Wspomnijmy tu o nowych ustaleniach wewnętrznych podziałów gwarowych Kaszub dokonanych przez Kwirynę Handke, z których wynika, że gwary pnkasz. dzielą się na:
1. Zespół mniejszy, ograniczony do Puckiego:
c) zachód, zwłaszcza okolice Jez. Żarnowieckiego,
2. Zespół większy, obejmujący Puckie i Wejherowskie.
Płw. Hel z przylegającą częścią Kaszub pn., którego specyfikę leksykalną ukształtowały warunki geograficzne (słownictwo związane z morzem) i etnograficzne (słownictwo dotyczące żeglugi i rybołówstwa morskiego); wyodrębniono tu ponad 60 archaicznych wyrazów, w tym poświadczone w stp. i liczne innowacje semantyczne, np.
brzôd ‘owoc’, tu: ‘drobne ryby’; Kaszuby pn. (Puckie i Wejherowskie) ukazują dużą zbieżność z dawną słowińszczyzną,
zob. Gwary słowińskie oraz znaczną odrębność od śr. Kaszub.
Słowińcy i dialekt pnkasz. mają znaczną liczbę wyrazów i nazw własnych zawierających grupę
TarT, np.
warna; wyrazy i nazwy zawierające pomorską grupę
oł w miejsce pierwotnych sonantów
l ľ, np.
doug’
e; występowanie
i w miejsce prasłowiańskiego
ę, np.
wicy ‘więcej’ oraz tzw.
bylaczenie; ruchomy i swobodny
akcent wyrazowy oraz silny akcent dynamiczny powodujący zanik samogłosek nieakcentowanych oraz dyftongizację samogłosek akcentowanych; kaszubską zmianę
k’
g’ (miękkich) w
č з’ w bardzo ograniczonym zakresie.
Słownictwo pn. Kaszub i słowińskie wykazuje szereg zbieżności, np. kłobùk, naùożeni (słowińskie nôvżenia), charna, drzón, bëlny, krzëkwia (słowińskie krzikwia). Charakterystyczne były też formy nazw. słowiń. pochodzących od imion lub przezwisk. Zakończone były one na ‑oic, ‑eic, ‑ec, ‑ic, np. Jonkoic, Kleczec, Skibic, Batorzeic. Są to nazw. typu patronimicznego, w których z pierwotnych form na ‑owic, ‑ewic pod wpływem silnego dynamicznego akcentu wypadła spółgłoska w. Podobny typ nazw. zakończonych na ‑óc, ‑éc, ‑ic występuje też w księgach par. Żarnowiec na pn. Kaszub. W poł. XIX w. region słowiński był jeszcze połączony z pn.-zach. kasz. pasem rodzimych dialektów.
Widoczne są tu też związki z jęz. łużyckimi i połabskim, szczególnie w zakresie archaizmów peryferyjnych, łączących np. pn. Kaszuby z Polską pd. lub pn. Kaszuby z pd. słowiańszczyzną. Archaiczny charakter leksyki pnkasz. znajduje potwierdzenie w źródłach stp. Dodatkowo pn. wyodrębniają liczne germanizmy przejęte z dialektów dolnoniemieckich.
Cechy kaszubszczyzny północnej:
1. Archaiczne i reliktyczne cechy pnkasz., zdradzające dawne związki z jęz. połabskim: ‘ar ≤ ŕ (sonant): cwiardi, pol. twardy; ôł ≤ *l)(*ľ (sonanty): dôłdżi, wôłk, pol. długi, wilk; TłoT ≤ *TelT: młoc, płoc, pol. mleć, pleć; Tart ≤ *TǎrT: warna, pol. wrona;
2. Średniowieczne procesy re-, je- ≤ rǎ-, jǎ-: rek, jerzmò, pol. rak, jarzmo czy ‑k, ‑c ≤ *‑ъkъ, *‑ьcь: kòtk, òjc, pol. kotek, ojciec;
3. Starsze: i ≤ į ≤ *ę (nieprzegłoszone) (XII w.): trzisc, pol. trząść; s z c dz ≤ ś ź ć dź (po poł. XII w.): sedzec, pol. siedzieć; ë ≤ ǐ, ў, ǔ (poł. XVII w.): żëda, dëmù, lëdu, pol. żyda, dymu, ludu;
5. Zmiana *ť *ď ≥ ć з’ na pn. wykazuje ograniczenie, np. bratin, matinka, nôdeja, nawiedënë, tãtół ‘dzięcioł’.
6. Twardnienie ń ≥ n, np. granca, kón, kónsczi, ne je ‘nie jest’, ny ma ‘nie ma’ zachodzi częściej lub rzadziej na całych Kaszubach, ale najszerzej w gwarach bylaczących.
