Mapa serwisu | Gwara regionu (wersja podstawowa)

Słowniczek gwary kołbielskiej

Katarzyna Sornat

Opis gwary Kołbielszczyzny na podstawie Słowniczka gwary kołbielskiej

Czym jest gwara kobielska?

Większość mieszkańców regionu kołbielskiego nie posługuje się już na co dzień gwarą, czyli inną odmianą polszczyzny, ograniczoną terytorialnie (tu do obszaru Kołbielszczyzny) i społecznie (tylko mowa ludności wiejskiej). W zasadzie tylko osoby starsze nadal używają niektórych słów lub wyrażeń gwarowych. Tutejsze dzieci, jak i młodzież posługują się prawie wyłącznie językiem literackim (zgodnie zresztą ze szkolnymi wymogami). Ich rodzice, w większości pracujący zawodowo, również nie mówią gwarą. Nawet język najstarszych mieszkańców wsi kołbielskich uległ znacznym wpływom języka ogólnopolskiego. Oczywiście niemożliwe jest to, by mieszkańcy regionu kołbielskiego porzucili język literacki i zaczęli mówić gwarą, tak jak niegdyś ich dziadowie. Ważna jest jednak troska o zachowanie dziedzictwa przodków, w tym wypadku – gwary kołbielskiej.

Do dziś oryginalna gwara kołbielska zachowała się w słowach lokalnych piosenek, przyśpiewek, a także w ludowych opowiastkach. Aby ocalić ją od zapomnienia, pomysłodawczyni i autorka Słowniczka gwary kołbielskiej, Pani Aneta Bartnicka zachęciła swoich uczniów (Pani Aneta jest polonistką w tutejszym gimnazjum) do zapisywania gwarowych wyrażeń, zasłyszanych od ich dziadków i babć. Tak właśnie, kilka lat temu powstał Słowniczek gwary kołbielskiej, którego zawartość posłuzyła mi do wykazania charakterystycznych cech gwary kołbielskiej. Poniżej wypisałam więc rozpoznane cechy, a następnie poparłam je odpowiednimi przykładami ze Słowniczka Anety Bartnickiej. Jeśli chodzi o nazewnictwo cech gwarowych, nieocenionym źródłem podczas przygotowywania tej pracy okazał się zawarty w niniejszym przewodniku multimedialnym Leksykon, Charakterystyka dialektu mazowieckiego oraz Gwara regionu-Mazowsze bliższe (gwara kołbielska należy do dialektu mazowieckiego i gwar Mazowsza bliższego).fonetyka międzywyrazowa nieudźwięczniająca:
(f. ubezdźwięczniająca) wymowa bezdźwięczna spółgłosek na końcu (w wygłosie) pierwszego wyrazu przed drugim wyrazem, który zaczyna się na samogłoskę lub na spółgłoski r, l, ł, m, n

Gwarę kołbielską wyróżniają cechy wymowy, charakterystyczne dla dialektu mazowieckiego, a zwłaszcza dla gwar Mazowsza bliższego, do którego należywspomniana gwara) .

Cechy charakterystyczne dla gwar Mazowsza bliższego, występujące w gwarze kołbielskiej:

a) Fonetyka międzywyrazowa nieudźwięczniająca:

[Co sia tak_mancys?] – Co się tak mądrzysz?

[Pirf_ musa przyniść chlip i jojka.] – Najpierw muszę przynieść chleb i jajka.

[Wiela ksiunzek_latoś psecytałaś?] – Ile książek przeczytałaś w tym roku?

[Jak_odwionza trocków to pozałujeta!] – Jak odwiążę troczki (od fartucha) to pożałujecie!

