Kaszubszczyzna
| 
Kaszuby południowe
| 
Gwara regionu
Dialekt i gwary regionu
autor: Jerzy Treder, redakcja i digitalizacja: Małgorzata Klinkosz
Atlas językowy kaszubszczyzny
oddaje stan z połowy XX w. i wydziela spolonizowane południe, szczególnie wschodnie. Dialekt pd.-wsch uległ licznym wpływom kociewskim i borowiackim czy także polszczyzny literackiej. Kaszuby pd. cechują choronimy topograficzne. Najstarszy z nich to
Zabory
(in
Sabor
1292, terra
Zaborensis
1299) od wyrażenia
za borem
, tj. Borami (Tucholskimi); od niej urabia się etnonim
Zabòrôcë
(por. nazw.
Zaborowski
). Okolice Dziemian, Leśna, Brus, Wiela i Karsina zwą się
Krëbanë
(1920), zajmowane przez
Krëbanów
lub też daw.
Kùrbanów
, a zatem od wyrazu
kùrban
‘gliniany garnek do przechowywania tłuszczów, por. stp.
kòrban
‘pudełko np. na lep, na sieci’, dłuż.
karban
║
kùrban
‘skrzynia bez wieka, korytowato wydrążone drzewo’ itp.; nazwa nawiązuje zatem do zatrudnienia, mniej do właściwości języka mieszk. (por.
Kòszarze
pod Lipuszem od wyrabiania koszy). Część zach. zwie się
Gachy
, kasz.
Gôchë
, gdyż są
to gachy
, tj. nieużytki rolne; od niej etnonim przybiera formę
Gôchòwie
║ Gôchòwianie
. Nazwy te są rzadko używane.
Gwara borzyszkowska: cechy kaszubskie, z wyjątkiem ruchomego akcentu. Na zachowanie się ich wpłynął prawdopodobnie brak bezpośredniej styczności z dialektami polskimi...”, a od reszty pdkasz. odróżnia ją m.in.: wymowa *
v
jako
u
,
uœda
(przed
Q
zostaje
v
, np.
vós
,
vóš
); to
u
zanika po
g x
:
gœzзe
, jak też
v
’ w grupie
sv
’, np.
siat
,
siińa
; miękkie
m
’ bez
ń
, np.
m
’
edv
’
yc
, ale daw.
mń
zdradza typ
sm
’
yk
‘śnieg’; dyftongizacja, zob.
dyftongi
w nagłosie, po wargowych i tylnojęz. nie tylko daw. krótkiego *
ǒ
, ale i *
ó
z daw. długiego
ō
, np.
b
u
ól
, ale brak dyftongizacji
u
, np.
kula
,
mucha
; tzw. szwa, czyli
ë
≤
ǐ ў
oraz
ǔ
, np.
lepa
,
żeda
,
grebi
.
Końcówki osobowe w cz. ter.: w 1. os. l.m. obok regularnej ‑
më
i częstej ‑
ma
też pdkasz. ‑
m
, np.
jidzem
,
widzym
; przeważa końc. ‑
m
ë
, ‑
ma
, rzadko ‑
m
:
bijem
,
pijem
,
znajem
.
Brak zmiany
ǔ
w
ë
.
Nasilenie
ć
з
’, nosówki
ą
║
a
, np.
są
║ sa
‘się’ i nosowe
ų
, np.
mųż
;
Tryb rozkazujący bez ‑
i
║
‑
ë
, np.
zrób
;
Akcent
inicjalny nieruchomy na sylabie początkowej (
inicjalny
) ma pd. (Bytowskie i Kościerskie). np.
cz
a
rownica
,
cz
a
rownic
,
cz
a
rownicama
. Jest on wynikiem wyrównań z analogii morfol. Na pd.-wsch. (Zabory) akcent pada na przedostatnią sylabę (
paroksytoniczny
), co jest wynikiem wpływów polskich, np.
czarown
i
ca
,
czar
o
wnic
,
czarownic
a
ma
.
Wyrównania analogiczne mogą jednak prowadzić również do usunięcia alternacji, np.
òpòwiôdac
,
òpòwiôdóm
na Kaszubach pd. wobec
òpòwiadac
,
òpòwiôdóm
na Kaszubach pn.,
jô bierzã
,
pierzã
i
òni pierzą
,
bierzą
na wzór
të
bierzesz
,
pierzesz
na całym obszarze Kaszub.
