Kaszubszczyzna
| 
Kaszuby środkowe
| 
Gwara regionu
Dialekt i gwary regionu
autor: Jerzy Treder, redakcja i digitalizacja: Małgorzata Klinkosz
Dialekty Kaszub środkowych mają specyficzną fonetykę.
System wokaliczny:
- Wysokie
i u
, średnie wysokie: ustne
é
ó
(+ nosowe:
ã
Q
), średnie niskie:
e
Æ
o
, niskie:
D
a
; nosowe albo tracą odrębność fonol., albo na części obszaru nie występują. W tym 9-elementowym układzie ustnych podstawową rolę spełnia podział na wysokie:
i
é
u ó
, niskie
D
a
i średnie
e
Æ
o
. Z nimi krzyżuje się podział na przednie:
i
é
e
D
wobec tylnych:
e u ó o a
oraz obojętne
Æ
. Z obydwoma krzyżuje się podział na marginalne:
é
o ó
wobec centralnych
i
D
Æ
a u
. Redundantną cechą przednich nieniskich:
i
é
e
jest płaskość, zaś tylnych nieniskich:
u ó o
okrągłość; niebylacząca i szeroka wymowa nosówki typu
ã
.
- Akcent jest swobodny przechodzący w inicjalny, a także kolumnowy, np.
czar
o
wnica
,
czar
o
wnic
,
czar
o
wnicama
; wykazujący stałą odległość między sylabą akcentowaną a początkową wyrazu. Nieruchomy a. na sylabie początkowej (
inicjalny
) ma pd. (Bytowskie i Kościerskie), a szerzy się on też w centrum (Kartuskie), np.
cz
a
rownica
,
cz
a
rownic
,
cz
a
rownicama
.
- Przegłos: odbył się podobnie jak w polszczyźnie, ale z licznymi wyrównaniami: np. typu
na wiatrze
,
w gniôzdze
, środkowozach.
spòwiadnica
,
lasny
,
latny
,
wczasny
. Postaci typu
czosac
,
krzosac
,
smiotana
, poza tym wyrównania do
o
, np.
nioslë
,
wiozlë
,
niesã
,
plecã
oraz
niesła
,
wiezła
,
zamietła
.
- Redukcje i kontrakcje: Obok postaci pełnych typu
dlôczegò
,
dlôtegò
,
do czegò
,
do niczegò
funkcjonują skrócenia:
donicze
, a obok
jego
,
niego
,
tego
także
je
,
nie
,
te
,
dlôcze
(śr.),
dlôte
,
docze
.
- Szwa: Typową postacią podakcentowanego
ë
na Kaszubach pn. i śr. jest samogłoska pośrednia między
a
e
i
å
artykułowana bez zaokrąglenia warg. Jej odpowiednikiem w pozycji nieakcentowanej jest dźwięk bliski lub równy
e
.
- Denazalizacja nosowych samogłosek:
jaz
ë
k
,
kósk
‘nieco’.
- Alternacje:
- usunięcie alternacji, np.
òpòwiôdac
,
òpòwiôdóm
;
-
ë
:
Ø
: pn.
jiczëm
:
jiczmienia
, sporadycznie
i
:
Ø
:
lelja
:
lelijczi
(śr.),
bestjô
:
bestijnik
– czy
y
:
Ø
:
Stazja
:
Stazyjka
,
Licja
:
Licyjka
‘Łucja’,
stacja
:
stacyjk
‘mężczyzna odprawiający drogę krzyżową zamiast księdza’;
System konsonantyczny:
- Wargowe:
p b f v m
; zębowe:
t d c s z r l n
; dziąsłowe:
č
š
ž
(
ř
);
k g x j ń
. Zwarte i szczelinowe przeciwstawiają się sonornym:
m n ń l
ř
u j
; tylnojęzykowe przeciwstawiają się wargowym i zębowym, natomiast tylnojęzykowe, wargowe i zębowe przeciwstawiają się dziąsłowym; poza korelacją dźwięczności stoją
č
x
; cechy przejściowe w realizacji
ć
з
’.
