Gwary lubawskie należą do grupy tzw. nowszych dialektów mieszanych. Są to dialekty północnopolskie, które powstały na skutek kolonizacji Wielkopolan i Mazowszan na terenach dawniej zamieszkanych przez Prusów. Jest to zatem specyficzna mieszanka dialektalnych cech wielkopolskich, mazowieckich, kociewskich i kaszubskich, które bezpośrednio z Lubawskiem graniczą, oraz języka niemieckiego. Termin nowsze dialekty mieszane jest w zasadzie terminem umownym i trudno wyznaczyć ścisłe granice zasięgu gwar, które składają się na te dialekty. Sam termin powstał niejako w związku z trudnościami zaklasyfikowania gwar północnopolskich do znanych już kompleksów dialektalnych. W obręb tak rozumianych nowszych dialektów mieszanych wchodzą poza gwarami lubawskimi również gwary ostródzkie, malborskie, warmińskie, a także kociewskie.
Różnorodność cech językowych reprezentowanych przez gwary Lubawskiego, a także ich różnorodna proweniencja tych cech sprawiła, że w podziałach dialektologicznych gwary lubawskie są przyłączane albo do dialektu mazowieckiego, albo wielkopolskiego. Czasami zaś wyodrębniano je jako składnik obszaru przejściowego. Uczynił tak na przykład Kazimierz Nitsch (1919), który na mapie narzeczy polskich wyodrębnił tzw. narzecze przechodnie chełmińsko-mazowieckie.
W jego skład poza Lubawskiem weszło również Ostródzkie, Malborskie oraz Warmia. Gwary składające się na to narzecze, zdaniem Nitscha, miały cechy zarówno gwar mazowieckich, jak gwar narzecza, które określił mianem kujawsko-chełmińsko-kociewskiego.
W podziale Stanisława Urbańczyka (mimo iż został on zasadniczo oparty na podziale Nitscha) Lubawskie znalazło się już w granicach dialektu wielkopolskiego (razem z Ostródzkiem, Warmią i Malborskiem), w podziale zaś przytoczonym przez Mariana Kucałę w Encyklopedii języka polskiego po badaniach kompleksowych północno-wsvhodniej Polski prowadzonych pod kierunkiem prof. Witolda Doroszewskiego – wyodrębniony kompleks gwar malborsko-lubawskich (innych od gwar ostródzkich) znalazł się na peryferiach dialektu mazowieckiego.
Powyższe rozważania pokazują, że przynależność gwar lubawskich do któregoś z wyróżnionych przez dialektologów i historyków języka kompleksu dialektalnego wcale nie jest oczywista, na co złożyły się przede wszystkim wspomniane już okoliczności kształtowania się tych gwar, jak również czynniki pozajęzykowe wpływające na ich dalsze przekształcenia. Wszystko to spowodowało, że w gwarach lubawskich pojawiły się cechy charakterystyczne zarówno dla dialektu mazowieckiego, jak i cechy powstałe w wyniku kontaktów z językiem niemieckim.
W związku jednak z faktem, że nowsze dialekty mieszane wyrosły jednak na substracie mazowieckim, w niniejszym opracowaniu (podobnie jak w Encyklopedii języka polskiego) gwary lubawskie znalazły się w obrębie dialektu mazowieckiego.
W Lubawskiem, podobnie jak w całym pasie gwar północnopolskich oraz większości gwar polskich w ogóle, jest natomiast notowane zwężenie i cofnięcie artykulacji ó, które powoduje jego przejście w u. Dla tego obszaru charakterystyczne są zatem formy typu: ruk, stuk, buk, dla sąsiednich gwar mazurskich charakterystyczna jest natomiast wymowa w tym miejscu głoski pośredniej, czyli: ruok, stuok, bouk.
Jeśli chodzi o wymowę samogłosek nosowych, z badań Karola Dejny wynika, że są one artykułowane tak, jak w języku ogólnopolskim, tzn. w zależności od sąsiedztwa:
-
przed szczelinowymi nosowość jest zachowywana, np. wąski, wąska;
-
przed spółgłoskami zwartymi nosówki są wymawiane asynchronicznie jako em, yn, om, np.: zemby, zomp, zinć.
