Stanisław Cygan

 

Gwary kieleckie są znane w opisach dialektologicznych jako gwary województwa kieleckiego, gwary kielecko-sandomierskie, gwary środkowej części północnej Małopolski, gwary świętokrzyskie, dialekt kielecki, dialekt świętokrzyski, poddialekt Małopolski (Kieleckie). Należą one do zespołu gwar małopolskich (środkowomałopolskich), który  mazurzeniem, tj. wymową typu syja, zyto, scotka, copka, cysty, drozdze odróżnia się od dialektu wielkopolskiego, udźwięcznieniem międzywyrazowym przed spółgłoskami r, l, ł, m, m’, n, ń   i samogłoskami od dialektu mazowieckiego: wlazł koteg na płoteg i mruga, koż malin, brad ogrodnika, grzyb ogromny, a częściowym przejściem wygłosowego -ch w –k od dialektu śląskiego: niek, ik, dwók.

Drugorzędne cechy gwarowe obszaru kieleckiego stanowią:

a) zanik rezonansu  samogłosek nosowych ę, ą. Są one wymawiane jako e, o: sceście, gesi, bede, zob, wstożka, rzucajo, ksiożka. Niekiedy najstarsi mieszkańcy niektórych kieleckich wsi, by ukazać ten sposób wymowy samogłosek nosowych, podają charakterystyczny tekst:

„Słam przez łoke, niesłam moke, zawadziłam rekom ^ło kepe, wysypałam moke i złomałam reke”.

b) ginąca przestawka w grupach śr-, źr-: rsioda, rsiedni, rzódło, rziebie.

Te cechy gwarowe decydują o przynależności gwar kieleckich do językowego obszaru środkowomałopolskiego. Zgodnie z podziałem prof. K. Nitscha [1960] można tu wyróżnić (Zob. Mapa nr 1):

a) grupę kielecko-miechowską;

b) grupę sandomierską;

c) gwarę lasowską w widłach Wisły i Sanu.

  

Według podziału językowego gwar małopolskich, zaproponowanego przez E. Pawłowskiego [1966], Kielecczyzna ma taki inwentarz cech językowych, które są reprezentatywne dla poddialektu środkowomałopolskiego, grupy kielecko-miechowskiej. Zob. Mapa nr 2. Jego cechą charakterystyczną jest – zdaniem tego badacza – zanik rezonansu nosowego i ginąca przestawka grupy śrz, źrz, a także częściowy lub całkowity zanik e ścieśnionego.

Prof. S. Urbańczyk (Urbańczyk 1984:84) przedstawiając ugrupowanie dialektów, wyodrębnia w obrębie Małopolski środkowopółnocnej – Kieleckie, Sandomierskie i gwarę lasowską. Zob. Mapa nr 3.

Mapy przedstawione wyżej ilustrują schematyczny podział dialektu małopolskiego poniższe mapy, zawierające podział ogólny i bardziej szczegółowy – dialektalnego obszaru Małopolski środkowej (środkowopółnocnej), do którego należy gwara regionu kieleckiego. Jest ona częścią zespołu gwar małopolskich (środkowomałopolskich). Ilustracje zjawisk językowych charakterystycznych dla regionu kieleckiego przedstawiaja mapy punktowe z Atasu gwar polskich. Sektor VII (kielecki) K. Dejny.

Poniżej przedstawiamy dość szczegółowo tendencje artykulacyjne charakterystyczne dla gwary kieleckiej w poszczególnych podsystemach językowych, szczególnie w zakresie fonetyki i fleksji.   

 

 

 

 

Samogłoska a jest realizowana przez niektórych mieszkańców wsi jako a (stan zgodny z wymową ogólnopolską). Częsty typ wymowy stanowi jednak wymowa a jako o (a ścieśnionego), będącego refleksem dawnej długości samogłoski a (zob. Samogłoski pochylone): w M. l. poj. rzeczowników męskich, np. chwost//kwost, somsiod, dziod, pon, stow, scow, ptok, woł, potrow, kocur ‘kaczor’, w M. l. poj. rzeczowników żeńskich rodzimych i zapożyczonych, szczególnie zakończonych na *-ьja, -yja, -ija, np. burzo, czereśnio, kolacjo, kuchnio, prosecjo, studnio, zochrystjo//zokrystjo, w sufiksach rzeczowników żeńskich -owa, -ina, -na: bratowo, krawcowo, synowo, Wertkowo, ^łorganiścino, stryjno, wujno, w D. l. poj. rzeczowników nijakich: szczęścio//szczęścia, zdrowio//zdrowia, życio//życia, picio, chlanio, w M. l. poj. przymiotników żeńskich: szeroko, cielno, prośno, wielko, długachno, ^łobwyźno ‘o kobiecie: dość wysoka’, chlano ‘in. żerta, np. o świni’, piaszczysto, nisko, bioło, krymowo, w wyrazach z grupą -ar a realizowane jako o bądź a: corny, gornusek, cwortek, korcuwać, ziorko, rzadko jako e: pertac, w sufiksach -ak, -arz rzeczowników męskich: -ak: bijok, tłumok, pajńdrok, stojok, drewniok, wełniok, ślimok; -arz: lodziorz, kóminiorz, gówniorz, mulorz//murorz, głospodorz, wąsiorz ‘o kobiecie mającej wąsy’, klucorz, postróncorz ‘o kobiecie, mężczyźnie pasących krowy na postronku; rzemieślnik wyrabiający powrozy ze sznurów konopnych’, jagodziorz ‘skupujący jagody’, handlorz, bojcorz, knociorz, kurwiorz, prywaciorz, grzybiorz, druciorz ‘o kimś, kto szyje nieestetycznie, niestarannie’, ale kuroniarz ‘pobierający zasiłek’; w sufiksie -acz: kopoc, bogoc, sroc przykrywoc ‘bałagan, nieporządek’, w sufiksie -al: kowol, drwol, nochol, górol, krochmol; w sufiksie -as: kulos ‘noga’, ‘hak do ściągania obornika z wozu’, w sufiksie -aszek: chłoposek. Prefiksy na- i za- realizowane są jako no-//na- i zo-//za-: noparstek, nolustek, noselnik, zomróz, zogun, zowiasy, zorobek. Ścieśnienie a pojawia się także w przyimku dla oraz w zleksykalizowanym zroście olaboga: dlo nos, łoloboga. Prefiks superlatywny przymiotników i przysłówków naj- ma postać no-: nojlepsy, nojmłodsy, nojbardzi, nojmni, nojgorsy,nojszybci, nojlży. Zwężenie artykulacji a przed spółgłoskami półotwartymi N, L ilustrują następujące przykłady: sagon, wionek, bocion, baron, rumionek, krzon, plewiorka ‘maszyna do młócenia zboża’, nom, wom, godom, cekom, pamiętom, dom. Ścieśnienie a do o widoczne jest też w 3. os. l. poj. w formach czasowników w czasie przeszłym: znoł, mioł, doł, znała, loła, sioła, chcioł, znoł, dawoł, a także w formie bezokolicznika: stoć, boć sie, grzoć, loć. Z innych czasownikowych form fleksyjnych, w których pojawia się ścieśnienie samogłoski a, wymienić trzeba formy 1., 2. i 3. os. l. poj. czasu teraźniejszego: znom, zadom, mosz, nie słuchosz, lotosz, ^łopowiado, czyto, wyśmiewo sie, cieko, rozwidnio sie, łysko//błysko, ^łodbiero.

