Kaszubszczyzna | Kaszubszczyzna wczoraj i dziś

Charakterystyka kaszubszczyzny

autor: Jerzy Treder, redakcja i digitalizacja: Małgorzata Klinkosz
 
 
 Kaszubszczyzna należy do języków słowiańskich. Jeśli pojęcie języka związać z grupą etniczną i kulturową (nie: z państwem i narodem), przede wszystkim zaś ze świadomością odrębności warunkowanej m.in.:
a)  dostateczną swoistością samej sfery językowej,
b)  posiadaniem osobnego piśmiennictwa,
c)  świadomym rozwijaniem języka, literatury i własnej kultury,
d)  znaczną osobliwością w dziedzinie obyczajów,
e)  nastawieniem na odrębność tak spontanicznie, tj. wśród szerokich rzesz ludzi, jak też świadomie, tj. wśród elit i inteligencji,
to kaszubszczyznę (literacką, pisaną) zaliczyć trzeba do języków.
Swoistość obyczajów i poczucie odrębności językowej wśród Kaszubów (np. trudność porozumiewania z sąsiadami i słowniki przekładowe) istnieje od dawna, a próby własnego piśmiennictwa przypadają na połowę XVI w. na Pomorzu Zachodnim (np.
 
 
Krofej), a potem w połowie XIX w. na Pomorzu Gdańskim Ceynowa.
Piśmiennictwo stworzone przez Floriana Ceynowa (1817-1881) ze Sławoszyna w Puckiem zaistniało w określonej sytuacji Europy połowy XIX w., w czasie Wiosny Ludów, a więc dążeń narodowych, językowych i kulturowych Czechów, Słowaków, Łużyczan i innych ludów, objętych ideami słowianofilskimi, według których wszystkie narzecza słowiańskie są dialektami jednego języka słowiańskiego. Kaszubi mogli uznać prawo do własnego języka tym bardziej, że Polska również była w niewoli. Kaszubszczyznę uznano też za zaporę przed germanizacją, a rozwój piśmiennictwa najpierw miał budzić dumę szczepową, umacniać świadomość etniczną i sprzyjać postępowi cywilizacyjnemu Kaszubów, potem służył bardziej pokazaniu i przekazaniu ich bogactwa kulturowego i tożsamości.
Literacka kaszubszczyzna ma zatem swego „ojca”. Ceynowa podjął swe działania, mając też na uwadze wzorce tzw. kaszubskich zabytków językowych z Pomorza Zachodniego, gdzie w dobie reformacji zaistniała potrzeba rozwoju piśmiennictwa religijnego w języku wiernych. Stworzył alfabet i pisownię, swoją normę językową (np. gramatykę), dał próbki różnorodnych tekstów, bazując na kaszubszczyźnie wyniesionej z domu, a więc północnej. Od tego czasu kaszubszczyzna jest celowo uprawianym środkiem porozumiewania się i ciągle „w stanie stawania się”. Ściśle wiąże się z piśmiennictwem, gdyż w każdym pokoleniu jest to język kilku lub kilkunastu literatów, mówiących jeszcze w zasadzie swoimi lokalnymi odmianami kaszubszczyzny.
Kaszubi żyją na terenie zamieszkałym przez ok. 1,2 mln ludności, która posługuje się oficjalnie ogólną polszczyzną, a część jednocześnie – w sytuacjach nieformalnych – swoimi macierzystymi etnolektami: a) przyniesionymi przez migrantów z Polski centralnej lub południowej czy kresów wschodnich Rzeczypospolitej międzywojennej, b) właściwymi ludności autochtonicznej, czyli kaszubskiej, wymieszanej – szczególnie na obrzeżach – z Kociewiakami (od pd.-wsch.), reprezentującymi mieszane gwary wielkopolsko-mazowieckie, i Borowiakami (od pd.), mówiącymi gwarami dialektu wielkopolskiego.
Kaszubi są dziś przeważnie dwujęzyczni. W okresie zaborów (1772-1918) byli nawet trójjęzyczni: w domu i z sąsiadami mówili po kaszubsku, w Kościele (nauka religii, spowiedź, modlitwy, pieśni) po polsku, w szkołach i urzędach literacką niemczyzną; dawniej w kontaktach z osadnikami niemieckimi poznawali dolnoniemieckie gwary.