- Wtórnie pojawia się wymowa z miękkim
ń
typu
fùńt
,
gruńt
,
kańta
,
testameńt
- Dysymilacja:
bùmacz
(śr.)║
mùmacz
,
òczelnica
║
òczennica
,
sr
é
bło
║
sr
é
bro
,
kcec
║
chcec
.
- Zachowała się archaiczna dwuwargowa wymowa
w
i
ẃ
(np.
twój swiat
wym.
twój swiat
).
- Procesy zmierzające do likwidacji grup spółgłoskowych, np.
błozëno
≤
błozno
,
chòp
(pn., śr.) ≤
chłop
, lub zmniejszenia liczby ich elementów, np.
bërnąc
║
brënąc
≤
brnąc
.
- Procesy hiperyzacyjne: np.
t
w
nôzwëstkò
,
przezwëstkò
i ucieczka od uproszczeń typu
ãgriz
(śr.) ≤
ãgrist
.
- Przejścia
m
’ ≥
mń
(typ
mniasto
) na wschodzie Kaszub śr., np.
smniég
‘śnieg’.
- Twardnienie
ń
≥
n
, np.
kón
,
Gdunsk
.
- Spółgłoski wstawne: a)wargowe:
j
ô
psc,
b) zębowe:
t
ë
ptnąc
, c) dziąsłowe ‘majstrować’ ║
madac
,
szpern
ô
gel
‘sworzeń’ (pd.)║
szpan
ô
gel
(pn., śr.),
żubrón
(śr.)║
żubóń
(Kościerskie), c) środkowojęz.:
òblińdra
‘kobieta niechlujna’ (śr.)║
òblidra
(Borowy Młyn), d) tylnojęzykowe:
m
é
zgnąc
(pd.)║
m
é
znąc
(pn., śr.),
pazgnokc
(śr.)║
paznokc
, e) półsamogłoski
ł
:
chłamòl
ë
c
‘chciwie jeść’ (Bytowskie)║
chòmòl
ë
c
(Zabory),
żelazło
(pn., śr., Gochy)║
żelazo
(Zabory).
- Upodobnienia dziąsłowych typu:
rzerzewie
║
zarzewie.
- Uproszczenia grup spółgłoskowych: typ
chop
,
gowa
,
kąbk
– i
j
:
merónk
║ mejrónk
, także powszechne w typie
miesczi
,
wiesczi
.
Leksyka:
Kaszuby śr., którym brakuje powiązań ze słowińszczyzną mają wyrazistą łączność z leksyką sąsiadującego od pd. Kociewia, a także znaczną innowacyjność morfologii i semantyki.
- Neosemantyzmy, np.
p
ô
chniączka
‘perfumy’ wobec ‘zapach’;
zastawnik
‘adwokat’ wobec przestarz. ‘obrońca’, onomatopeiczne:
cziwùtka
‘czajka’.
Fleksja:
- Szczególnie charakterystyczny jest typ
kùpiewac
:
kùpiac
,
ùspòkòjewac
:
ùspòkajac
i formy typu
spi
é
wi
ã
,
trzimi
ã
,
spi
é
wiesz
,
trzimiesz
,
spi
é
wie
,
trzimie
,
spi
é
wiema
,
trzimiema
itd.W 1. os. l.m. przeważa końc. ‑
m
ë
, w śrkasz. często ‑
ma
(daw. dualna).
-Występowanie typu
znaj
ã
║ znóm.
- Imiesłowy: odmienne na ‑
ący
, ‑
ny
, ‑
ti
,
‑any
,
‑an
ô
,
‑an
é
funkcjonują jak w polszczyźnie.
- Przymiotniki: w narz. i miejsc. l.p. typu
łganim
,
pisanim
, wszakże obok częstszych typu
òpùszczeniu
,
żëcu
. W tych przypadkach pojawiały się już u Słowińców, np.
picym
Dziś występują one częściowo na omawianym obszarze.