7. Wtórnie pojawia się wymowa z miękkim ń typu fùńt, gruńt, kańta, testameńt (śr., pd.), fùńdament, hańdel (pn.-zach.) itd., a także przińc║ przinc, wińc║ winc, rozéńc║ rozénc, zéńc║ zénc, tylko na pd. przyjsc, wijsc.
8.
Dysymilacja (odpodobnienie, kasz.
rozszlachòwanié) jako przeciwieństwo
asymilacji dotyczy różnych typów spółgłosek w bezpośrednim sąsiedztwie lub od siebie oddalonych, przy czym przykłady je ilustrujące mogą wykazywać zróżnicowanie geograficzne:
a) wargowe:: kafólc ‘pajda’ (Puckie)║ fafólc, bùrkòt║ turkòt, Wabrzińc (Jastarnia)║ Wawrzińc.
b) dziąsłowe: bãbel)║ bãben
9.
Kontaminacje, np.
dąsewnica ‘gąsienica’ (Kępa Żarnowiecka) obok
gąstewnica (Szary Dwór) i
wąsewnica ; słowiń.
dejszczmetka ‘dżdżownica’ ≤ kasz.
de(j)szcz.
10. Fonetyka międzywyrazowa warszawsko-pomorska (pnpol., pn.-wsch.), czyli ubezdźwięczniająca typu brat Anë, brat Martë, sąsôt Anë, sąsôt Martë.
11.Ślady mieszania spółgłosek dźwięcznych i bezdźwięcznych oraz inne cechy (np. ktorewò, pierszewò)
12.
Akcent ruchomy i na ostatnią sylabę w typie
dobri, bylaczenie i wymowę wąską nosówki ę.
13. Rozłożenie nosowości ę przed ł lub l w formach czasu przeszłego, np. cygnena, wzena (ciągnęła, wzięła).
14. Wyrównania analogiczne mogą prowadzić również do usunięcia alternacji, np. jô bierzã, pierzã i òni pierzą, bierzą na wzór të bierzesz, pierzesz na całym obszarze Kaszub. Alternacja e : Ø jest rzadsza, z powodu braku e ruchomego w formach typu synk, kùpc, a także obecności e stałego w wyrazach jednosylabowych, np. mech : mechù, bes : besu, ale występuje w formach kòzeł : kòzła, kòceł : kòtła, òseł : òsła (w których we współczesnej polszczyźnie pojawia się o : Ø).
15. Charakterystyczna dla pn. kaszubszczyzny zmiana *ę w į (nosowe), a nast. w i (np. wicy ‘więcej’).
16. Na pn. Kaszub występuje również archaiczny tryb rozkazujący z wygłosowym ‑i║ ‑ë, np. gòni, pùscë, a także czas przeszły złożony typu jem, jes wëgrôł, preferowany w kaszubszczyźnie lit.
17. Tylnojęzykowe k g są właściwie tylko twarde, alternując z miękkimi cz dż zlewającymi się z daw. miękkimi dziąsłowymi cz dż, alternującymi z k g (np. mãka : mãczëc, mãczi).
18. Wyraźnym ograniczeniom, zwł. na pn.-wsch. podlega dystrybucja ń, np. granca, swinsczi, kón. Ograniczeniom na tymże obszarze podlega przede wszystkim częstotliwość ł w wyniku bylaczenia, np. losos, stól.
19. We fleksji osobliwa dla pn.-wsch. końcówka ‑omù║ ‑emù z ‑owi )( ‑omù║ ‑emù (kòmù, temù), np. kòniomù, ùczniomù;
20. Osobliwością Kaszub pn. są formy 3. os. lp. r.ż. i 2. os. l.m. r. męskoosobowego czasu przeszłego widza, wzã, w których ‑a i ‑ã pochodzi ze ściągnięcia grup ‑ała, ‑ãła. Formy skrócone istnieją obok pełnych. Typ biédzëła sã, gòniła, robiła ≥ biédza sã, gònia, robia (w odmianie mówionej kaszubszczyzny lit.) zlewa się z 1. os. czasu ter. robiã. Samogłoska z kontrakcji jest akcentowana i artykułowana nieco dłużej (już bez ścieśnienia).
21. W kaszubszczyźnie. pn. zachował się archaiczny mianownik l.m. r.n. jiczmë ‘jęczmień’, wg którego w kaszubszczyźnie lit. używa się też kamë, krzemë, płomë, rzemë.
22. Nowatorskiesą, np. celownik l.p. r.m. ‑omù║ ‑emù na pn.-wsch. typu kòniomù║ kòniemù, ùczniomù║ ùczniemù obok kòniu║ kònië, kòniowi, ùczniowi. Lokalne warianty fonetyczne, np. pn.-zach. ‑ã w narzęd. l.p. wobec dominującej ‑em, np. Bògã║ Bòdżem, nosã║ nosem; pn.-wsch. dop., cel. i miejsc. l.p. miodë, jedwabië wobec miodu, jedwabiu.