[Janiela lubiała chodzić_na kuminy.] – Aniela lubiła chodzić na plotki.

b) mazurzenie:

[bormasynka] sz : s – wiertarka

[buncek] cz : c – bączek

[cas] cz : c – czas

[cekoj] cz : c- czekaj

[cerwuny] cz : c – czerwony

[chłopocek] cz : c – chłopczyk

[chustecka] cz : c – chusteczka

[corny] cz : c – czarny

[doskocył] cz : c – doskoczył

[dysc] sz : s, cz : c – deszcz

[grzysyć] sz : s – grzeszyć

[jesce] sz : s, cz: c – jeszcze

[jus] sz : s – już

[kacka] cz : c – kaczka

[kaplicka] cz : c – kapliczka

[kasa] sz : s – kasza

[kostany] sz : s – kasztany

[ksiunzka] ż : z – książka

[krziz] ż : z – krzyż

[krzycołam] cz : c – krzyczałem

[kwiotcyny] cz :c – zwiędłe kwiaty

[licyć] cz : c – 1. leczyć 2. liczyć

Ł:

[łocy] cz : c – oczy

[mancys sia] cz : c, sz : s – męczysz się

[mieskom] sz : s - mieszkam

[mos] sz : s – masz

[musa] sz : s – muszę

[mysa] sz : s – mysz

[nase] sz : s – nasze

[naucyciel] cz : c – nauczyciel

[oblec sia] oblecz się, cz : c – ubierz się

[obłuc sia] obłucz się, cz : c – ubierz się

[obruncka] cz : c – obrączk

[płace] cz : c – płacze

[pomiesoj] sz : s – pomieszaj

[przyizdzoj] ż : z, dż : dz – przyjeżdżaj

[pudzies] sz : s – pójdziesz

[rycy] cz : c – ryczy

[safa] sz : s – szafa

[słysys] sz : s – słyszysz

[storcy] cz : c – wystarczy

[sucka] cz : c – suczka

[skoła] sz : s – szkoła

Ś:

[świcka] cz : c – świeczka

[tacka] cz : c – taczka

[tańcyć] cz : c – tańczyć

[tyz] ż : z – też

[widzis] sz : s – widzisz

[wis] sz : s – wiesz

[wiunz] ż : z – wiąż

[włunc] cz : c - włącz

[wnucek] cz : c – wnuczek

[wnucka] cz : c – wnuczka

[zacoł] cz : c – zaczął

[zmancuny] cz : c – zmęczony

[zobocył] cz : c – zobaczył

[zołundek] ż : z – żołądek

[zołundzie] ż : z – żołędzie

[zułty] ż : z – żółty

[zyto] ż : z – żyto

c) siakanie, sz : ś :

[kosik] – koszyk

[kosiula] – koszula

[posioł] – poszedł

Ś:

[ściur] – szczur

[śklanka] – szklanka

[śpitol] – szpital

[Warsiawa] – Warszawa

[warsiawiak] – warszawiak

Wymowa samogłosek (wokalizm):

Zróżnicowana wymowa samogłosek pochylonych:

a) wymowa a pochylonego (< stpol. ā) jako dźwięku pośredniego a^o lub jako ow wyniku podwyższenia artykulacji tej głoski:

[ale słychoć] – ale pachnie

[bioły] – biały

[bochory] – bachory (niegrzeczne dzieci)

[boł sia] – bał się

[broł] – brał

[burok] – burak

[cekoj] – czekaj

[chciołbym] – chciałbym

[chłopok] – chłopak

[corny] – czarny

[copka] – czapka

[cyto] – czyta

[dawoj] – dawaj

[dawojta] – dawajcie

[doj] – daj

[dziecioki] – dzieciaki

[godo] – gada

[górol] – góral

[gro] – gra

[grołem] – grałem

[harmunio] – akordeon, harmonia

[jo] - ja

[jojka] - jajka

[jotam] – jadłem

[kostany] – kasztany

[ksycołam] – krzyczałem
[kwiotek] – kwiatek

[mocie] – macie

[mos] – masz

[ni mo] – nie ma

[nos] – nas

[oddoj] – oddaj

[oddołeś] – oddałeś

[podoj] – podaj

[poli] – pali

[pomiansoj] – pomieszaj

[pon] – pan

[pony] – panowie

[pioch] – piach

[ptoki] – ptaki

[roz] – raz

[remizjo] – remiza

[schowoj] - schowaj
[siadoj] – siadaj
[strażok] – strażak
[studnio] – studnia
[słuchojta] – słuchajcie
[śpitol] – szpital
[śpiwo] – spiewa

