Mapa serwisu | Ugrupowania dialektów i gwar polskich (wersja podstawowa)

2.2. Ugrupowania dialektów i gwar polskich

Halina Karaś

Pierwsze syntetyczne przedstawienie ugrupowania gwar polskich przedstawił Kazimierz Nitsch – właściwy twórca polskiej dialektologii. Jego propozycje klasyfikacji dialektów polskich są nieco odmienne w różnych jego pracach.
Na klasyfikacjach Kazimierza Nitscha oparli swoje podziały późniejsi dialektolodzy, m.in. Stanisław Urbańczyk, który w Zarysie dialektologii polskiej przedstawił zmodyfikowany schematyczny podział dialektów i gwar polskich. Zob. Mapa nr 1. Schematyczny podział dialektów polskich. Źródło: Urbańczyk 1962.
Zgodnie z mapą zamieszczoną niżej wyróżnia się podział I stopnia na 5 podstawowych dialektów (zespołów dialektalnych): małopolski, śląski, wielkopolski, mazowiecki, kaszubski, a w ich obrębie (podział II stopnia) przeprowadzone zostały podziały szczegółowsze.
Podział na 5 dialektów (zespołów dialektalnych) był powszechnie stosowany w literaturze dialektologicznej do końca XX wieku. Na podstawie kryteriów fonetycznych wyróżniano zatem:
I. małopolski – mazurzenie, fonetyka międzywyrazowa udźwięczniająca;
II. wielkopolski – brak mazurzenia, fonetyka międzywyrazowa udźwięczniająca;
III. śląski– zróżnicowany pod względem językowym; płn. – mazurzenie, płd. – brak mazurzenia, w części tzw. jabłonkowanie (sziakanie), fonetyka międzywyrazowa udźwięczniająca;
IV. mazowiecki – mazurzenie, fonetyka międzywyrazowa ubezdźwięczniająca;
V. kaszubski – kaszubienie, fonetyka międzywyrazowa nieudźwięczniająca.
Obecnie kaszubszczyzna jest prawnie uznawana za język regionalny (Ustawa z dnia 6 stycznia 2005 roku), tak więc cztery podstawowe dialekty (duże zespoły dialektalne) stanowią: dialekt małopolski, wielkopolski, mazowiecki i śląski.
Różnice w ujęciach dialektów prezentowanych przez różnych badaczy uwidaczniają się dopiero w podziałach wewnętrznych na mniejsze obszary gwarowe.

 Najczęściej przywołany i najbardziej znany jest podział dialektów polskich przedstawiony w Encyklopedii języka polskiego [EJP], gdzie zaliczono gwary kociewskie do dialektu wielkopolskiego, a gwary malborskie, lubawskie, ostródzkie i warmińskie do dialektu mazowieckiego. Zob. Mapa nr 2. Dialekty polskie (podział schematyczny). Źródło: EJP 413.

Swój podział dialektów polskich nieco w szczegółach różniący się (w podziałach wewnątrzdialektalnych) od istniejących wcześniej klasyfikacji przedstawił Karol Dejna. Wyróżnił, tak jak S. Urbańczyk, 5 podstawowych dialektów, ale nieco inaczej widział ich zasięgi i wewnętrzne podziały (zob. Mapa nr 3. Granice dialektów i gwar według Karola Dejny. Źródło: Dejna, Dialekty polskie, s. 86].
Podział zastosowany w niniejszym Multimedialnym przewodniku po gwarach polskich opiera się na klasyfikacji Stanisława Urbańczyka z pewnymi modyfikacjami. Zgodnie z powszechnie przyjmowanym obecnie stanowiskiem gwary lubawskie, ostródzkie i warmińskie zaliczono do dialektu mazowieckiego, podobnie i gwary łowickie, które w dotychczasowych podziałach umieszczano w dialekcie małopolskim.
 

 

  
 
 
 

 

 
ISBN: 978-83-62844-10-4 © by Authors. Zrealizowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego (Program Operacyjny: „Dziedzictwo kulturowe / Kultura ludowa”). Wykonanie: ITKS