Grupa -aj występująca w przysłówkach: dzisiaj, tutaj oraz w formach rozkaźnika od czasowników dać, sprzedać w 2. os. l. poj. i mn. rozkaźników ma często postać -ej: tutej//tutaj, dzisiej//dzisioj (rzad. dzisiaj), dej, dejcie (ale dawaj), sprzedej (zob. przejście wygłosowego –aj > -ej). W innych czasownikach w tej samej pozycji fonetycznej a przechodzi w o: godoj, słuchoj, schowoj. W zakończeniach rzeczowników, jak i w śródgłosie, samogłoska a przed j nie ulega zmianie i jest wymawiana jak a: zwyczaj, urodzaj, stajnia.

 

Zasadniczo panuje w wymowie stan zgodny z polszczyzną ogólną, tzn. realizacja e jako e: wie, umie, śnieg, biedny, letki, mleko, chleb, lekarstwo, brzeg, porzeczki//porzecki//podrzecki. Innym typem wymowy jest zwężenie artykulacji e do i w obustronnym sąsiedztwie spółgłosek miękkich: ciń, dziń, jesiń, sierpiń, jęcmiń, kamiń, siń, simie, w raminiu, nałocieliniu, wymówinie, łutrapinie, tydziń, suminie, sikiera, piniądze, liń//leń, limiesz (rzadkie)//lemiesz, łogiń, na kuminie, płumiń, scolinie, po spoliniu, po świcie, złodzij, świczka. Ścieśnienie samogłoski e do y, i dokonuje się także przed innymi spółgłoskami: syr, cybula (rzadko), zygarek, tyż, bidny, kłobita, kalisony, powim, szklinie, pantofle dlo kobity, pod Cygielnią.

Ścieśnienie e jest widoczne też w przysłówkach stopnia wyższego i najwyższego: dali, bliży, ciepli, nojmni, nojlepi, downi, głorzy, droży, nojprędzy; w końcówkach  D., C., Msc. l. poj. rzeczowników żeńskich, przymiotników, imiesłowów przymiotnikowych, liczebników porządkowych i zaimków przymiotnych: do krawcowy, z ty roboty, do ty zimi, po taki nocy, na drugi ręce, z zodny stróny, na trzeci stacji, po mały trowie, w spolóny chałupie.

Występują wahania samogłoski e w grupie eł:oł – w gwarze wyrazy mają postać najczęściej z grupą eł: kozieł, łosieł, kocieł, duża koziełków, ale wyraz diabeł jest wymawiany jako diabeł//dia(o)boł. Występuje też podwyższenie artykulacyjne samogłoski e w grupie eN//yN przed spółgłoskami nosowymi: cyment, do kładzynio, brzymie gidu, żyni sie, krymowo te chustke, maszyna do ćwiczynio, po święcyniu, przedtym, do mierzynio ciśninia, nie do łopowiedzynio to wszystko, dynatury sie ^łopił, chryzantyna, tabliczke mnożynio, gacynie, bochynek, casym, styczyń, sadzynie źmioków, kłorzynie, siecynie, dynko, scynie.

 

W zakresie realizacji samogłoski o można wyodrębnić następujące typy wymowy:  labializacja śródgłosowego o w pozycji po spółgłoskach wargowych i tylnojęzykowych: m^łoże, m^łotowidło, m^łodrok, m^łost, m^łotyl, p^łot ‘pot’, p^łoręba, p^łod^łorywka, b^łosso, g^łospodorz, k^łot, k^łowolka, źmiocysk^ło, g^łorąco; przesunięcie artykulacji o- ku przodowi, czego efektem jest dysymilatywne przesunięcie artykulacji uwargowionego ło w kierunku łe, a także uprzednienie samogłoski tylnej o→e, o→E: sie widziałe, do dregi, prefesur, prekuratorka, cłewieku, zrEebić, r^łEk, całowałE sie, byłE; brak przegłosu poświadczony w formach czasownikowych, np. wieze, niese, biere, wypiere, spiere ‘zbiję’, gniete, plete, przyniesłam, zawlekom, ciesano płotwy na remize, byli przy ciesaniu; w formach rzeczownikowych: mietła, na wiesne, w biedrze, biedro, Biedra ‘przezwisko nadane kobiecie ze względu na zniekształcenie stawu biodrowego’, piełun, pierun, Pierunkowo, Pietrek, Pietroski, pumietło//pumietko, też bardzo rzadka forma wiesna. Pojawia się wymowa o jako u w zaimkach rzeczownych: coś//cóś, ktoś//któś lub chtoś//chtóś, kogóś; zwężenie o przed spółgłoskami półotwartymi grupy oN, oR, oL: bróna, kómora, spolóny, zniszczóny, zogón, kóniom, pómidor, stróna, piełón, zaczerwinióny, hónorowy, kóminiorz, na kóminie, płómiń, gónicha, do Kóńskich, spolóny, zakorzynióny, cerwóny, poplamióne, bróny, brónnioki ‘ostre żelazne zęby brony’, ^łón, ^łóna, pómarańcze, Antuni, dochtór, do maciór, kocór, scypiór, klasztor//klastór, dyrechtór, myjór ‘o krowie nieumiejącej jeść w jednym miejscu’, telewizór, sekwestratór, bańdziór, indór, pijór, bysiór, ba^łór, traktór, iśpechtur, jęzór, ^ługór, nieszpór, czekólada, marmolada, konkól, kólczyk, mól. Ścieśnienie zanotowałem także w wyrazach: kościółek, kłóska, skódnik, skódować, latoróśl. O ścieśnione jest charakterystyczne dla form trybu rozkazującego czasownika chodzić: nie chódź, nie chódźcie czy w wyrazie młócka, prawdopodobnie przez analogię do młócić. Typ wymowy ścieśniającej obejmuje także wyraz Heród. Zob. Samogłoski pochylone). Obniżenie, czyli inaczej  rozszerzenie artykulacyjne u do o w grupach uN, uR występuje w następujących przykładach: tromna, kieronek, gront, rachonek, piełonek, pieron: Ty pieronie jeden. Pierony tak walo mi w te chałupe tymi kaminiami,waronek, rabonek, ratonek, fondować, fondus, fortona, wizyronek, saconek, do mondoru. Zastępowanie o przez a jest poświadczone w nielicznych wyrazach: Niemajeski, Salamun, mądry jak Salamunowe gacie (powiedzenie), po przełamie, caf sie ‘zwrot do krowy’, duza, katarga.