Na obszarze zwartego osadnictwa po kaszubsku mówi (!) ok. 80-90% Kaszubów, przy czym dla ok. 60% jest to główny język, a zatem kaszubszczyzna spełnia ważną rolę kulturową i komunikacyjną, nie mówiąc o identyfikującej czy emocjonalnej. Powszechnie mówią tak ludzie starsi, gospodynie domowe i rolnicy. Młode pokolenie, zwłaszcza uczniowie, studenci i inteligencja wiejska unikają posługiwania się kaszubszczyzną, z kolei średnie pokolenie i robotnicy równie często używają kaszubszczyzny jak polszczy­zny. Po kaszubsku mówi się przeważnie w kontaktach nieoficjalnych na wsi (rzadziej w mieście, wyjątkowo w instytucjach publicznych), w rodzinie między dziadkami i rodzi­cami czy małżonkami, rzadko z najmłodszymi. Młode pokolenia poznają świat zasadniczo w języku polskim. Dzieci uczą się nieraz potem kaszubszczyzny od rówieśników. Około 50% wstydzi się kaszubszczyzny poza własnym środowiskiem.
Istniejąca 150 lat pisana kaszubszczyzna nie osiągnęła jeszcze wspólnej postaci, wykazuje jednak częściowe znormalizowanie, a ogólny kierunek jej ewolucji został wyznaczony, m.in. dzięki słownikom Labudy i Trepczyka czy całej twórczości zrzeszeńców. Kolejne wersje literackiej kaszubszczyzny są rezultatem nie tylko podnoszenia do rangi języka piśmiennictwa rodzinnej gwary, lecz wykazują nawarstwianie się dokonań minionych pokoleń, tworząc nową jakość językową. [Normalizacji kaszubszczyzny podjęła się działająca przy Zrzeszeniu Kaszubsko – Pomorskim Rada Języka Kaszubskiego – dopisek red.].
Piśmiennictwo dotychczasowe dowodzi, iż w procesie normalizacji kaszubszczyzny ważną rolę odgrywała dążność do dominacji m.in. takich cech, jak: 1. nasilenie typu cwiardi i môłczëc; 2. zakres użycia typu cëzy, redosc i jerzmo, kotk i kuńc czy klic i wzyc; 3. zakres ń w typie gruńt, hańdel;4. wymowa rz, a na tym tle typ gburztwo, lékarztwo;5. typ kam(ë) za kamiń i typ anatomijô; 6. narzędnik lp. męskich i nijakich z ‑ę za ‑em, np. Bogę; 7. narzędnik lm. z ‑ima/‑ëma, ‑ama: taczima dobrëma koniama, miejscownik lm. ‑ëch: swojëch dobrëch; 8. przymiotnikowa odmiana typu wieselé,égo; 9. dawniej dopełniaczowe ‑ého, ewentualnie ‑éwo; 10. biernik zaimków typu , naszę; 11. formy odmiany typu pitaję, pitajesz; 12. rozkaźnik typu niesë, robi; 13. formy przeszłe typu jem pisôł, jes pisôł i skrócenia w 3. os. typu da, zaczę; 14. wyrazy złożone typu ochlëdëtk, kummmster, stalata (autentyczne i neologizmy), 15. typ bolącé, lëstowi; 16. typ adresa i rozwij; 17. produktywność: a) przedrostków ot-: otmiana; s-: smrok; są-: sąbagniô; b) przyrostków: ‑unk/‑ënk: ratënk; ‑ota obok ‑osc: modrota/modrosc; ‑izna/ ‑ëzna: słabizna; ‑itwa/‑ëtwa: grzëbitwa; ‑ba: uczba; ‑ę: swinię; ‑iszcze/‑szcze obok ‑isko/‑sko: kalëszcze; ‑éra: garnéra; ‑érowac: badérowac; ‑iwac/‑ëwac obok ‑owac: wësëpëwac; c) zdrabnianie czasowników, np. róbkac, róbkôj; d)) wielokrotne czasowniki typu derac, derowac; w ogóle tzw. podwójne typu przëbôcziwac; 18. imiesłowy pisząc(ë), zrobiwszë; 19. frekwencja strony biernej, np. móm zrobioné ‘zrobiłem’; 20. spójniki: abë, chtëren, co, jaczi; ë, ëż(le), jiże; 21. proporcje słownictwa autentycznego i „dotworzonego”; 22. słownictwo konkretne ludowe czy abstrakcyjne, zapożyczane z polszczyzny literackiej, 23. stosunek do germanizmów: znane w mówionej kaszubszczyźnie (przeważnie z gwar dolnoniemieckich) czy zapożyczone z niemczyzny literackiej.
Kaszubszczyzna charakteryzująca się przewagą i znacznym ujednostajnieniem choćby części wymienionych znamion – przy jednoczesnym braku wybitnie lokalnych – wykazywać będzie większe lub mniejsze oddalenie od konkretnej kaszubszczyzny mówionej i zbliżenie do polszczyzny. W dziejach kaszubszczyzny (literackiej) język polski pełnił podobną – pozytywną i negatywną – rolę, jak kiedyś łacina w formowaniu polszczyzny; jej unifikujący wpływ wzmacniają takie instytucje, jak: Kościół, administracja, szkoła (oświata), piśmiennictwo (druk).
 
 
 
 

 

 

ISBN: 978-83-62844-10-4 © by Authors. Zrealizowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego (Program Operacyjny: „Dziedzictwo kulturowe / Kultura ludowa”). Wykonanie: ITKS