Z punktu widzenia fleksji gwary lubawskie znalazły się na granicy występowania form z kontrakcją interwokalicznej
j w czasownikach typu
grajesz, graje i form
kontrakcją charakterystycznych dla języka ogólnopolskiego, typu
gram, grasz.
Gwary lubawskie w badaniach Zenona Sobierajskiego (1964)
Nagranie przeprowadzone w 1962 roku przez Zenona Sobierajskiego pochodzi ze wsi Łąkorz w pow. Nowe Miasto, należącym do Ziemi Lubawskiej. Łąkorz położony jest 17 km od Nowego Miasta, w latach sześćdziesiątych znajdowało się tu ok. 130 domów, kościół parafialny oraz szkoła. Wywiadu udzielała informatorka urodzona w 1903 roku w Łąkorzu, która nigdy nie wyjeżdżała ze wsi. Ukończyła 5 klas niemieckiej szkoły podstawowej. Jej rodzice, dziadkowie oraz mąż pochodzili z samego Łąkorza lub miejscowości położonych kilka kilometrów od wsi. Mamy zatem do czynienia z nagraniem gwary osoby z pokolenia najstarszego, jak stwierdza Sobierajski, „zachowanej dobrze”. Drugi z analizowanych
tekstów pochodzi z archiwum poznańskiego. Przykłady pochodzące z teksu pierwszego oznaczane są w niniejszym opracowaniu jako
Ł (Łąkorz), przykłady z tekstu drugiego jako
I (Iwanki).
Badania Sobierajskiego potwierdzają, że w gwarze lubawskiego notowane są następujące cechy fonetyczne:
WOKALIZM:
· wymowa i w miejscu ogólnopolskiego y po stwardniałych (innych niż te, ulegające sziakaniu): pleci (Ł), trzi (Ł);
· wymowa i (niemiekczącego poprzedzającej spółgłoski) w miejscu ogólnopolskiego y po twardych, czyli charakterystyczne dla dialektu mazowieckiego zmieszanie i oraz y: zwicz’ajym (Ł), zapusti (Ł), tedi (Ł), nowi (Ł), psoti (Ł), góri (Ł), wodi (Ł), każdi (Ł), wyriwało (Ł), do pari (Ł);
· denazalizacja wygłosowego ą:
z brodo (Ł),
mówio (I); czemu niekiedy towarzyszy
podwyższenie artykulacyjne o do u:
z tu kozu (Ł),
taku kozu (Ł),
ustnu harmonike (Ł);
· asynchroniczna wymowa śródgłosowych samogłosek nosowych z jednoczesnym podwyższeniem artykulacji, tj. ą jako un/uń: puńcz’ki (Ł), po kuntach (Ł); ę jako yn: chyntny (Ł);
· podwyższenie artykulacji nosowego ą do nosowego u: pociugał (Ł);
· brak kontrakcji w czasownikach: stojeli (Ł);
· podwyższenie artykulacyjne e do y/i, przede wszystkim w grupie eN > yN, iN: tyn (Ł), tygo (Ł), cimno (Ł), ożyni (Ł), doświadczinia (I);
· zmiana barwy samogłosek i, y przed ł w czasownikach 3 os. L. poj. czasu przeszłego: buł (Ł), chodziuł (Ł), robiuł (Ł), krziknuł (I);
· podwyższenie artykulacyjne o do ó/u przed spółgłoską nosową, czyli oN > óN/uN: cz’erwóny (Ł), cz’erwóno (Ł), chłopóm (Ł), ónym (Ł), kómin (Ł), zaczun (Ł), zielune (Ł), do dómu (Ł).