23. W kaszubszczyźnie pn., śr. i pd.-zach. występują – jak w gwarach wielkopolskich – postaci typu czosac, krzosac, smiotana, poza tym wyrównania do o na pn. i śr., np. nioslë, wiozlë, śr. i pd. niesã, plecã oraz niesła, wiezła, zamietła na pd.-wsch., na pn. miedny║ miodny, wczerô.
24. Przydech (kasz. przëdichniené) to typ wstępnej artykulacji przed samogłoskami nagłosowymi w postaci h‑, np. (h)alac ‘przynieść’, (h)eltka ‘niedojrzały owoc, zwł. jabłko’, (h)opkac ‘piastować dziecko’, Hél, hélsczi obok Él, élsczi itd. Nadto owo h‑ może alternować z innymi ® protetycznymi spółgłoskami, np. j-, w-║ u-, np. (h)ùscé ‘otwór...’ (Zatoka Pucka)║ juscé (Strzelno), wóz║ uóz obok hóz (Karwia, Łebcz, Mechowa, Mosty), hùpa (pn.)║ łupa (pd.). Niekiedy prowadzi to do identyfikacji etymologicznie różnych wyrazów, np. łużk ‘łączka’ a łóżk (dop. l.p. od łóżkò), òkno i jez. Łekno. Zjawiska te mają swoją wąską geogr.
np. zåtór, a niekiedy na pn.-zach. i na pd. słyszy się dyftong åu, np. wåuga (gwara borowiacka); b) starszą typu o║ ó (pd. Wejherowskiego, Zabory, Jastarnia i Bór), przy czym ó raczej na zach. Wejherowskiego, np. woga║ wóga. np. me, ptech, steri itd.;
c) centralne ö (Puckie,
d) barwa e właściwa jest dla zachodu centrum oraz częściowo pn.-zach.
Realizacja ô jako o różni się od pierwotnego ò brakiem dyftongizacji (dyftongi), np. gôłka║ gòłka║ gełka (pol. gałka) wobec guełka ‘niedojrzały owoc’. Niegdyś wym. o miała szerszy zasięg (np. na pn.-zach.).
26. Na pn. akcentowane ë zbliża się do a, poza akcentem ulega redukcji (np. dënga za dënëga ‘fala morska’) lub przyjmuje barwę e, która ogólnie dominuje;
27. Na pn. ë ma szerszy zakres, odpowiadając też nierzadko pol. ę, np. cëgnąc, celëca, jastrzëba, i występując także w nagłosie za i, np. ë, ëż, ëżlë, czy wtórnie w typie drëżéń║ dërżéń ( wtórny wokalizm).
28. Kasz. u wymawiane jest m.in. jako ü║i, szczególnie w centrum i na pn.-zach. Kaszub pd., spotykana także na zach. Kaszub pn. Dowodzą tego też liczne rymy w poezji zrzeszeńców: duch : pich, pojuga : dwiga, cud : wstid, Jezusk : łisk, szuńc : wińc ; jidą : pùdą, swim : szum, zyb : trup, lud : wid ; naji : gaju, słuńcu : wińcu, nadto zapisy Ortisz(k)a i na bazynie, łupą : czipą i rym sygac : zdrugac (hiperyzm: por. wzdrygać)
29. Samogłoski nosowe(kasz. nosowé samòzwãczi). Samogłoska tylna ą przyjmuje brzmienie ustnego o w Wejherowskiem, lub częściej ó║ ů, a nawet u. W Puckiem wyróżnia(ła) się Jastarnia z Borem:
a) w Borze barwa nosówki zależała od akcentu, mianowicie krótka nieakcent. typu o, np. gòlQba, pQkati, nosówka długa akcent. typu a, np. ksandz, bank (pol. bąk), pchnanc;
b) w Jastarni krótka ą, długa Q, także niezależnie od akcentu dla obu e, np. gemsór, ksemżka, zemb. Mimo że w Puckiem dominuje wymowa asynchroniczna, to synchroniczna jest częstsza niż przy ę║ã, a przed spółgłoską szczelinową przeważa. Na pd. od Puckiego wymawia się ją w zasadzie synchronicznie.