 

Daje się zaobserwować dwa typy wymowy samogłosek y, i. Pierwszy to  rozszerzenie ich artykulacji przed spółgłoskami półotwartymi (grupy iL, yL, iR, yR, iN, yN): niemieluch, badele ‘łęty’, także ‘o małej ilości włosów’ w powiedzeniu: mos cztery badele na krzyż, cukier wanieliowy, beł, kobeła, motel, temi drugiemi, z niemi, derechtur//dyrektor//dyrechtor, śpierytus, fieranka o wyraźnie zleksykalizowanym charakterze. Spotyka się je także przed spółgłoskami innymi niż półotwarte: cheba, rezyko, przedzielili nam piniądze, przedział pieniędzy na remize. Drugi typ wymowy to obniżenie artykulacji samogłoski y do e w sąsiedztwie spółgłosek półotwartych i innych: z temi samemi, z grzesznemi, takie bele co, rezyko, rezykuwałam, chemicznemi środkami, meli ‘myli’ mi sie, pomeliłam sie, z nasemi, werko do spanio, z derechtorem, badelorz ‘właściciel gospodarstwa ogrodniczego pod Warszawą’, krekodel (cytat z mowy starszych), bareła ‘o grubym dziecku’, ale także w znaczeniu ‘bryła’, bele jak, breła soli, na Bregidowie, deregować.

 

W zakresie wymowy samogłosek nosowych panują następujące tendencje artykulacyjne:

1) wymowa asynchroniczna przed spółgłoskami zwartymi i zwarto-szczelinowymi (grupy eN, eŃ, oN, oŃ): sendzino, dembina, tendy, zorencyny, tempy, łobrenc, przendły, w rencach, świento, przy zaczeńciu, zaczento stawiać kuchnie, ronczka, pałonk, rombe, wontek, wontroba, ksiondz, jarzombek ‘jarzębina zwyczajna – Sorbus aucuparia’, obrzondek, goroncka, ciońć, rosnońć;

2) w pozycji wygłosowej utrata rezonansu nosowego (dźwięki: e, o lub oN): prosie, ramie, bede, biere, cimie, wemie, prosze, ide, biere, na renke, kompe sie, nosze, parasolke, na wieże//na wieżo;  betoniarke, wode, narade, budowe remizy, podmurówke pod remize, cegłe, na zime, umowe podpisali, przywiózł pape i cement, był kopany fudament pod kuchnie, paczke napoju, gline przywiózł, kupiono rure, za rozmowe, na poszwe, chodzom, bedo//bedom, kwitnom, renkom, ido, z kaszom, młotykom, z niom, robio, wiezo;

3) wymowa beznosówkowa: kasa jecmienno, przesło ‘przęsło – element konstrukcyjny płotu zawarty między dwiema podporami płotu’, Marysia Zebato, utechło mu w bebechach ‘ ktoś zgłodniał’, zeby, geba, stepa, pielegniarka, pecok ‘pęczak’, prześlica, majotek, Debniok ‘nazwa miejsca, gdzie kiedyś rosły dęby’, stodoła debowo (ale dęby), trzoska ‘galareta’ bądź też określenie ‘paszy dla bydła (słoma pomieszana z sianem)’, warzecha//warzocha, dawać piniądze na ksiożke ‘oszczędzać na lokacie bankowej’, nieboscotko, krzoko ‘chrząka’, krzokac ‘chrząkacz’; zjawisko o charakterze zleksykalizowanym, obecnie najbardziej widoczne w nazwach istot młodych z formantem -ątko (gw. -otko): pilotko, gąsiotko, prosiotko ‘małe świni’; także przenośnie ‘o człowieku ubrudzonym w czasie jedzenia bądź przez picie wódki’. Inne przykłady form z sufiksem -ątko to: nieboscotko, Marysiotko, Helciotko, Prezesiotko;

4) wymowa synchroniczna przed szczelinowymi (zachowanie rezonansu nosowego): powąz, wąski, wstążka, wąchać, węch, kręzołek, gęsi, węże, więziń, pęcherz;

 5) realizowanie ę jako iń w sąsiedztwie dwóch spółgłosek miękkich: pińdziesiąt, pińcet, pińć. 6) przed spółgłoską półotwartą L wymawianie ą, ę jako o, e w czasownikach 3. os. l. poj. czasu przeszłego (grupy oL, eL): zamknoł, ucioł, wyjoł, zamkneła, wzieła, wziołem, zaczeliśmy, zaczoł, obrączka zgineła, żneliśmy listwy, zaczeli malować); wymawianie grupy oL, eL w postaci obocznej: oN, eN: zacon, zacena, wyjon, wyjena, ścion, ściena, zdjon, zdjena, wzion, wziena, łobcion, łobciena, najon, najena, przypiena;

7) wahania ą i ę: gąsie, gąsiotko, gąsiur, pawąz//pawęz, zajęce ‘zajęcze’ usy//zające usy, przyrządy//przyrzędy, skręcać//skrącać, łokręcać//łokrącać, piąci//pięci, żołędy, rzędy ‘rządy’, węgry//wągry ‘larwa tasiemca występująca w tkance świni’, poświącany//poświęcany, z piniądzmi//z piniędzmi;

8) wtórna nosowość: mięsanie, mięszanka, mentryka, tompola, tompul, brąszka, angres, rumbarbar, mendalik ‘medalik’, zondrosny, zondrośnik, fudamęntu.

 

Artykulacja samogłosek w nagłosie w gwarach polskich wiąże się ze zjawiskiem nadawania im protezy (zob. Spółgłoski protetyczne). Najszerzej i najkonsekwentniej występuje  labializacja o. Inne typy protez, np. j, są nieliczne, ograniczone do kilku wyrazów. Podobnie jak w przypadku labializacji, tak i w zakresie prejotacji mogą być różne stopnie jej natężenia.

Stopień udziału warg przy artykulacji o jest różny. Może to być słaby element labialny lub silne uwargowienie prowadzące do wymowy dyftongicznej. Zależy to od tempa wymowy, jej staranności, np. ^łocy, ^łopowiadać, ^łóni, ^łogón, ^łodyjdź, ^łoset, ^łokalicył, ^łopona//^łopóna, ^łokna, ^łopowiadać, ^łokulor(ka) ‘o osobie noszącej okulary’. Podobnie jak nagłosowe o-, także samogłoska u- jest wymawiana z protezą labialną ł-: ^łupod, ^łucho, ^łu nos, ^łuśmioć sie, ^łukradkiem.