KONSONANTYZM
· sziakanie:
zwicz’ajym (Ł),
sz’li (Ł),
puńcz’ki (Ł),
wżini (Ł),
przesz’cz’eradłym (Ł),
sz’e (Ł),
pisz’cz’ek (Ł),
róż’ki (Ł),
na przocz’ku (‘na przodku’) (Ł),
whidacz’ (Ł),
sz’nurek (Ł),
czierwuny (Ł),
szczira (Ł),
tańcziło (Ł),
groszi (Ł),
cz’ajka (Ł),
disz’eć (Ł),
zmasz’czić (Ł),
ktosz’ (Ł),
kylisz’ek (Ł),
wżini (‘wzięli’) (Ł),
łepecz’ek (Ł),
słiszić (I),
słisz’eli (I),
jeszcz’e (I),
wieczór (I),
sziafy (I);
· stwardnienie m’ w grupie mi: tymy (Ł);
· stwardnienie k’, g’ przed samogłoskami szeregu przedniego: druge (Ł), take (Ł);
· asynchroniczna wymowa spółgłoski wargowej miękkiej m’ jako mn’: pomniski (Ł), mniał (Ł);
· dysymilacja grupy kt do cht: chtórna (Ł), chto (I);
W zakresie fleksji pojawia się natomiast:
· końcówka -ów w D l.mn. rzeczowników rodzaju żeńskiego: od niciów (I);
· końcówka -m w 1 os. l.mn. w czasie przeszłym zamiast ogólnopolskiej -śmy:
rozgrzelim (Ł),
mielim (I);
· formy 3 os. lp. rodz. męskiego czasu przeszłego zakończone na -un zamiast ogólnopolskiego -ął.:
wijun (‘wyjął’) (Ł),
zacz’un (Ł).
Gwary lubawskie w Atlasie gwar polskich (AGP 1997)
W Atlasie gwar polskich. Mazowsze Karola Dejny, Sławomira Gali, Aleksego Zdunkiewicza, Feliksa Czyżewskiego (1997) znalazł się jeden punkt, położony w obrębie gwar lubawskich. Jest to wieś Rożental w gm. Lubawa. Należy wyraźnie podkreślić, że punkt ten jest najbardziej na zachód wysuniętym punktem mazowieckim, a badaniom nie poddano żadnych innych punktów lubawskich.
Uwzględniono w nim rozmowy z trzema informatorami – dwoje z nich reprezentuje pokolenie najstarsze (z punktu widzenia badań współczesnych) – są to osoby urodzone w 1920 i 1925 roku. Trzecia zaś to osoba ur. w roku 1902, reprezentująca zatem pokolenie, które współcześnie możemy badać jedynie na podstawie nagrań archiwalnych. Dwie pierwsze rozmowy przeprowadzono w 1997 roku, trzecią 17 lat wcześniej. Wszyscy respondenci przez całe życie mieszkali we wsi Rożental, wszyscy ukończyli zaledwie kilka klas szkoły podstawowej. Można zatem wnioskować, że ich język jest najstarszym zachowanym stanem gwar lubawskich.
Cechy fonetyczne
W zakresie cech fonetycznych
Atlas gwar mazowieckich potwierdza zasadniczo przebieg izofon lubawskich wskazanych przez innych badaczy gwar północnopolskich. Na jego podstawie na obszarze Lubawskiego można wskazać następujące cechy fonetyczne:
Fonetyka międzywyrazowa:
· udźwięczniającą fonetykę wewnątrzwyrazową w wyrazach będących wynikiem syntezy form złożonych, np. zmugem (→ zmókł jeśm); cecha ta jest jednak bardzo niekonsekwentna, ponieważ w wyrazach o częstszej frekwencji notowana jest fonetyka nieudźwięczniająca, np. jestem, a nie jezdem.
WOKALIZM
1. Kontynuanty sonantów:
· rozwój sonantycznego l do oł: wołna (‘wełna’);
· rozwój sonantycznego r’ do ‘ar: ziarno, ziarko, ciarki.