Afrykatyzacja
tylnojęzykowych to właściwość dziś specyficznie kaszubska, na południu podlegają zmianie miękkie
k
’
g
’ w palatalne lub
ć
з
’. Wcześniej zmieniły się one na
ћ
ђ
, czego resztki zachodzą wyjątkowo na peryferiach w mowie najstarszych. rezultatem afrykatyzacji
k
’,
g
’ są wymiany
k
:
ć
:
takô
:
taci
– i
g
:
dź
:
noga
:
nodzi
, przy czym tylko ta pierwsza występuje w pol., ale sporad., jedynie w derywacji (np.
miękki
:
mięciutki
) i oczywiście ma inną genezę (gw. wym.
miętki
), zaś
g
:
dź
w pol. ogólnej nie jest znana, ale znały ją gw. Borów Tucholskich i Krajny.
Zmiana *
ť
*
ď
≥
ć
з
’ na pd.-zach. wykazuje ograniczenie, np.
bratin
,
matinka
,
n
ô
deja
,
nawied
ë
n
ë
,
tãtół
‘dzięcioł’.
Przeniesienie z form czasu teraźniejszego jakości samogłoski rdzennej na bezokolicznik, np.
mi
é
wac
wg
mi
é
w
ô
,
chw
ô
l
ë
c
wg
chw
ô
li
itd. (wobec pnkasz.
miewac
,
chwal
ë
c
itd.).
Czasowniki wielokrotne:
kòsztac
,
kùp
(
i
)
ac
,
retac
i przyr. z ‑
owac
║
‑
òwac
. lub ‑
iwac
║ ‑
ë
wac
, np.
pòdskakòwac
║ pòdskakiwac
,
ùgadowac s
ã
║ ùgad
ë
wac s
ã
,
w
ë
p
ë
towac
║ w
ë
p
ë
t
ë
wac
; wśród drugich uwagę zwracają tzw. podwojone typu
przejinacz
ë
wac
,
rozkòsc
é
rz
ë
wac
,
sc
ë
giwac
,
ùż
ë
cz
ë
wac
,
w
ë
chw
ô
lëwac
(wobec
przejinaczac
itd.), nowsze i powszechne na pd. Kaszubach. Często tworzy się te czasowniki przez dodanie przedrostka, np.
pòwërwac
,
pòzabijac
.
Długie, nieskrócone formy rzeczowników
kami
é
ń
,
krzemi
é
ń
,
płomi
é
ń
,
rz
é
mi
é
ń
,
j
ã
czmi
é
ń
.
Dyftongizacja (jak w gwarach wielkopolskich) samogłosek okrągłych (tylnych)
ò
,
ù
w nagłosie oraz po spółgłoskach wargowych i tylnojęz. prowadzi do wymowy typu
u
o
║
u
e
║
u
é
, np.
u
ewca
,
b
u
eli
,
k
u
eza
;
u
u
║
u
ü
, np.
u
ud
,
b
u
uda
,
k
u
ura
; taka wymowa ustępuje na pd.-wsch. (Zabory) i często nie obejmuje nowych zapożyczeń z pol., np.
helikopter
,
komputer
(lep.:
helikòpter
,
kòmpùter
).
Kaszubienie, tj. stwardnienie środkowojęzykowych
ś ź ć dź
≥
s z c dz
, np.
sedzec
na pd. w zdrobnieniach i spieszczeniach zachowują miękkość:
babùsia
,
Brunisia
,
bazia
‘owieczka’,
miś
,
truś
‘królik’.
Wtórnie pojawia się wymowa z miękkim
ń
typu
fùńt
,
gruńt
,
kańta
,
testameńt
, itd., a także
przińc
║ przinc
,
wińc
║ winc
,
roz
é
ńc
║ roz
é
nc
,
z
é
ńc
║ z
é
nc
, tylko na pd.
przyjsc
,
wijsc
.
Dysymilacja wargowych:
cz
ô
rlina
(pd.)║
cz
ô
rnina
,
òczelnica
(śr., pd.)║
òczennica
,
sr
é
bło
(pd., śr.)║
sr
é
bro
,
swi
ô
rcz
ë
c
(Zabory)║
swi
ô
dcz
ë
c
;
Nawiązujące do jęz. pol.: dawne pnpol.
rǎ
- ≥
re
- i
jǎ
- ≥
je
-, np.
remię
,
jeskùl
ë
ca
; też dawne wielkopolskie ‑
k
, ‑
c
ustępują na pd. Kaszub na rzecz ‑
ek
, ‑
ec
, np.
kotek
,
krawiec
.
Zachowana archaiczna frykatywna wymowa
rz
, np.
trzë krzôczi
wym.
trzë krzôczi
.
Redukcje Grupy spółgłoskowych, np.
òkamnienié
(pd.) ≤
òkamgnienié
.