Nagłosowe a- jest realizowane w większości przypadków bez protezy. Nieliczne przykłady poświadczają prejotację a-, np. Jadam, Corny Jantek, Jantóni//Antóni, Jagna, janioł.

W zakresie realizacji nagłosowej samogłoski e- prejotacja zdarza się rzadko: Jewa. W niektórych wyrazach, głównie obcego pochodzenia, e jest zastępowane przez a: agzamin, alegancko, alegant, alegancki, asencja, alastyczno bluzka.

Z wymową samogłoski i- wiąże się poprzedzanie jej protezą j. Trzeba dodać, że ten typ wymowy nie jest częsty: jidzie, jigła, jim, jindycka, jinny. W pozycji przed spółgłoską półotwartą nagłosowe prejotowane i- rozszerza się do e, np. jendor//jendur, jendyka, jendycka (nieliczne poświadczenia).

Na ślady przejścia nagłosowego raàre wskazuje wyraz redlić i wyrazy pochodne od niego: wyredlać, obredlać//łobredlać, redło, redlica, kuń źle chodzi w redli, Redwanów ‘nazwa miejscowości’. Nagłosowe re- w wyrazie rejstropy wiąże się z adaptacją fonetyczną wyrazu obcego.

 

 

Mazurzenie jest cechą recesywną, występuje jednak w mowie pokolenia najstarszego i średniego. Nie zauważa się tych form u najmłodszych. Wiele wyrazów zawierających spółgłoski szeregu sz, ż, cz, dż wymawianych jest zgodnie z realizacjami ogólnopolskimi: czwarty, kurcze, leży, róża, żyto, ze szkła, niwa, łupież, szos, sześ itp. Obok nich pojawiają się formy zmazurzone: becy, cekać, łorcyk, książecka, syber, duza, copka, jałówecka, jesce, sersynie, do zwirowni, jscow itd., ze rzyska. W wypowiedziach mieszkańców Lasocina spotyka się wymowę sz jako ś. Ma ona charakter zleksykalizowany. Szczególnie jest widoczna w grupach spółgłoskowych: śk: śklonka, śkło, śklany, śklorz, zaśklić, śkapina, śkop ‘Niemiec’, śkop ‘inna nazwa barana’; śp: śpulka, śprotki, raśpla, śpagat, śpic, śprychy, śpilka, śpek; śt: reśtówka, śtybny, ^łośtorcować deski, na śtorc, śtukować, ruśtowanie, na ruśtach, śtachety; śl: ślachta, ślachetny, śli, zaślachtowoł ‘zabił’ świnie, do dyśla, ślacek, ślufka, łod kaślu; śn: śnurek, śnurówki, zaśnurować, w Łopuśnie; śf: śwagier (obejmuje także nagłos wyrazów, np. sielki, sielma). Realizacja ż jako ź pojawia się w znacznie mniejszej liczbie wyrazów: zieberka, ziebra, ziaba, próźniok, źmija, krzyzik, źryć, źgać, droźnić sie. Natomiast wymowa spółgłoski cz jako ć, podobnie jak omówionych wcześniej spółgłosek przednojęzykowo-dziąsłowych, też ma charakter zleksykalizowany: ciort, zniścić, ćtery, ciajnik. Zob. siakanie.

Przyczyny omówionych powyżej zjawisk językowych są różne. Niektórzy badacze uwzględniają wpływy obce na gwarę, inni wskazują na obszary graniczne dialektów mazurzących i niemazurzących. Z mazurzeniem związana jest wymiana głoskowa żàź, szàś w Msc. l. poj. miękkotematowych rzeczowników rodzaju męskiego i nijakiego, np. w kosie (por. uwagi zawarte w dziale Fleksja c). Zamiana nagłosowej grupy czt-àćt-//śt- jest spowodowana, zdaniem H. Konecznej, naturalnymi tendencjami artykulacyjnymi, które „doprowadzają w gwarach ludowych do osłabienia pierwszej zwarto-szczelinowej w szczelinową” [Koneczna 1965:186–187]. Formy hiperpoprawne to: szmalec, doszyć ‘dosyć’, Paszoski ‘Pasowski’, nazwa grzyba koźlak – Boletus scaber: cztery stajaczki, w gwarze stojocki, zeżnik, sosza, do nasz, szopel, deszka, szarna, kołyszać, A więc szłuchaj szmyku.

 

Fonetyka międzywyrazowa ma charakter przede wszystkim udźwięczniający: kłoszyceg jabłek, garniedz jagód,  laz rós, skleb ^łotwarty, ptoseg mały, pińdź lot, naż ^łopiekun, waż ^łojciec. Widoczne to jest także w śladach dawnej budowy złożonej czasowników, co poświadczają wyrazy: jezdem, jezdeźmy, mógem, mogliźmy, siegem, sedem, piegem, zjodem, zawieźmy, zesiegem, żeźmy przyjechali, robiliźmy, użneliźmy, przywieźliźmy dwa razy piachu, kupiliźmy deski, nosiliźmy kamienie, pobraliźmy z banku, prześliźmy, zabiliźmy wieprzka, byliźmy na jarmaku, pisaliźmy podanie o przedział pieniedzy, wzieliźmy za niego, myźmy się spalili, siekliźmy, ale: mieliśmy spotkanie, uzgodniliśmy, zamawialiśmy, Byliśmy po potkłady; byliśmy po supreme, żneliśmy listwy na podłoge).

 

Artykulacja twardych spółgłosek wargowych: p, b, m, f, w nie różni się od wymowy ogólnopolskiej. Daje się zaobserwować w niektórych wyrazach zastępowanie ich przez inne wargowe: w na b, p na b, w na ł, m na p, f na p: zmiana w//b: bagary, śtybny, manebry, łoktaba, pobidła, jedbab, jedbabny; p//b: blomba, blombować, w//ł: głóźdź, głóź, głoździk ‘rodzaj kwiatka ogrodowego’; m//p: jechać do Apsterdamu ‘o drodze człowieka po śmierci na cmentarz’; p//f: lucyper.

 

Spółgłoski wargowe twarde występują w tematach 1. os. l. poj. czasu teraźniejszego: złape, kłame, kope, kąpe sie, grzebe, skube, złame, drape sie, rąbe, klepe, dłube, szarpe sie. W literaturze formy 1 os. l. poj. czasu teraźniejszego z twardym tematem typu skube, złape, kłame traktuje się (por. Tambor 1991:68) jako regionalizmy kieleckie.

 

Wahania wymowy twardej i miękkiej spółgłoski wargowej dotyczą rdzeni wyrazów: mele, pele//miele, piele, także derywatu: melunka//mielunka ‘rodzaj kiełbasy’ oraz odmiany nazwy miejscowej: do Łoświęcima//do Łoświęcimia.