[trowa] - trawa

[tsymoj] – trzymaj

[ukrotem] – ukradłem

[zabiroj] - zabieraj

[zajechoł] – zajechał

[zaros] – zaraz

[zaśpiwom] –zaśpiewam

[zobocył] – zobaczył

b) wymowa e pochylonego (< stpol. ē długie) jako dźwięku pośredniego lub zrównanego z

odpowiednimi samogłoskami wyższymi, tj. e^y, eⁱ, y, i:

[chlip] – chleb

[daliko] – daleko
[dysc] – deszcz
[dyska] – deska
[dziwucha] – dziewczyna

[grzych] – grzech

[grzysyć] – grzeszyć

[idymy] – idziemy

[kobita] – kobieta
[kobity] – kobiety

[licyć] – leczyć
[lijce] – lejce
[likarz] – lekarz

[lyki] – lekarstwa

[mliko] – mleko
[mlyko] – mleko

[ni ma] – nie ma

[ogrzyj sia] – ogrzej się

[opowidz] – opowiedz

[pacisz] – pacierz
[palic] – palec
[papisz] – papież
[papirki] – papierki
[pirw] – najpierw
[powidz] – powiedz
[psyizdzoj] - przyjeżdżaj
[piniendze] – pieniądze

[syr] – ser
[syrce] - serce
[sknyra] – sknera

Ś:

[ścirka] – ścierka
[śmitana] – śmietana
[śnig] – śnieg
[śpiwo] – śpiewa
[śpiwołam] – śpiewałem
[świca] – świeca
[świcka] – świeczka

[tyz] – też

[wis] – wiesz

[wlij] – wlej

[zabiroj] – zabieraj

[zaśpiwom] –zaśpiewam

[zawiwo] – wieje

[zbiroj] - zbieraj

[zdymajta] – zdejmijcie

[zygarek] – zegarek

c) wymowa o pochylonego (< stpol. ō) jako dźwięku pośredniego o^u lub jako ó:

[górole] – górale
[górol] – góral

Ł:

[^łogród] - ogród

[mówiły] – mówili
[mówiliśta] –mówiliście

[pójdzieta] – pójdziecie

Ż:

[zułty] – żółty

d) podwyższenie artykulacji samogłoski y do i (cecha rzadko występująca na Mazowszu bliższym – w

gwarze kołbielskiej rejestrowana sporadycznie):

[kosik] – koszyk

[ksiz] – krzyż

[ksizyk] – krzyżyk

e) przejście wygłosowego lub śródgłosowego -ił, -ył > -uł (cecha ogólnogwarowa, nie tylko mazowiecka):

[biułam] – biłem

[buł] – był

[bułeś] – byłeś

[kosiułam] – kosiłem

[krojułem] – kroiłem (przejście śródgłosowego ił w uł z towarzyszącą jotacyzacją samogłoski i)

Wymowa samogłosek nosowych ę i ą:

Nosówka ę w śródgłosie wyrazów:

a) samogłoska nosowa ę oraz samogłoska e przed spółgłoską nosową (grupa eN) wymawiane szeroko jako aⁿ, a

(wymowa charakterystyczna dla Mazowsza bliższego i Warmii):

[bandzieta] – będziecie

[gańś] – gęś

[ksiandzowy] – (czyj?) księdza

[ranka] – ręka

[ubandzie] – ubędzie

[zmancuny] – zmęczony

b) samogłoska nosowa ę oraz samogłoska e przed spółgłoską nosową (grupa eN) wymawiane zgodnie z wymową

ogólnopolską jako eⁿ, niekiedy podwyższone do e^y, i (y) (wymowa charakterystyczna dla pozostałej części

Mazowsza):

[renkie] – rękę

[wyngiel] – węgiel

[zymby] – zęby

Nosówka ę w wygłosie wyrazów:

c) samogłoska nosowa ę wymawiana szeroko jako odnosowione a (często z jej podwyższeniem do o):

[boł sia] – bał się

[lubia] – lubię

[pojada] – pojadę

[słysza] – słyszę

[wezna] – wezmę

d) wymowa ę odnosowionego jako e, jak w polszczyźnie ogólnej:

[ksiunskie] – książkę

[nogie] - nogę

[renkie] – rękę

[sie] – się

Nosówka ą w śródgłosie wyrazów:

e) samogłoska nosowa ą realizowana z podwyższeniem artykulacji do u (jako grupa uN > oN):

[buncek] – bączek

[bunk] – bąk

[ciungnie] – ciągnie

[gorunca] – gorąca

[gorunco] – gorąco

[ksiunc] – ksiądz

[ksiunska] –książka

Ł:

[łunka] – łąka

[obruncka] – obrączka

[obrzundek] – obrządek

[oglundać] – oglądać

[okrungły] – okrągły

[pociung] – pociąg

[pociung] – pociągnij

[prunt] – prąd

[rzund] – rząd

[rzundzić] – rządzić

[sprzuntnołam] – sprzątnąłem

[sumsiad] – sąsiad

[sund] - sąd

[sundzić] – sądzić

[skunt] – skąd

[wiunz] – wiąż

[włunc] – włącz

[wziuńć] – wziąć

Ż:

[żołundek] – żołądek

f) rzadsza (choć również spotykana w gwarze kołbielskiej) wymowa synchroniczna nosówki ą

przed spółgłoskami szczelinowymi:

[odwiąza] - odwiążę

Nosówka ą w wygłosie wyrazów:

g) wymowa odnosowiona -ą jako -o, nieraz ze zwężeniem do –u:

[bolu]- bolą

[carno] - czarną

[cerwuno] – czerwoną

Ł:

[maju] – mają

[musu] - muszą

[przyjdu] – przyjdą

h) wymowa rozłożona jako grupa om lub ze zwężeniem -um

[łopyścium] - łyżką

[za kolejum] – za koleją (za torami)

k) nosówki ę i ą przed l, ł ulegają denazalizacji, jak w polszczyźnie ogólnej, i niekiedy podwyższeniu artykulacji:

ę: [zgineło] – zginęło, [uwziła sia] – uwzięła się

ą: [zacoł] – zaczął, [wziuł] – wziął

Wymowa spółgłosek (konsonantyzm):

a) niekonsekwentna wymowa połączeń ki, gi, kie, gie.

W gwarze kołbielskiej (podobnie jak w innych gwarach Mazowsza bliższego) przeważa miękka wymowa

spółgłosek tylnojęzykowych k, g w grupach odpowiadających ogólnopolskiemu: kie, gie, ki, gi:

G jako G’:

[nogie] – nogę

G’ jako G’:

[wyngiel] – węgiel

K jako K’:

[ksiunskie] – książkę

[renkie] – rękę

b) w gwarze kołbielskiej funkcjonuje również twarda wymowa grup kie, gie (jako ke, ge):

K’ jako K:

[keby] – kiedy

[kedy] – kiedy

[kełbasa] – kiełbasa

[take] – takie

c) przechodzenie grupy kt w cht (rozpodobnienie):

[do dochtórki] – do doktórki (gwarowo: kobieta lekarz)

Cechy fleksyjne, charakteryzujące gwarę kołbielską, tak jak i inne gwary Mazowsza bliższego:

a) końcówka C. lpoj. rzeczowników męskich i nijakich -owiu, najczęściej występująca w postaci –oju:

[kotoju] – kotu

[psoju] – psu

[Stachoju] – Stachowi

[Tumkoju] – Tomkowi

b) częstsze niż w języku ogólnopolskim użycie końcówki D. lmn. -ów w rzeczownikach wszystkich rodzajów:

[jak odwiąza trocków] – jak odwiążę troczki

[widełków] – widełek

c) występowanie w 1. os. lmn. czasu teraźniejszego końcówki –m lub –my:

[idymy] - idziemy

[idziem] – idziemy

[robim] – robimy

d) Formy 1. os. lpoj. czasu przeszłego r. męskiego poświadczające fonetykę międzywyrazową nieudźwięczniającą także w dawnych formach złożonych (obecny czas przeszły kontynuuje czas przeszły złożony):

[ukrotem] – ukradłem

[zjotem] – zjadłem

e) Formy z końcówkami dawnej liczby podwójnej używane w znaczeniu liczby mnogiej w czasie teraźniejszym, przeszłym oraz w trybie rozkazującym:

[bierzta] – bierzcie

[byśta] – byście

[chodźta] - chodźcie

[chudźta] – chodźcie

[cichojta] – uciszcie się

[dawojta] – dawajcie

[dojta] – dajcie

[gdzieśta] – gdzie jesteście

[idzieta] – idziecie

[idźta] – idźcie

[mówiliśta] – mówiliście

[mówiłyśta] – mówiłyście

[myślita] – myślicie

[nie zanośta] – nie zanoście

[oddojta] – oddajcie

[patrzta] – patrzcie

[patrzojta] – patrzcie

[posłuchojta] – posłuchajcie

[posprzuntajta] – posprzątajcie

[przyjdźta] – przyjdźcie

[przynieśta] – przynieście

[robita] – robicie

[słuchojta] – słuchajcie

[słyszyta] – słyszycie

[weźta] – weźcie

[widzita] – widzicie

[zasłuńta] – zasłońcie

[zdymajta] – zdejmijcie

f) nieustalone (wariantywne) użycie form męsko- i niemęskoosobowych w czasownikach:

[mówiliśta] – mówiłyście / mówiliście

[mówiłyśta] – mówiłyście / mówiliście

[przywiezły] – przywieźli / przywiozły

g) stare, uproszczone formy typu: pódę, przydę (cecha charakterystyczna dla Mazowsza dalszego, ale występuje

również w gwarze kołbielskiej):

[pudzie] - pójdzie
[pudzies] – pójdziesz
[pudzim] - pójdźmy

h) brak ściągnięcia w niektórych czasownikach (cecha charakterystyczna dla Mazowsza dalszego, ale występuje

również w gwarze kołbielskiej):

[stojał] – stał

[stojała] – stała

Archaiczne zjawiska fonetyczne występujące w gwarze kołbielskiej:

a) przejście śródgłosowego -ar- w -er- :

[wyterte] – wytarte

b) upowszechnienie tematów z 'e zamiast o (tzw. brak przegłosupsł. *‘e w ’o, cecha charakterystyczna

również dla gwar Małopolski):

[mietła] – miotła

[zamietłam] – zamiotłam

Inne cechy gwarowe z zakresu wokalizmu i konsonantyzmu, charakterystyczne dla Mazowsza bliższego (obecne także w gwarze kołbielskiej):

c) upowszechnienie tematów z 'e zamiast a w niektórych wyrazach (tzw. brak przegłosu):

[wyterte] – wytarte

d) rozszerzona wymowa samogłoski e w grupie eN jako aN:

[biułam] – biłem

[ciamno] - ciemno

[jotam] – jadłem

[kosiułam] – kosiłem

[kupiułam] – kupiłem

[moturam] – motorem

[mówiułam] – mówiłem

[ranta] – renta

[siań] – sień

[sprzuntnołam] – sprzątnąłem

[sukanka] – sukienka

e) samogłoska e w grupie eN zwężona do yN lub iN :

[idymy] – idziemy

[ni mo] – nie ma

[ni mók] – nie mógł

f) przechodzenie wygłosowego -ej w -ij/-yj lub -i/-y:

[ogrzyj sia] – ogrzej się

[wlij] - wlej

g) prejotacja samogłoski a (dotyczy zwłaszcza imion osobowych):

[^Janiela] – Aniela

[^Jagnieska] – Agnieszka

h) prelabializacja samogłosek o i u:

[^ło] – o
[^łobora] - obora
[^łobraz] – obraz
[^łobrus] - obrus
[^łocy] – oczy
[^łogród] – ogród
[^łogun] – ogon
[^Łoj!] – Oj!
[^łotsuń sia] – odsuń się
[^łun] – on
[^łuna] – ona
[^łuny] – oni

i) Antycypacja miękkości: wyodrębnienie się miękkości w postaci j, poprzedzającej spółgłoskę palatalną, Konsekwentnie zachodzi przed ś, ź:

[powiejsił] – powiesił

j) zwężenie artykulacji samogłoski o przed spółgłoskami nosowymi do o^uN, uN:

[Brunka] – Bronka

[cerwuny] – czerwony

[dum] – dom

[harmunio] – harmonia

[jabłunka] – jabłonka

[kumin] – komin

[kuniam] – koniem (konno)

[kunie] – konie

Ł:

[łogun] – ogon

[łun] – on

[słuma] – słoma
[słunina] – słonina
[słuńce] – słońce

[Tumkoju] – Tomkowi

[Tumkowo] – żona Tomasza

[Werunka] – Weronika

[wruna] – wrona

[zasłunka] – zasłonka

[zasłuńta] – zasłońcie

[zieluny] –zielony

k) przejście śródgłosowego -ar- w -er- :

[wyterte] – wytarte

Inne cechy gwar Mazowsza bliższego, właściwe również gwarze kołbielskiej (nie wyłącznie gwarowe):

a) przyrostek -ak tworzący nazwy istot młodych (często z podwyższeniem samogłoski a do o):

[dzieciok] – dzieciak (dziecko)

[dziecioki] – dzieciaki (dzieci)

[kurczak] - kurczę

[piejak] – kogut

[prosiok] – prosię

Ź:

[źrebak] – źrebię

b) w mianowniku lmn rzeczowników męskoosobowych częste użycie końcówek niemęskoosobowych,

czyli tzw. form męskorzeczowych:

W gwarze kołbielskiej cecha widoczna zwłaszcza w lokalnych przezwiskach mieszkańców:

bośki, dworusy, lubicoki, sagany, królewioki, sufcynioki

chopy, pitasy, pony, strażoki, turki

c) nieustalone używanie przyimków bez i przez:

[Szłem przez czapki, bez las.] – Szedłem bez czapki, przez las.

Słownictwo charakterystyczne dla gwar Mazowsza bliższego, które występuje także w gwarze kołbielskiej:

[brodawka] — kurzajka
[dychać] – kasłać
[dychawa] — człowiek kaszlący
[garnczek] — garnuszek
[gluty] — sople
[ino] – tylko
[klapki] — obuwie z drewnianą podeszwą bez pięt
[kraszanki] — pisanki
[kubłecek] — wiaderko
[kulasy] — nogi krowy i konia, w gwarze kołbielskiej: także ludzkie
[kum] – 1. ojciec chrzestny, 2. sąsiad
[kuma] – 1. matka chrzestna, 2. Sąsiadka
[latoś] – tego roku
[modrak] — chaber
[obuj sia] – włóż buty
[odciń] – odsłoń, odsuń się
[ościsz] – szeroko
[plajta] – błoto
[rajcuje] – rozmawia
[salinówka] – chustka na głowę

[sucherdok] – szczupła osoba

[unegdaj] – wczoraj
[wałkoń] — człowiek leniwy
[wiela] – ile

a) Imiona (zdrobnienia) w gwarze regionu kołbielskiego i nazwy żeńskie:

[Anecka] – Anna

[Janiela] – Aniela

[Jagnieska] – Agnieszka

[Brunka] - Bronisława (Bronka)

[Werunka] – Weronika

[Pioter] – Piotr

[Tumek] – Tomek, w celowniku: [Tumkoju] - Tomkowi

[Józwa] – dopełniacz imienia: Józef

[Ignac] - Ignacy

[Jezyk] – Jerzy

[Stacho] – Stanisław, w celowniku: [Stachoju] - Stachowi

[Stachowo] – żona Stanisława

[Tumkowo] – żona Tomasza

[Franeckowo] – żona Franciszka

[Muńka] – Monika, Maria (Mańka)

Lokalne przezwiska charakterystyczne dla gwary kołbielskiej:

[bośki] – tak mieszkańcy Rudzienka nazywani byli (i nadal są) przez innych, ze względu na swą przesadną pobożność

[dworusy] – pogardliwa nazwa, odnosząca się do tych mieszkańców Rudna, którzy nie posiadali własnej ziemi, tylko pracowali we dworze

[lubicoki] – mieszkańcy wsi Lubice

[sufcynioki] – mieszkańcy wsi Sufczyn

[sagany] – mieszkańcy Grzebowilka

[królewioki] - mieszkańcy Kątów, Człekówki, Chrosny i Chrząszczówki

[Psiakuść] – pan, który często mówił „O, psia kość!”