c) W Jastarni jak przy ę║ã nosowość wyodrębnia się jako m, np. ksemdz, wemtroba, wemż. Kasz. ę║ã: przeważa wymowa szeroka, czyli archaiczne a nosowe (oddawane od 1996 literą ã), ale w Puckiem i na pn. Wejherowskiego ekspansywna jest wymowa wąska typu e (oddawana ewentualnie literą ę), czemu towarzyszy zwykle rozłożenie nosowości, a zatem gąs ≥ gęs ≥ gens║ géns, zwł. przed spółgłoskami zwartymi i zwartoszczelinowymi, np. tącza ≥ tęcza ≥ tencza║ téncza. Na całych Kaszubach przeważa wymowa synchroniczna, ale postępuje proces rozkładania, przy czym wyodrębniająca się spółgłoska nosowa dostosowuje się do miejsca artykulacji następnej spółgłoski; wyjątkiem jest znaczna liczba wymówień w Jastarni, gdzie rezonans nosowy przyjmuje zawsze wartość m, np. ksemżô, prosamta, temcza (poza tym wyodrębnia się spółgłoska miejscem artykulacji tożsama z następną, np. prosanta, tenča);
Silnej nosowości dowodzą wtórne unosowienia typu klãpa, kalãdôrz, lãpa i typu ãgrest, mãtrëka, w Jastarni np. adwemt, kalamdôrz. Na pn. Kaszub zaimek tam wymawiany jest jako tę║ tã, a końcówka narz. ‑em jako ‑ã║ ‑ę; Szczególny rodzaj nosowości pojawia się w połączeniach ę + ł, l w cz.prze.: na pn.-wsch. i pd.-wsch. przeważa rozłożona nosowość typu cygnena║ cygnęna║ cygnãna, wzena║ wzęna║ wzãna; na pozostałym obszarze dominuje wymowa synchroniczna, ale postępuje odnosowianie, np. cygnãlë║ cygnała itp.; Postaci liczebników pinc, dzewinc, dzesync (i pochodne) są właściwością Puckiego. Archaiczny brak nosowości występuje w wyrazach: miedzë, szczescé, teszny. Niekiedy zachodzą różnice w typie nosówki, np. kãpac ‘kąpać’, krącëc ‘kręcić’.
30. Frazeologia pnkasz. jest bogata i zróżnicowana wewnętrznie: nosëc ùszë w taszi ‘nie orientować się’, remiónk pic ‘umierać’; tylko Puckie są np. mòdlëc sã pò kłosach ‘modlić się tylko wargami’, miec z kims mùla dosc ‘mieć zmartwienie’, a jeszcze węższe np. kùrzi wiater ‘wiatr przeciwny’, òkrãt òbalił sã z robòtamë ‘mieć dużo pracy’ (Przymorze), pò òczach robic ‘dla oka’ (Hel); por. nadto chcec batugã mòrze ùspòkòjic (Swarzewo, Karwia) wobec jic z batugã na mòrze ‘podejmować zadanie ponad siły’ (Bór);Wiele fraz. istnieje w postaci różnych wariantów, np. marszew skrobac (║strugac), cëbùlã skùbac (pn.). Związki łączliwe, zawierające wyraz o przewidywalnej łączliwości z innymi, np. kasz. narowisti kóń (║zgrzébc); pies szczekô ║pn.: łaje║ czafroce. Frazy mające postać zdania, np. beczka ni mô dna ‘zabrakło wody’ z wariantem dno pãkło w beczce (Kępa Swarzewska) obok grzebiéń wpôdł w beczkã.
31. Archaiczny charakter leksyki pnkasz. znajduje potwierdzenie w źródłach staropolskich. Dodatkowo Kaszubi z północy wyodrębniają liczne germanizmy przejęte z dialektów dniem.; Obszar Kaszub pn. i pd.-zach. ma reliktowe zasięgi wyrazowe, w przeszłości stanowiące najpewniej bardziej jednolity pas zach., o czym świadczyć mogą reliktowe zasięgi z nawiązaniami słowińskimi. Nieliczne leksykalne zbieżności kaszubsko-połabskie dotyczą wyrazów występujących w dialekcie słowińskim i pnkasz. i zapewne odzwierciedlają dawne więzy językowe. Zwracają przy tym czasem uwagę dodatkowe nawiązania do obszarów południowosłowiańskich, jak np. słowińskie chôrna ‘pasza dla bydła’, pnkasz. charna ‘sucha trawa’, ‘licha pasza’, połab. xornǎ ‘pokarm, żywność’. Wyraz występuje też w innych jęz. słowiańskich, jednak w innym znaczeniu, np. pol. chronić, ochrona. Znaczenie ‘pokarm, żywność’ uznać należy za specyfikę słowińsko-kaszubsko-pdsłow.
32. Brak metatezy ps. grupy TǎrT w TorT, czyli jedynie jej wzdłużenie w TarT: formy: bardawica, bardówka ‘brodawka’, marwiszcze ‘mrowisko’, parmiéń ‘promień’, parpac ‘paproć’, skarnia ‘skroń’ itp.
33. Większość przyimków kasz. znana jest w polszczyźnie. Niektóre z nich mają jednak inny zakres użycia, np. pnkasz. òkóm(a) ‘przy, obok’. Pnkasz. są warianty nó, nód, zó w połączeniu z niektórymi zaimkami jednosylabowymi, np. nó miã, nód mie, zó to.