 

Zaobserwowano zastępowanie spółgłosek przedniojęzykowo-zębowych: t przez d, d przez t, c przez dz, czy grupy spółgłoskowej st przez zd: dystament//testament, niedoperz, kredowisko, z dekoldem, Sanepid – do Sanepitu, trętwy, miesiąc (ale miesiądze), glizda. Spółgłoska t jest zastępowana przez c, ć, k w grupach tf (tw), tch: kwardy, rzad. cworóg ‘twaróg’, ćkórz//tchórz, naćkórzyć ‘nabroić, narozrabiać’. Sporadycznie wystąpiły zmiany s na c w gwarowych odpowiednikach wyrazów borsuk, sopla, słonecznik: borcuch//błorciuch, cople, cłunecznik. Wymiany głoskowe obejmują wyrazy rodzynki, pędzel: rozynki, pęźle. Wyraz cmentarz jest często wymawiany z nagłosową spółgłoską przedniojęzykowo-zębową s-: smętarz przez asocjację z wyrazem smętny, smutek.

 

Redukcja ł pojawiła się w śródgłosie i wygłosie wyrazów: kunica//kłunica, gówka, umar, podar, utar.

 

Zanik wygłosowego ć odnotowano w grupie -ść w zakończeniach bezokoliczników i w licznych rzeczownikach z zakończeniem -ść: pleś, nieś, róś, znaleź, prząś, zleź, zejś, paś, ukraś, góź//gwóź, dusznoś, zawiś, nienawiś, złoś. Zob. Grupy spółgłoskowe w dialektach.

 

Cecha ta jest widoczna w formach stopnia wyższego przysłówków: downi, lży, kródzy, płydzy, niży, łatwi, późni, dali, głębi, wcześni, tani, ciepli, bliży czy w D. zaimków: z naszy, z moi, z twoi, z jeji, u ni, u tamty.

 

Przejście wygłosowego -k w –ch [por. Dejna 1988, t. 1, mapy: 19, 21; Dejna 1994: mapa 20] zachodziło w niektórych wyrazach (poniższe przykłady z moich badań (2007 r., 2010 r.), np. Lasocin, gm. Łopuszno: borcuch ‘borsuk’, borciuch ‘o człowieku brudnym’, łochełznąć, niek, wieszk, ćkórz; Lechów, gm. Bieliny: ze śliwek susonyk, w piórak, na takik suchych łąkach, na krosnak, ło zębak, na kóniak, o źmijak, do tyk smat, jodeł takik, w tych drewnianych butak; Wola Kopcowa, gm. Bieliny: w barakach takik, w skórkak, po Trzek Królak, zebranyk, tyk, w pchłak; Bęczków, gm. Górno: do tyk, w Lescynak, na fajerkak, w żarnak, w stodołak, w stoczniak, na bleku. Hiperpoprawne zastępowanie wygłosowego -k przez -ch pokazuje Mapa nr 19 (Dejna 1994: 57), np. soch, borsuch, głóch ‘głóg’.

 

Upodobnienie pod względem miejsca artykulacji spółgłoski przedniojęzykowo-

-zębowej n do następującej po niej tylnojęzykowej k na granicy morfemów obserwuje się w wielu wyrazach: kijoŋka, śkloŋka, fieraŋka, cłuŋki ‘in. zieleniatki, gąski’, pobudyŋki, Gliŋki.

 

Spółgłoski k, ch ulegają dysymilacji w grupach spółgłoskowych i w nagłosie oraz śródgłosie wyrazów: w grupie chfàkw: kwost, kwolić sie, kwolicha, kwolidupa, ukwyty do rynien; z większą konsekwencją zachowują się formy ze zdysymilowaną grupą chrz àkrz w nagłosie i wygłosie: krzon, krzesno, krzciny, krzęstka ‘nazwa skrzypu polnego’, krzczony był, krzesnych z Famielii Dziedziców, likszy; w grupie chcàkc: nie kce; dysymilacja grupy kt na cht: chto, chtóry, nichtóry, nicht, dyrechtór, fachtura, fachtorka, fruchta//truchta, dochturka.

 

Asymilacja i uproszczenie grup strz, trz, zdrz, drz, st, stn, stf zachodzi w wyrazach: sioszczeniec, czszpiń, szczelać, czcina, czszymać, czszewiki, nazwa sklepu prywatnego „U Ćmiela”, dźwi, drzewiano, agres, komposu, grdesu//rdesu, nie jes, krzesny, paświska.

 

Asymilację i uproszczenie grup spółgłoskowych rst, rsk, rszt, rz, rż, rść obserwuje się w przykładach: gosztka, na gaszcie, woszta. Grupy rsz, rszt mają różną realizację w mowie: rsc: zmorscki, na warstacie, borscu; rsz: borsz, sz: bosz(cz), podobnie jak grupy rz, rż jako rź, rz: zmarźluch, w dzierzawe, dzierzok, skarzyć. Grupa rść miewa postać ść: pieściunek, pierściunek, pieściń, pierściń bądź rć, czasem rś: sierć, sierś.

 

Zdarzają się także asymilacja głosek na odległość: leliń, lelita, Miemce, substytucja głosek: lucyper (in. lucyfer), wstajać, listonoszka//listonorka, tworóg//cworóg oraz asymilacja spółgłosek pod względem miękkości: źmija, ździwić sie.

 

Ślady metatezy grup śr-, źr- można jeszcze zauważyć u najstarszych mieszkańców w wyrazach: ^łorsiódka ‘ośrodek, miękka część chleba’, urzioł, wyrzioł, spłorzioł, przerziotko ‘lusterko’. Metatezę głosek obserwujemy także w wyrazach tko, tkóry, nitko, móld sie, durk, burk.

 

Dysymilacja, zwana również rozpodobnieniem głosek, dokonuje się w grupach tzw. geminat.Reduplikacja i dysymilacja s, ś w ss, śś, sc, ść obejmuje takie wyrazy, jak: bosso, bosco, na Podleśsiu, wiśsi, wiści, nawiescała, powieściła, do lassu, w lassach, w leśsie, w leście, do lasca, do lassa, na bossoka, na boscoka. Dotyczy ona także grupy typu: kk: letki, letkie, miętkie. Rozpodobnienie głoski r obejmuje wyraz srebro: srebło//srebro. Również niekonsekwentnie doszło do tego typu rozpodobnienia w wyrazie murarz: mulorz//murorz. Zjawisku dysymilacji podlegają też wyrazy rura, rurka, glebogryzarka: ruła//rura, rułka, wyrułkowany ‘wyandulowany’, glebogryzałka. Przedłużanie artykulacji obejmuje głoskę n w wyrazie gmina: gminna, w gminnie.