2. Kontynuanty samogłosek pochylonych:
· dla gwar lubawskich, podobnie jak dla całego pasa, gwar północno- i zachodniomazowieckich, w świetle badań autorów atlasu, charakterystyczne jest
podwyższenie artykulacji dawnego a pochylonego do głoski pośredniej między a i o, czyli wymowa typu
traova, również przed nosowymi:
zaomek,
baraon, ale jednocześnie wygłosowe
a pochylone w przymiotnikach, czyli wymowa typu:
dobra,
żelazna i nierzadkie
wam,
nam. Sporadycznie na tym terenie notowane są formy, w których dawne
a pochylone przed nosowymi całkowicie podwyższa swoją artykulację do
o, czyli:
zomek,
baron,
wionek;
· w zakresie kontynuantów dawnego
o pochylonego gwary lubawskie charakteryzuje wymowa bez podwyższenia artykulacyjnego, czyli
wos,
gora, skubel;
· w zakresie ewolucji dawnego
e pochylonego dla gwar lubawskich charakterystyczna jest wymowa podwyższona między
e i
y, typu
rzeyka,
brzeyg obok ogólnopolskich:
brzeg,
perz,
rzeka,
pogrzeb.
3. Samogłoski nosowe
· samogłoski nosowe ę i ą w gwarach lubawskich wymawiane są przed szczelinowymi jak w języku ogólnopolskim: gęś, wąs, dziąsła;
· gwary lubawskie charakteryzuje natomiast wyrównania poiloczasowych zróżnicowań nosówek ę i ą, czyli wymowa typu: zęp, gęsior;
· denazalizacja wygłosowego ą, czyli wymowa typu: ido oraz podwyższenie artykulacyjne tego odnosowionego o do u: idu; kosi koso albo kosi kosu.
4. Wymowa samogłoski i/y:
· typowo mazowieckie i charakterystyczne również dla gwar lubawskich jest zmieszanie głosek y oraz i, czyli wymowa typu: sin, dim, bik.
5. Labializacja i prejotacja
· w gwarach lubawskich notowana jest
prejotacja nagłosowego
i, czyli wymowa typu:
jigła,
jich,
jikra oraz
brak wyraźnej labializacji i
prelabializacji o wobec
prelabializacji nagłosowego u, czyli wymowa typu
oko obok
łut,
łudi.
6. Grupy nagłosowe i wygłosowe:
· z dialektem mazowieckim wiąże gwary lubawskie
przejście nagłosowego ra- w re-, czyli
redło,
redzić,
rek obok ogólnopolskiego braku tego przejścia, czyli wymowy typu
radło,
radzić,
rak;
· nieco rzadsze już na Mazowszu jest natomiast przejście tej samej grupy nagłosowej przed spółgłoską nosową, czyli wymowa typu remie, remiunczka, reno. Jest to o tyle ciekawe, że cecha ta, mimo iż jest typowo mazowiecka, charakterystyczna jest przede wszystkim dla pogranicza mazowiecko-wielkopolskiego, czyli gwar lubawskich i ostródzkich, podczas gdy rzadziej występuje na Mazowszu centralnym. Stanowi zatem przykład mazowieckiego archaizmu peryferyjnego;
· podobnie jak przejście nagłosowego
ra- w
re- dla gwar lubawskich charakterystyczne jest
przejście nagłosowego ja- w je-, czyli wymowa typu
jermark,
jestrzomp,
jesion,
jerzembina. Jako zjawisko hiperpoprawne wobec tego przejścia pojawiają się również formy:
jadziesz,
jadzie oraz
jażyna;
· od gwar mazowieckich odróżnia gwary lubawskie brak przejścia wygłosowego -aj w -ej, w formach przysłówkowych, pojawiają się tu zatem formy: tutaj, dzisiaj, wczoraj.
7. Inne:
· jako typowo mazowiecka cecha gwar lubawskich notowane są
formy bez przegłosu, czyli wymowa typu
wietrak,
zamietać,
pojedo,
powiedać – łączy to gwary lubawskie z całym pasem gwar północno-mazowieckich oraz gwar Mazowsza środkowego, odróżnia zaś od gwar podlaskich, dla których brak przegłosu nie jest już tak charakterystyczny;
· charakterystyczne dla dialektu wielkopolskiego analogiczne e ruchome w przyimkach, czyli wymowa typu we wozie, ze ziemi, we zbożu, ze sokiem – tego typu wymowa charakterystyczna jest dla całego pasa zachodniego dialektu mazowieckiego, czyli w gwarach sąsiadujących z gwarami wielkopolskimi;
KONSONANTYZM
1. Wymowa szeregów š, ž, č i ś, ź, ć:
· obszar ten charakteryzuje całkowity brak mazurzenia;
· pojawia się natomiast
sziakanie:
sz’ersz’i,
sz’edż’ecz’;
· sporadyczne ciakanie: ciapka, ciego;
2. Wymowa głosek tylnojęzykowych:
· z dialektem mazowieckim łączy gwary lubawskie zanikanie palatalnej artykulacji spółgłosek tylnojęzykowych: takego, drogego, pługem, młotkem, cuker, kelisek, rogy, fajerky;
· jako cecha typowo mazowiecka pojawia się tu również miękka wymowa x przed y: chiba, muchi, suchi.