- Przyimki:
ò
║
òb
:
ò
(
b
)
dzéń
‘we dnie, przez dzień’,
òb czas
,
òb lato
,
òb drogã
;
òkóm
(
a
) ‘przy, obok’
Diôbeł z biédą òkòma jidą
.; (
ò
)
króm
:
Móm wszëtkò króm białczi
.
Wszëtcë bëlë òkróm cebie
.;
bez
‘przez’:
Zajc przelecôł mie bez drogã
.
- Zaimki wskazujące: wskazujące (
pòkazowné
,
wskazëjącé
):
nen
,
na
,
no
,
ne
║
negò
,
nie
║
niegò
,
nicze
║
niczegò
,
dlôcze
,
te
║
tegò
.
- Bezokolicznik: przeniesienie z form czasu ter. jakości samogłoski rdzennej na bezokolicznik, np.
mi
é
wac
wg
mi
é
w
ô
,
chw
ô
l
ë
c
wg
chw
ô
li
itd. (wobec pnkasz.
miewac
,
chwal
ë
c
itd.).
- Czasowniki wielokrotne: twory bezprzyrostkowe typu
kòsztac
,
kùp
(
i
)
ac
,
retac
i przyr. z ‑
owac
║
‑
òwac
lub ‑
iwac
║ ‑
ë
wac
, np.
pòdskakòwac
║ pòdskakiwac
,
ùgadowac s
ã
║ ùgad
ë
wac s
ã
,
w
ë
p
ë
towac
║ w
ë
p
ë
t
ë
wac
; wśród drugich uwagę zwracają tzw. podwojone typu
przejinacz
ë
wac
,
rozkòsc
é
rz
ë
wac
,
sc
ë
giwac
,
ùż
ë
cz
ë
wac
,
w
ë
chw
ô
lëwac
(wobec
przejinaczac
itd.), nowsze i powszechne częściowo.
- Mianownik l.p. r.m. i r.n. ma końcówkę
‑
ã
(≤
‑em
):
brat
ã
.
- Przymiotnikowa odmiana typu
k
ô
zani
é
gò
,zaimek
nen
,tryb rozk. z ‑
i
║-
ë
typu
każ
ë
║
kôż
.
- Osobliwością Kaszub śr. są formy 3. os. lp. r.ż. i 2. os. l.m. r.męskoos. czasu przeszłego
widza
,
wz
ã
, w których ‑
a
i ‑
ã
pochodzi ze ściągnięcia grup ‑
ała
, ‑
ãła
. Formy skrócone istnieją obok pełnych. Typ
biédzëła sã
,
gòniła
,
robiła
≥
biédza sã
,
gònia
,
robia
(w odmianie mówionej kaszubszczyzny lit.) zlewa się z 1. os. czasu ter.
robi
ã
. Samogłoska z kontrakcji jest akcentowana i artykułowana nieco dłużej.
- Różnice rodzajowe typu:
wesz
║
wsza
.
Frazeologia:
Jest uboższa i względnie jednolita, dość innowacyjna:
slepi doktór
‘znachor’;
dac kòmùs wid
‘zbić kogoś’;
dl
ô
pchł
ë
spal
ë
c kòszl
ã
‘dla błahostki poświęcić całe mienie’;
rek b
ë
s
ã
kògòs nie jął
‘o źle ubranym’,
szklónk
ã
sobie stłuc
‘upaść na tyłek’; węższe zasięgi ma np.
ż
ë
wi òbr
ô
z
‘człowiek patrzący często przez okno’ (Sierakowice);
miec cz
ô
rn
é
òcz
ë
‘źle szukać’ (Sianowo);
Start
Wprowadzenie
Podstawy dialektologii
Opis dialektów polskich
Kaszubszczyzna
Kultura ludowa
Leksykon terminów
Leksykon kaszubski
Autorzy
Mapa serwisu
Literatura
ISBN: 978-83-62844-10-4
© by Authors.
Zrealizowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego (Program Operacyjny: „Dziedzictwo kulturowe / Kultura ludowa”). Wykonanie:
ITKS