 

Zjawisko to zdarza się dość często w mowie i powodowane jest szybkim tempem mówienia, a w związku z tym mniejszą starannością artykulacyjną. Redukcje głoski w różnych grupach spółgłoskowych: śródgłosowe -f- i nagłosowe w- zanika w grupach: -rfsz-, gw-: pierszy, góźdź, głoździk ‘gwóźdź, gwoździk’; uproszczenia grup: dl, dł, stm, stk, bł, brn, rk, rnk, śln, chf, bw, zdn, śń, fsk: lo ‘dla’ niego, garło, asma, D. l. poj. rzeczownika czosnek: czosku, wszysko, łysko sie, srebny, jarmak, gorki, ziorko, maśnicka, naumyśnie, zmyśny ‘pomysłowy’, chycić, łobarzanek, gwiznąć, pleś, teś, Pietroski, Paszoski, włoszczoski. Zob. Grupy spółgłoskowe w dialektach.

 

Palatalizacje niektórych głosek (nàń, bàb’, gà g’, pà p’) zachodzą w wyrazach: toniecnik, bibiuła, gieto, gietry, pachniący, szampion. Depalatalizacje głosek (dźàdz, w’à w, ńàn) obserwujemy w następujących wyrazach: chłodzarka//chłodziarka, wewiórka, gawedź ‘inwentarz’, żytny chleb. Dotyczy to także spółgłoski -n przed sufiksem -arz//-‘arz: weterynarz//weteryniarz, do weteryniarza.

 

Adaptacja fonetyczna wyrazów w gwarach (zob. Śmiech 1975) może następować przez:

1) asymilacje: krezentyna//chryzantyna, salseson, blomba, blombować, lewolwer, legurator, frebra//frybra, kalebnica ‘umocniony grzbiet dachu słomianego’, harcel (rzad.) ‘zębiec wkręcany na koniec podkowy, zapobiegający ślizganiu się’, kwandracik, mendalik, mentryka, rycmon, ze srebła, żelazło, angres, rumbarbar, tompola, agzamin, saladera, prefesur, prekurator, strejk, strejkować; Laksander//Laksender ‘Aleksander’, Salamun, hamarajdy ‘hemoroidy’, o szampanie ‘szampon’, z parapatów ‘z tarapatów’, tarapety ‘parapety’;

2) dysymilacje: achta, dychtura, dychtować, iśpechta, trachtur, Wichtor, rzad. margalina, rułka, otywa, fudament, iwentarz, terpetyna, iśpechtur, alegant, asencjo;

3) metatezę: burk, durk, durkować, druszlak, hanaj ‘nahaj’, nizinier, prosecja, kordła, legurator, leworwer, saladera;

4) wzmocnienia artykulacji: oktaby//aktaby, manebry, śtybny, Hendryk, Kondrad, lekstryczny;

5) skracanie wyrazów: grafka, śparagus, ternit, lewizor, manto, ślabizować, nisówki ‘tenisówki’, sality ‘satelity’, alfabeci ‘analfabeci’, pularys ‘pugilares, in. portfel’;

7) inne formy adaptacji to „podciąganie” obcych zakończeń pod rodzime sufiksy: pómaraniec, taborek, paralus ‘paraliż’ lub proces kontaminacji: dyktura = dykta + tektura.

 

 

 

Wśród cech słowotwórstwa gwar Kielecczyzny można wyróżnić:

1) archaiczne formacje słowotwórcze od wyrażeń przyimkowych, np. po podłącu, po zostodolu, po zołokniu, po zopłociu, po podstrzeszu (zob. archaizmy słowotwórcze. Konstrukcja ta występuje też w toponimie Podzopłocie ‘nazwa łąki’;

2) odmienna niż w języku literackim prefiksacja czasowników (zob. słowotwórstwo czasownikówi innych części mowy poświadczona w nielicznych wyrazach: prefiks ob- zam. o-, o- zam. roz-, wy- zam. po-, przez- zam. bez-, nad- zam. na-, dos- zam. do-, doz- zam. do-: ^łobwarzune, ^łobczyścić, ^łobtoczyć, ^łobtynkować, ^łobczytany, ^łobkrążyli, ^łobgarnąć, ^łobsadzuny, obsadzić ‘osadzić’; ośmiać się ‘roześmiać się’, roztworzyć ‘otworzyć’, wychodzić ‘pochodzić’, przezrolni, przezrobocie, wynadgrodzić, dospumoge, dozgunić;

3) zanik r- w przedrostku roz (a o ulega labializacji) -: ^łozwora, ^łoztworzyć, ^łozpórka, ^łozrucać, ^łozcapierzuny, ^łozporek;

4) występowanie w nielicznych wyrazach przymiotnikowego sufiksu -ni zam. -ny: tylni, zesłorocni, tagrocni ‘ubiegłoroczny’, żytni;

5) występowanie sufiksalnego -k i -j w zaimkach, partykułach i przysłówkach: w dopełniaczach zaimków: nikogój, niczegój; w zaimkach nieokreślonych: cosik, ktosik; w partykule: jeszczek; w przysłówkach: wnetki (ze słów piosenki), downik, wkiesik, popóźnik, więcyk, wtedyk, znok;

6) tworzenie formacji prefiksalnych: dońde, zańde, przyńde, wyńde w wyniku rozszerzenia rdzenia id- o końcową spółgłoskę prefiksu *sьn-, *vьn- i powstania nowego rdzenia nid-;

7) utrzymywanie się dawnego przedrostka s- przed spółgłoskami półotwartymi i w grupie spółgłoskowej zm-, zw-, np. śloć, ślewać, ślewki, słożyć, śloz ‘zlazł’, srucać, smorscki ‘zmarszczki’, swijać, switek, swituł, swalać;

8) występowanie formantu -iwny w przymiotniku prawdziwy: kawa prowdziwno (nieliczne formacje z sufiksem -ny zamiast z -owy, np.: zbożny ‘zbożowy’, spacerny ‘spacerowy’ lub -asty: trowny ‘trawiasty’ są uznawane za regionalizmy kieleckie).