Gwara brusko-leśnieńsko-wielewskana pd. Zaborach (Brusy, Leśno, Wiele); cechy: 1. brzmienie *
ǐ
jako wysokie i okrągłe
ў
czy
ǔ
; 2. zastępowanie tego dźwięku po
l
przez
i
; 3. rozróżnianie dop. l.p. od mian. l.m. w tematach na spółgłoskę tylnojęz. dekl. III, np. typ
matcie
,
w nodzie
, i wpływ tego na tematy I i III deklinacji na ‑
s
,
‑z
, np. dop.
kòsu
,
kòzu
, a mian.
kòse
,
kòze
; 4. brak form bez
e
ruchomego typu
bùdink
,
krawc
; 5. ścieśnione
a
jako
ó
, np.
ptóch
, a ścieśnione
e
jako
y
, np.
mlykò
; 6. brak bądź zachwianie użycia formy
dwie
, np.
dwa matcie
; 7. akcent jeszcze inicjalny, ale często paroksytoniczny itd. System gram. i jednolitość całości mocno była zachwiana, zwł. na wsch., gdzie brakowało nawet
kaszubienia
.
Gwara zaborska (też krubańska, kasz.
krëbańskô
) charakteryzuje Zabory na pd.-wsch. Kaszub, zamieszkiwane przez
Krëbanó
w. Dzieli się na: 1. pn. w par. Grabowo, Kościerzyna, Lipusz z
p
’
i
,
f
’
i
na miejscu
p
’,
f
’, np.
pies
– i 2. pd. w par. Brusy, Leśno, Wiele, a zatem
®
gwarę brusko-leśnieńsko-wielewską z wymową
px
’,
fx
’, np.
pchies
(LGP 21) i szerszego zaniku
ẃ
grupach
kẃ
,
gẃ
,
chẃ
,
krẃ
(LGP 540), nie tylko np.
kjat
,
gjôzda
, ale też
kjitną
,
kji
‘krwi’,
kją
‘krwią’,
chjelkę
,
sę chjądôł
i
pôrzuchje
‘żegawki’. Często
ś ź ć dź
, nadto
ë
tylko z
ǐ
,
ў
(np.
dzëczi
‘dziki’), nie z
ǔ
(np.
Kaszubë
), tylko wyjątkowo
ë
z
ę
:
zaz
ë
bła
‘zaziębła’ i typ ‑
ek
, ‑
ec
, a zatem zwykle
dómek
, już też typ ‑
iskò
, czyli
zómkòwiskò
(nie:
zómkòwiszcze
), typ
cel
ô
k
za
celã
.
Przejścia
m
’ ≥
mń
(typ
mniasto
) na Zaborach, np.
smniég
‘śnieg’ na pd. Kaszub i
smiég
w
®
gw. borzyszkowskiej.
Przejścia
swj
≥
sj
na Kaszubach pd.-zach., czyli wymowy typu
sjinia
, np.
swicëna
≤
sycëna
‘sitowie’.
Na pd. panuje samogłoska nosowa
ą
, dochodzić jednak fakultatywnie może do zaniku samogłosek nosowych, np.
bòj
ô
ł sa
, ale cechą znamienną jest także
„
odpadanie
i
(względnie
ë
) we wszystkich formach trybu rozkazującego:
zrób
, pn.
zrobi
,
trac
, pn.
trac
ë
. Dźwięk
ě
w gwarach pd. nie różni się prawie od
ô
:
d
ô
ł
,
mj
ô
ł
,
f
ô
łsz
. Charakterystycznym także jest wtrącanie
ń
między spółgłoskę
m
a następującą samogłoskę miękką:
mńasto
(miasto),
mńeszac
(mieszać).
We fleksji: rzadka na pd. końcówka cel. l.p. ‑
owiu
(np.
psowiu
) z ‑
owi
(np.
psowi
) )( ‑
u
(np.
psu
).
Obszar pd.-wsch.-kasz., zdradza największe nawiązania leksykalne do pol. terenów dialektalnych. Leksykę tego obszaru cechuje mała liczba archaizmów oraz wiele słów o charakterze ogpol., będących wynikiem ekspansji nowego słown. na Kaszuby. Regres dawnej leksyki kasz. na pn. i pd.-zach. trwa nieprzerwanie.
W kaszubszczyźnie pd.-zach. występują – jak w gwarach wielkopol. – postaci typu
czosac
,
krzosac
,
smiotana
,
niesã
,
plecã
oraz
niesła
,
wiezła
,
zamietła
na pd.-wsch.,
Przydech:
hùpa
(pn.)
║ łupa
(pd.).
Ważniejsze różnice rodzajowe typu: (ten)
ùczeń
║ ùcznia
, (ta)
brwia
,
c
é
ń
║ céniô
,
diszla
,
marchew
║ marchwia
,
płëc
║ płuca
.
Wymowa archaiczna
å
, np.
z
å
tór
, a niekiedy słyszy się dyftong
å
u
, np.
w
å
u
ga
(
®
gwara borowiacka);
Częściej
ó
║
u
na pd. od Bytowa, np.
m
ö
,
p
ö
lc
,
w
ö
ga
;
Barwa
e
właściwa jest dla zachodu centrum oraz częściowo pd.-zach., np.
me
,
ptech
,
steri
itd.;
Skłonność do dyftongizacji typu
ml
é
j
kò
.