3. Wymowa wargowych miękkich:
· asynchroniczna wymowa fi jako fsi: parafisija, fx: ofxiara albo fj: ofjara.
· asynchroniczna wymowa p’, b’ jako pj, bj: bjała pjana albo px, bx: bx’ała px’ana;
· asynchroniczna wymowa m’ jako mn’: mnięso, mniód, charakterystyczna dla wszystkich gwar nowszych dialektów mieszanych;
· w związku z powyższym pojawiają się tu (choć wyjątkowo w formach zleksykalizowanych)
hiperyzmy typu:
kołmiesz (‘kołnierz’),
mitka (‘nitka’);
· stwardnienie wygłosowych spółgłosek wargowych palatalnych, czyli wymowa: karp, paf, ołóf.
4. Wymowa grup spółgłoskowych:
· dysymilacja x na k w grupie xf: kfila;
· charakterystyczna dla dialektu mazowieckiego dysymilacja kt w cht: chto, chtóry, nichto, tracht, dyrechtor;
· wymowa grupy rz jako dwuskładnikowgo rsz: na wierszchu;
· charakterystyczna dla całego Mazowsza dysymilacja kk do tk w wyrazie lekkie, miękkie czyli wymowa letke, mietke (z dodatkowym stwardnieniem grupy k’e, g’e);
· dysymilacja grupy dł do gł w wyrazie mgli (‘mdli’), charakterystyczna dla całego dialektu mazowieckiego poza okolicami Ełku, Suwałk, oraz południowego Podlasia;
· zleksykalizowana przestawka grupy źr w rź: rźódło. Cecha ta pojawia się również w gwarach ostródzkich i jest charakterystyczna dla dialektu wielkopolskiego. Brak takich notacji w gwarach mazowieckich;
5. Realizacja kategorii dźwięczności i bezdźwięczności spółgłosek:
· neutralizacja kategorii dźwięczna/bezdźwięczna na rzecz dźwięcznej: pazda (‘piasta’), wielgi (‘wielki’), krudzy (‘krócej’), czubryna (‘czupryna’), glizda (‘glista’). Wyjątek stanowi forma sietem (‘siedem’);
· przejście dźwięcznego v w f – w odróżnieniu od innych gwar nowszych dialektów mieszanych w gwarach lubawskich notowana jest utrata dźwięczności v w siąsiedzctwie bezdźwięcznych: sforzeń, kfoka, tfardy, ftedy – łączy to gwary lubawskie z pozostałymi obszarami dialektu mazowieckiego. Gwary te charakteryzuje również wargowo-zębowa artykulacja v i f.
6. Inne:
· wyjątkowo w gwarach ostródzkiego i lubawskiego zachowało się zleksykalizowane l epentetyczne w wyrazach grable, grablisko – formy tego typu są charakterystyczne raczej dla obszarów graniczących z językami wschodniosłowiańskimi – np. Podlasia i Lubelszczyzny, w gwarach lubawskich są jednak archaizmem w stosunku do stanu prasłowiańskiego, a nie wynikiem interferencji polsko-ukraińskich, czy polsko-białoruskich;
· wtórne l zam. j, ń: leleń, jagle.
Cechy słowotwórcze
· w nazwach istot młodych w gwarach lubawskich podobnie, jak w całym dialekcie mazowieckim dominuje sufiks -ak/-aczek: źrebak/źrebaczek; kurczak/kurczaczek; cielak/cielaczek;
· zachwianie kategorii męskoosobowości, czyli formy niemęskosobowe w funkcji męskoosobowych bez nacechowania typu: braty (‘bracia’), adwokaty (‘adwokaci’), muzykanty (‘muzykanci’), ksiendze (‘księża’).