9) czasowniki z sufiksem -uwać: maluwać, morduwać sie muse sama, sprężynuwać, ^łok^łosuwać musze żyto, wyrysuwać, podskakuwać, śnieg taki duży sprykuwoł, podsaletruwadź muse żyto, posmaruwać;

10) zastępowanie sufiksów czasowników -eć przez -ić//-yć (zob. bezokolicznik: ^łopowiedzić, polecić, siedzić, widzić, zapumnić, zajrzyć, leżyć, słyszyć, wyjrzyć;

 

 

W zakresie odmiany wyrazów charakterystyczne zjawiska językowe to:

1) wyrównania tematów fleksyjnych rzeczowników przejawiające się w przystosowaniu tematów przypadków zależnych do postaci M.: z bezu, mechu; formy rzeczowników z e ruchomym: łoter, liter, kiosek, meter, wiater, filter (bo mi się filter podwinoł i się mleko rozloło), jechadź na Cyper;

2) odmienna niż w języku literackim repartycja końcówek D. l. poj. rzeczowników r. męskiego -a, -u: do bukieta, na przodzie jes woza, do łobraza, koło płota, ze świata, do łogroda, szukać sygneta, przypilnuje sie znaka, koło abdaptera ‘koło adapteru’, trzymać sie zoguna, z mojego punkta widzenia, podług swojego gronu, ze dwora, wele płota, wele lasa, bez pistoleta, wpisz do zeszyta;

3) końcówka -e właściwa Msc. rzeczowników twardotematowych zakończonych na etymologicznie miękką spółgłoskę uległa zmazurzeniu: ło lemiesie, w krzyzie ‘w kręgosłupie’, na krzyzie, na nozie, ło ryzie, w tym kosie, w kapelusie, mieć pierde po kasie;

4) używanie w D. l. poj. rzeczowników liceum, technikum końcówki -a: do liceuma, do technikuma;

5) wahania końcówek fleksyjnych -e//-u nielicznych rzeczowników męskich pan, syn, dwór, dom w Msc. l. poj.: o panie//o panu, o synie//o synu, na dworzu//na dworze, o domu//o domie;

6) zastępowanie zerowej końcówki rzeczowników r. żeńskiego spółgłoskowych mysz, wesz, płotew, krokiew końcówką -a: mysa (obok mysz), wsza, płotwa, krokwa i na odwrót: występowanie zerowej końcówki fleksyjnej (por. uwagi M. Brzezinowej [1982] i B. Reczkowej [1966]) zamiast -a: szos, kontrol, kałuż, potrzeb;

7) wahania w doborze końcówek rzeczowników żeńskich w B. l. mn. -i, -e: dawadź na zapowiedzie//zapowiedzi, pogruchotoł im koście//kłości, wsmarowywała jakieś maście//maści;

8) upowszechnienie się końcówki D. l. mn. rzeczowników r. żeńskiego i nijakiego (rzad.) oraz męskich (rzad.) -ów w miejsce końcówki zerowej (zob. Dopełniacz liczby mnogiej rzeczowników), -i/-y: gąbków, sześć sarnów, do tych torebków, szczotków, zza desków, kanapków fure, tabletków, nazjeżdżało sie pannów, ziabów, łyżków, szosów, cegłów, mszów nie było tyle, ^łod tych paniów, bułków, niciów//nici, skarpetków, świniów pełno, tych skrzydełków, gniozdów było, wiadrów jes, zbożów, jojka wężów, liściów, łabędziów, kapelusów, talerzów, krzyżów, mularzów, kosiorzów, aptekorzów;

9) występowanie w D. l. mn. dwóch form – ogólnopolskiej, czyli z końcówką zerową lub -i, oraz gwarowej z końcówką -ów rzeczowników r. nijakiego: ^łubraniów//ubrań, narzędziów//narzędzi, weselów//wesel, ślepiów, kłolanów//kolan (proces upowszechniania się końcówki -ów w D. l. mn. rzeczowników wszystkich rodzajów jest nierównomierny, ale dość daleko posunięty);

10) użycie form D. l. mn. zam. B. l. mn. rzeczowników żywotnych: wypuścił dwóch psów, swoich psów to trzymo, pospuscoł byków. Tam trzech psów loto, to się wszyscy bojo ich;

zastępowanie form B. rzeczowników męskich l. poj. formami D.: upiekła torta, znaloz grzyba, wyrwała zęba, wycioł głąba, przystawił snopecka;

11) pojawianie się końcówki -y, także -e w M. l. mn. rzeczowników męskoosobowych: Żydy, sąsiady, biskupy, chłopy, dziady, kawalery, śwagry, kuzyny, adwokaty, policjanty, Francuzy, braty, łojce, kupce, księdze, zięcie, teście, ucznie; rzeczowniki osobowe zakończone na -k, -g w przeciwieństwie do języka ogólnopolskiego mają najczęściej końcówkę -i: zokunniki, strażaki, kloryki, robotniki, rówienniki ‘rówieśnicy’, pijoki, ryboki, górniki; Jak te ^łogrodniki ‘święto ogrodników’ były, to takie zimno poszło, ze zmroziło źmioki, truskawki. Zob. Kategoria męskoosobowości.

12) osobliwości w odmianie rzeczowników brat, ksiądz w M. l. mn.: braty//bracio, księdze//księża;

13) charakterystyczna dla rzeczowników obcego pochodzenia w M. i B. l. mn. końcówka -a: kursa, agzamina, punkta, projekta, iśpechta, segmenta;

14) formy dawnej rzeczownikowej odmiany liczebników: z dziesięci chłopoków, z pięci źmioków, piąciu ich jes, Pół litra mleka brakujemi do dziewięci. Niemców nadeszło do gajówki troche, no nie wiem, było ich chyba z dziesięci. Czterech czy pięci, sześci czy sześć ich tam szło, no nie wiem;

15) relikty form liczby podwójnej czasowników: uciekojta, chodźta, dejta no, zróbta (końcówka dualisu -wa pojawia się tylko w przywołaniach dawnego sposobu mówienia: chodźwa, bierzwa, róbwa, kubwa);

16) występowanie różnic rodzaju gramatycznego rzeczowników: ta ^łoś, ta wafelka, ta selera, to brzucho, ten więziń ‘więzienie’, ten chument//to chumąto, ten pumaraniec;

17) forma trybu rozkazującego 2. os. l. poj. czasownika widzieć: widzi lub krótszą: dzi go;

18) krótsze postaci niektórych części mowy: czasownika niefleksyjnego trza//trzeba, potrza//potrzeba, czasowników nieosobowych: krzykli, sprzątli siano my niedowno oraz zaimka osobowego: do cie zam. do ciebie: jo jużnie bede mogła do cie przyjś.

