia
mniedzionka – agrafka
mniesiunc – księżyc
noperti – uparty
obora – podwórze gospodarskie z budynkami
odpołudnie – popołudnie
oftyn – tam
pacia – stara podarta pończocha
pierni – pieprzny
plumi – żółte śliwki
pomoska – kromka chleba z masłem
pomrzyć – umrzeć
pośnik – pastwisko
pyzać – kopać nogą
richter - sędzia
ridelek – daszek u czapki
rum – miejsce
skrzipki – skrzypce
spica – szprycha u koła
spiki – skronie
spokojni - zadowolony
spólnioki – dwojaki
stoń – stajnia
szachtelek – pudełko
sznurbot – wąsy
sztokować – podawać siano, snopy na wóz
szurek – chłopiec
towarzisz – mąż
troszulka – odrobina
tynka – wanienka do kąpania dzieci (p. mapa 3.)
węborek – wiadro
wieszczon – wieśniak
zawdi – zawsze
zdrój – źródło
zgniłi – leniwy

Wersja rozszerzona

 
 
 
 

 

 

ISBN: 978-83-62844-10-4 © by Authors. Zrealizowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego (Program Operacyjny: „Dziedzictwo kulturowe / Kultura ludowa”). Wykonanie: ITKS