Cechy fleksyjne
· zarówno gwary lubawskie, jak i ostródzkie charakteryzuje końcówka -evju w rzeczownikach miękkotematowych, będąca kontaminacją mazowiecko-wielkopolską, pojawiają się tam zatem formy typu: koniewju. Typowo wielkopolskie jest natomiast rozdzielenie rzeczowników miekkotematowych od twardotematowych, obok wspomnianego koniewju notowana jest także forma: synowju;
· archaiczne końcówki deklinacyjne: przede zniwy oraz do woza, do lasa, z dęba.
Cechy leksykalne
Cechy leksykalne mieszkańców wsi Rożental wskazują na silny związek gwar lubawskich z gwarami północnopolskimi – leksyka tu notowana jest bowiem charakterystyczna dla obszaru Warmii, Ostródzkiego i Mazur. Do takiej leksyki należą między innymi następujące słowa, związane z uprawą roli i pracą w polu:
zaga – piła (notowana w pasie od Olsztyna po Suwałki i Działdowo);
refa, ryfa – obręcz na kole (notowana po Ełk – jest to jednak wyraz o wiele mniejszym zasięgu niż poprzedni);
szpernal – sworzeń (również na Mazurach, Warmii – jednak w dość wąskim pasie gwar północnopolskich;
falga, felga – dzwono (notowana w pasie zachodnim, rzadziej na północy, często w okolicach Olsztyna);
rinka – tradynek (notowana również na Suwalszczyźnie i w całym pasie północnym, rzadsze na południe od Lubawy);
kasta – skrzynia sań (wspólna dla całego pasa północnego, charakterystyczna również dla gwar położonych na południe od Lubawy);
keta – łańcuch (zasięg podobny do kasty);
lecha, leszka – grządka (cały pas północny z wyraźną granicą i wyłączeniem gwar suwalskich);
miecz – spona w bronie (pas pónocno-zachodni łącznie z południowo-zachodnią suwalszczyzną);
skiba – odkładnica pługa (leksem charakterystyczny zaledwie dla kilku punktów w obszarze gwar lubawskich i ostródzkich);
sztrychołek – osełka drewniana (cały pas nowszych dialektów mieszanych);
cynek – ząb brony (cały pas nowszych dialektów mieszanych);
drela, dryl – siewnik (cały pas nowszych dialektów mieszanych);
draszować – młócić (leksem znany w całym pasie nowszych dialektów mieszanych i Suwalszczyzny);
szychta – warstwa (charakterystyczna dla obszaru zachodniego nowszych dialektów mieszanych, we wschodnim obszarze tych gwar notowane wyspowo, ale pojawia się również w gwarach suwalskich);
ambus – kowadło (cały obszar nowszych dialektów mieszanych);
lepy – wargi zwierzęcia (cały obszar nowszych dialektów mieszanych);
puta – indyczka (jw.);
gulon – indyk (jw.);
kluka – kwoka (jw.);
gardina – firanka (jw.);
szlaumbank – szlaban (jw.);
kara – taczka (jw. + Suwalszczyzna );
welbunek – sklepienie pieca (jw.);
gnypek – kozik (jw.);
dekówka – dachówka (leksem o szeroki zasięgu również na południe od gwar lubawskich);
kiernoz – knur (jw.);
kastrola – rondel (jw.);
firsztik – śniadanie (co ciekawe wyraz ten ma dość szeroki zasięg jeśli chodzi o południowe obszary gwar mazowieckich);
Dla całego obszaru nowszych dialektów mieszanych charakterystyczny jest na przykład wyraz blumptop na określenie doniczki, brak go natomiast w gwarach lubawskich. Podobnie jest z wyrazem sztopla – rżysko; obzować – palować; futer – obrok, pasza; petrola – nafta; sztrouzak – siennik; francuz – prusak; tinta – atrament; papla – topola; turma – wieża; białka – żona.