[turki] – strażacy, pełniący wartę przy Grobie Chrystusa w Wielki Piątek

[pitasy] – ludzie, którzy weszli na wesele bez zaproszenia

W gwarze kołbielskiej występują przysłówki właściwe całemu obszarowi dialektalnemu. Przykłady:

[kaj] – gdzie

[kiedy/ kedy/kieby] – kiedy

[kiele] – obok

[latoś] – w tym roku

[pirw] – najpierw

[pomalu] – wolno

[tamoj] – tam

[tera] – teraz

[zara/zaroz] – zaraz

[zawdy] – zawsze

Inne przykłady słownictwa, charakterystycznego dla gwary kołbielskiej (m.in. zapożyczenia):

[capy] – kapcie (w innych gwarach określenie to występuje też jako ciapy)

[dzielny] – ktoś „przy kości”; określenie występuje też w gwarach śląskich (por. w gwarze cieszyńskiej: herski - dzielny, dziarski, tęgi, ładny)

[dziska] – duży garnek(w gwarze podhalańskiej: dziska oznacza ‘naczynie do zarabiania ciasta’)

[gamretka] – kurtka (być może określenie to należy wiązać z miejscowością o nazwie Gamratka, która leży niedaleko Kołbieli, w powiecie mińskim. Nie wykluczone, że dawniej, właśnie tam mieszkańcy regionu kołbielskiego zaopatrywali się w wierzchnie okrycia (?)

[klita] – osoba mówiąca bzdury (możliwe, że klita jest zgrubieniem słowa klitka, które oznacza: ‘małe, nędzne pomieszczenie’; w tym sensie klita mogłoby przybrać zabarwienie pejoratywne i wskazywać na niepożądaną cechę (klita, czyli osoba, która „nędznie” gada, tj., mówi bzdury, głupoty)

[lelowy] – liliowy, fioletowy (przymiotnik będący określeniem koloru kwiatu o nazwie lilia)

[lerygia] – religia (rzadkie zjawisko gwarowe, polegające na przestawce międzysylabowej)

[lestryjka] – latarka (być może jest to analogia do bateryjka, z podstawą niemiecką licht światło’

Ł:

[łoblecok] – palto (labializacja nagłosowego o w wyrazie oblecok, który pochodzi od czasownika oblec się – ‘ubrać się’)

[łopyść] – łyżka (por. kopyść ‘drewniana łyżka o długim trzonku’)

[mala] – farba

[pójść na kuminy] – pójść na plotki

[niemilajstwo] – coś niemiłego

[okrasić] – ufarbować (ros. красить – farbować)

[olubić] – polubić

[siasta] – niedostępna

[sokora] – łopata; bot. nazwa drzewa: topola czarna (być może skojarzenie zaszło tu na podstawie podobnego kształtu narzędzia i rośliny; możliwe również, że drzewo topoli stanowiło kiedyś materiał, z którego robiono łopaty (?)

[stycka] – ścieżka (prawdopodobnie od czasownika stykać się; por. w j. ukraińskim ścieżka to стежка)

Ś:

[świejsoaparat] – spawarka (ros. светить – pol. świecić i аппарат – pol. aparat; neologizm

prawdopodobnie wzorowany jest na ros. konstrukcji typu: фотоаппарат – pol. ‘aparat fotograficzny’

[zabocyć] – zapomnieć

Źródła:

Opracowanie powstało dzięki uprzejmości autorki Słowniczka gwary kołbielskiej, Pani Anety Bartnickiej, która udostępniła materiały swojej publikacji.

1. Bartnicka A.,Słowniczek gwary kołbielskiej. Kołbiel 2001.

Link do Słowniczka gwary kołbielskiej: http://www.folklor.bartnicka.pl/slowniczek.pdf

2. Leksykon w niniejszym przewodniku multimedialnym: http://www.dialektologia.uw.edu.plpod red. Haliny Karaś

Start

Wprowadzenie

Podstawy dialektologii

Opis dialektów polskich

Mapa serwisu