Kasz.
ó
zrównane czesto z
u
, np.
curka
,
sudmi
i w typie
muj
.
ë
wymawiana jest jak
e
niezależnie od akcentu.
Kasz.
u
wymawiane jest m.in. jako
ü
║
i
, szczególnie w centrum i na pólnocnym zachodzie Kaszub pd.,
Szczególny rodzaj nosowości pojawia się w połączeniach
ę
+
ł
,
l
w cz.prze.na pd.-wsch. przeważa rozłożona nosowość typu
cygnena
║ cygnęna
║ cygnãna
,
wzena
║ wzęna
║ wzãna
;
Obok postaci pełnych typu
dlôczegò
,
dlôtegò
,
do czegò
,
do niczegò
funkcjonują skrócenia:
dlôte
,
docze
.
Spółgłoski wstawne:
t
ë
ptnąc
(śr., pd.)║
t
ë
pnąc
,
mùndr
ë
ga
‘dolna warga’ (Zabory)║
mùnd
ë
ga
(pd.),
m
é
zgnąc
(pd.)║
m
é
znąc
.
Różne odmiany synonimii leksykalnej, typu mieszanego, np. pn.
bón
,
bóna
,
bónk, szabelbóna
,
szabelbónk
‘
fasola
i
szabel’
.
Nowy typ
g
ô
dac
,
spi
é
wac.
Uproszczenia dziąsłowych grup spółgłoskowych:
Berna
(
r
)
d
,
ch
(
r
)
c
ë
n
ë
,
ka
(
r
)
czm
ô
rz
,
rzemi
ã
snik
(pd.)║
rzemi
ã
slnik
(Zabory), tylnojęzykowych:
òkamnieni
é
. półsamogł.
ł
:
ómaga
(Kościerskie)║
łómaga
,
òpasc
‘chochla’,
òpi
║ ùpi
£
łupi
‘upiór’ (pd.-zach.), typ
chop
,
gowa
,
kąbk
– i
j
:
merónk
║ mejrónk
także powsz. w typie
miesczi
,
wiesczi
. Na pd. Zaborach w grupie
krw
zachodzi redukcja
r
:
kją
≤
krwią
i
kwawy
≤
krwawy
Sufiksy ‑
ôk
(np.
cel
ô
k
), ‑
iskò
(np.
zómkòwiskò
), ‑
iwac
║ ‑
ywac
║ ‑
ëwac
(np.
pisywac
), cz.prze. typu
j
ô
żem pis
ô
ł.
Frazeologia: w miarę bogata, ale z silnymi wpływami kociewskimi (np.
pòdbic òkò dz
é
wczinie
‘uczynić brzemienną’) i ogólnopolskimi (np.
òcz
ë
wsz
ë
tczim zbieleją
):
wilcz
ô
torba
‘gaduła’;
òbchòdz
ë
c w
ô
łt
ô
rz pò słuńcu
‘z kultu solarnego: dla wyproszenia łask, rozpoczynając od prawej strony’; tylko zaborskie
wòłac strija
║ ùja na groch
‘pociągać nosem’; węższe zasięgi:
miec wróble w ùszach
‘brud’ (Kościerskie);
kòt
ë
cygnąc
‘zabawa z przeciąganiem liny’ (Łubiana). Związki łączliwe: zawierają wyraz o przewidywalnej łączliwości z innymi, np. kasz.
narowisti kóń
(║
zgrz
é
bc
);
pies szczek
ô
║pn.:
łaje
║
czafroce
║
pd., śr.:
ùj
ô
d
ô
; Analogie z południem Polski: analogii z pd. Polski ukazuje Śląsk, zwł. peryferyjne Cieszyńskie, np.
zgnit
ô
z
ë
ma
‘bez mrozów’,
jic do swi
ã
t
é
gò Piotra
‘umrzeć’,
kòt
ë
║ kòz
ë
drz
é
c
‘wymiotować’ (pn.),
kùpic cos za chwil
ã
strachù
‘ukraść’,
ml
é
kò ùc
é
k
ô
‘kipi’,
w
ë
padnąc z bótów
‘umrzeć’,
strasz
ë
c C
ë
góna lasã
‘dogodzić komuś’.
Start
Wprowadzenie
Podstawy dialektologii
Opis dialektów polskich
Kaszubszczyzna
Kultura ludowa
Leksykon terminów
Leksykon kaszubski
Autorzy
Mapa serwisu
Literatura
ISBN: 978-83-62844-10-4
© by Authors.
Zrealizowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego (Program Operacyjny: „Dziedzictwo kulturowe / Kultura ludowa”). Wykonanie:
ITKS