Powyższe zestawienie leksykalne pokazuje, że w gwarze Rożentala dominuje leksyka wspólna obszarowi nowszych dialektów mieszanych. W związku jednak z faktem, że jest to wioska znajdująca się na najbardziej wysuniętym krańcu dialektu mazowieckiego, część leksyki nie znalazła tam potwierdzenia – wskazuje to na odrębność gwar lubawskich zwłaszcza od Warmii i Mazur oraz jego związki z Ostródzkiem. Fakt ten podkreśla również konieczność wyodrębnienia gwar lubawskich jako oddzielnego zespołu gwarowego.
Gwara wsi Zwiniarz jako świadectwo najnowszego stanu gwar lubawskich
Nagrania ze wsi
Zwiniarz zostały zrobione w roku 2008. Informatorami były cztery osoby – jedna z nich urodzona w latach dwudziestych, trzy pozostałe w latach trzydziestych XX wieku – jest to więc najstarsze pokolenie mieszkańców wsi. Wszyscy informatorzy urodzili się i przez całe życie mieszkali w Zwiniarzu bądź w innych wioskach w okolicach Lubawy (por. teksty gwarowe ze Zwiniarza w niniejszym przewodniku). Szczegółowa charakterystyka przedstawiona jest w
wersji podstawowej niniejszego opracowania.
Gawędy Klimka z Dybzaka (KD)
Na stronie „Gazety Olsztyńskiej” znaleźć można kilka tekstów pisanych gwarą lubawską, które złożyły się na publikację książkową pt.
Gawędy Klimka z Dybzakaautorstwa J. B. Standary. Trudno oczywiście rozpatrywać je na równi z nagraniami dialektologicznymi – jest to bowiem nie tyle zapis gwary, ile pewna stylizacja, która, jak każda stylizacja odznaczać się musi namnożeniem cech dialektalnych, którego nie spotkamy w żywej mowie mieszkańców regionu. Nie zmienia to faktu, że są one po pierwsze świadectwem gwary kiedyś na tym terenie występującej, po drugie zaś – dowodem lokalnej świadomości odrębności gwar lubawskich od języka ogólnopolskiego. Klimek z Dybzaka wyraża swego rodzaju solidarność pomorską, która wyrasta ze wspólnoty językowej: „W tej kompanii walczyli wspólnie z nami nawet Pomorzacy i Kaszubi — słowem, wszyscy co mówią >>jo<<” (
http://lubawa.wm.pl/73804,Babie-lato.html). W opowieściach Klimka można znaleźć cechy fonetyczne, które znalazły potwierdzenie w streszczonych powyżej badaniach dialektologicznych. Co jednak ciekawe, dialektyzmy fonetyczne są tu dosyć rzadkie – śladowo oznaczane jest np. szadzenie:
szwiat (
http://lubawa.wm.pl/2823,Szedl-kot-z-Pietrzywajdy.html) obok ogólnopolskiego:
miłość,
siedzieć,
ciągnie. Inną cechą fonetyczną jest podwyższenie artykulacyjne o do ó przed nosowymi –
nóm,
óna – ma ono jednak charakter zleksykalizowany. Mazowieckie przejście nagłosowego
ra- w
re- notowane jest z kolei jedynie w przypominanych z przeszłości piosenkach, np. „Modre oczka idźta spać, bo musita reno wstać” (
http://lubawa.wm.pl/2823,Szedl-kot-z-Pietrzywajdy.html). Brak natomiast w tekstach śladów asynchronicznej wymowy wargowych miękkich z ch jako elementem asynchronicznym, które notował chociażby Dejna w AGM. Sporadycznie, i raczej dla utrzymania rytmu wypowiedzi pojawia się natomiast wielkopolskie wstawne
e w przyimkach, np.: „Jak kochana żoneczko móm być wesoły, kiedy i ajwta wiosna też ciągnie we woły” (
http://lubawa.wm.pl/2823,Szedl-kot-z-Pietrzywajdy.html). Mimo niemalże braku dialektyzmów fonetycznych, a to na nie przede wszystkim zwracali uwagę badacze gwar lubawskich, stylizacja gwarowa gawęd Klimka jest bardzo wyraźna. Dzieje się tak po pierwsze za sprawą fleksji czasownikowej, w której dominują formy będące reliktem liczby podwójnej, typu:
mogliśwa,
daliśwa,
przestrzegawa,
pomożewa oraz rozkaźniki:
chodźta,
wiedzta. Tym jednak, co najbardziej znamionuje odrębność gwar lubawskich jest gwarowa leksyka. Pojawiają się w tekstach słowa nienotowane w języku ogólnopolskim, a także innych gwarach mazowieckich, np.:
biusthalter – biustonosz,
byksa – puszka,
eintopf – obiad,
ibryczny – zbędny,
lichtarnia – latarnia,
patelka – patelnia. Częściowo leksyka ta, będąca leksyką zapożyczoną z języka niemieckiego jest wspólna gwarom północnopolskim i zachodniomazowieckim:
reich – rzesza, fening – grosz oraz takie, które usłyszeć można na przykład na Śląsku:
ciepnąć – uderzyć, rzucić. Część leksyki, utrwalonej w gawędach, łączy gwary lubawskie z innymi gwarami mazowieckimi, np.
śpik – senność,
tamój – tam,
zawdy – zawsze.
Podsumowanie
Porównanie stanu gwar lubawskich w starszych i nowszych badaniach dialektologicznych świadczy o dość dobrym zachowaniu ich cech dystynktywnych. Najważniejszą z nich jest sziakanie, które pojawia się zarówno w badaniach Nitsha, Sobierajskiego, Dejny, jak i w nagraniach z 2008 roku. Symptomatyczne jest to, że sziakanie niemal reliktowo występuje w lubawskich gawędach. Trzeba mieć jednak na uwadze, że w wypadku tych ostatnich mamy do czynienia z zapisami niedialektologicznymi i niefonetycznymi, które być może nie notują wszystkich fonetycznych różnic między gwarami i językiem ogólnopolskim. Do cech dość silnie utrzymujących się w języku mieszkańców tego regionu należy również twarda wymowa miękkich spółgłosek tylnojęzykowych – pojawia się ona zarówno w badaniach Dejny, jak i nagraniach zamieszczonych w niniejszym przewodniku. Za reliktową uznać natomiast należy asynchroniczną wymowę spółgłosek wargowych miękkich z
ch jako elementem asynchronicznym – ta cecha współcześnie dość rzadka również w dialektach północnomazowieckich należy do niewątpliwych reliktów na obszarze Lubawskiego. Reliktowa, bo nie notowana w badaniach najnowszych jest również (charakterystyczna dla tekstów nagranych przez Zenona Sobierajskiego) asynchroniczna wymowa samogłoski nosowej
ą jako
un/
uń.
Badania dialektologiczne prowadzone od czasów Nitsha na terenach gwar lubawskich pokazują, że gwary te wykazują więcej związków z dialektem mazowieckim niż wielkopolskim. Do utrzymujących się przez lata mazowieckich cech gwar lubawskich zaliczyć należy chociażby: nieudźwięczniającą fonetykę międzywyrazową, twardą wymowę ogólnopolskich miękkich samogłosek
k’,
g’, czy (nienotowaną już wprawdzie w badaniach najnowszych) asynchroniczną wymowę spółgłosek wargowych miękkich. Do cech wielkopolskich zaliczyć należy niewątpliwie brak mazurzenia oraz analogiczne
e ruchome w przyimkach
w,
z. Gwary lubawskie mają wiele cech wspólnych z gwarami północnopolskimi, do których zalicza się zarówno mazowiecką Warmię, jak i wielkopolskie Kociewie – najważniejszą z nich jest sziakanie oraz północnopolska leksyka, świadcząca o kulturowej i językowej odrębności tych obszarów.
Literatura:
AGP, 2000, K. Dejna, Sławomir Gala, Alojzy Zdaniukiewicz, Feliks Czyżewski, Atlas gwar polskich. Mazowsze, Warszawa.
Dejna K., 1973, Dialekty polskie, Wrocław.
Nitsch K., 1915, Dialekty języka polskiego, Kraków.
Sobierajski Z., 1964,
Polskie teksty gwarowe z ilustracją dźwiękową. Lubawskie – Ostródzkie – Kaszuby, Poznań.
Wersja podstawowa