 

 

 

Do charakterystycznych zjawisk składniowych należą (zob. Składnia dialektalna):

1) łączenie się niektórych czasowników z dopełnieniem w innym przypadku niż w języku literackim: pilnować co zam. czego: My pilnowali to mieszkanie. My jom dobrze pilnowali; szanować się z kimś zam. kogoś: A óny tam żyjo zgodnie, szanujo sie z niemi; być kimś – być za kogoś: Była tam za kucharke. A co jo tu u nich bede za służąco. Za parobka to jo u nich nie będę; zależeć do czegoś w miejsce zależeć od czegoś: To wszystko zależy do roku, jak som ładne pogody, to sie szybko sprzątnie i jes dobrze; A to zależy do człowieka. Jedna pielęgniarka to jes dobro i wszystko ^łopatrzy, a drugo to nie daj Bóg; To zależy do pola, ile ón tam wypoli ty ropy. Jag duży ^łobszar, to lepi, bobruje ‘sprężynuje’ szybko, a jak takie kichy, to sie namęcy i dużo spoli paliwa traktór; To wszystko to zależy do słuchu ta muzyka. Mnie ta nowo sie wcale nie widzi;

2) zaburzona łączliwość czasownika pociągnąć z rzeczownikiem abstrakcyjnym: pociągnąć kogoś za odpowiedzialnoś. Być może jest to przykład struktury skontaminowanej: pociągnąć za coś (sznurek, drut, klamkę itp.) i pociągnąć kogoś do odpowiedzialności;

3) orzeczenia w formie pluralis maiestaticus: Ano mama to jedli nojwięcy to kasze. Do dnia nagotowali mamusia gor klusek i śli w pole.Co tam ksiądz godali na kozaniu?Niech óni [sąsiadka] se tam podrzymio. Ciociu, połóżcie sie tam wygodnie, a nie bedziecie tak w kucki spać. Łojciec wchodzi i pyto sie dziadka: „Czego tam szukocie"?, Mama urodzeni 17 stycznia 1883 r.; Tata pomarli 23 listopada 1949 roku. Żyli 78 lat. Óni to mnie zawsze chcieli, ale teroz bokujo tag na staroś, to nie wiem cemu;

4) zastępowanie form męskoosobowych formami niemęskoosobowymi (zob. Kategoria męskoosobowości: Chłopy wzieny i przesło‘część konstrukcji płotu’ rzuciły w stowek. Chłopoki poszły po chleb. Robotniki boły sie wyńś. Rolniki sie zadłużyły. Nasze chłopy już posiekły. Murarze nie robiły);

5) archaiczna postać imiesłowu przysłówkowego współczesnego: Chcący żeby studiować, to musi dać ze dwadzieścia milionów tag jag jeji koleżanka. Wyobraź sobie, że chcący to wszystko ^łobrobić, to ni ma głowy na to wszystko (por. literackie niechcący);

6) użycie przyimka bez zam. przez: bez lato, bez płot, bez las, bez copki, bez te stróne, bez te wrzosy, bez te wycinki, bez cało zime, bez gaze, bez sitecko.

 

Gwary kieleckie, podobnie jak inne gwary polskie, różnią się od języka ogólnego i innych gwar słownictwem. Pozostaje to w związku z odmiennymi realiami życia wiejskiego, pracą na roli, odrębnościami kultury materialnej, duchowej i społecznej mieszkańców wsi. Charakterystyczną cechą leksyki gwarowej w porównaniu z polszczyzną ogólną są synonimiczne ciągi wyrazowe lub odmienne znaczenia wyrazów.

Oto przykłady kieleckiego słownictwa gwarowego:

- nazwy człowieka eleganckiego: alegant, elegant, galant, paradka;

- nazwy brzozowej gałązki służącej do poganiania gęsi: chabina, chłystak, łyć, łytka, obitek, prąciak, pręt, wić, witka;

- nazwy otworu wyrąbanego w lodzie na rzece lub w stawie: ducka, dukla, przerąbel, przeręba, skaręba, tonia;

- nazwy wysokiej temperatury powietrza: gorąc, piekota, sparek, spierka, upał, war;

- nazwy kapusty, która nie zawiązała się w główkę: chwaściór, fajałek, kwaściór, pachróst, sałek, sargut, szczebrzuch;

- nazwy drobnego deszczu, mżawki: drzemka, kapuśniak, morszczyzna, mżocha, mżonka, mżyca, pomorka, sianiarz, siercha, sieroga, siewka;

- nazwy dużych okrągłych klusek z ciasta drożdżowego, gotowanych na parze: kluski parowe, parówki, paruchy, parowce, parowańce, pampuchy, ruchane kluski, ruchańce;

- nazwy ciasta z tartych ziemniaków z dodatkiem mięsa, przypraw, które się piecze w formach blaszanych: kartoflak; kugiel, placek źmiocany, placek tarty, kućmok, golorz;

- guguły ‘niedojrzałe owoce’;

- hunorny//hunorowy człowiek ‘człowiek mający poczucie honoru’;

- zbiednieć ‘stać się biednym; zmizernieć’;

- suszyć ‘pościć’;

- spółdzielnio ‘sklep’.

Poniżej znajduje się wybrane słownictwo z lokalnej prasy, zamieszczone w kąciku „Gramatyka scyzoryka”, a publikowane w okresie od marca 1999 roku do stycznia 2000 roku w kieleckim „Echu Dnia”: naksyć ‘nakruszyć’; pociorki ‘koraliki’; łogawy ‘słaby; o człowieku, zwierzęciu’; dziady, języny, ostrężyny ‘jeżyny’, kworc, żeloz baba ‘silna kobieta’, ziabie ^łocka ‘niezapominajki’; pogrzebacz, haczyk, kulosek, kociuba, scypce ‘zakrzywiony pręt żelazny, służący do przegarniania popiołu, węgli pod kuchnią i zdejmowania fajerek’; być na ^łosobnym gorcku ‘żywić się oddzielnie, a nie z rodziną’; chodzić po chałupkach//kuminkach ‘chodzić za plotkami’, fruwok ‘obieżyświat’, melunka ‘kiełbasa mielona’, psiok ‘grzyb trujący’, przerziodko ‘lusterko’, galanty ‘elegancki’, krajanki ‘zupa ziemniaczana’, trzoska ‘galareta z nóżek; słoma pomieszana z sianem’, mieć trzy badele na krzyż ‘mieć rzadkie włosy’, zaświarczenie ‘zaświadczenie’, kurzaja ‘złodziej kur; o człowieku lub jastrzębiu’.

 

 

 

 

LITERATURA:

 

Brzezina Maria, 1982, Wariancja rodzaju gramatycznego rzeczowników nieżywotnych w potocznej polszczyźnie, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź.

Cygan Stanisław, 1997, Stan badań nad gwarami kieleckimi, (w:) Tradycja badań dialektologicznych w Polsce, pod red. H. Sędziak, Olsztyn, s. 102 – 118

Cygan Stanisław, 2002, Gwara kielecka, (w:) Mała Ojczyzna Świętokrzyskie. Dziedzictwo kulturowe, pod red. G. Okły, Kielce, s. 225 – 233.

Cygan Stanisław, 2005, Gwary kieleckie, (w:) Kurs etnograficzny „Świętokrzyskie – jakie cudne”. Materiały pomocnicze, Kielce, s. 30 – 57.

Cygan Stanisław, 2008, Na świętokrzyskim gwarowym gościńcu, Kielce.

Cygan Stanisław, 2009, Z gwary świętokrzyskiej. Świat dawnej wsi w relacjach mieszkańców. Pogwarki. Twórczość ludowa, Kielce.

Dejna Karol, Południowokieleckie przesunięcie artykulacji o ku przodowi, „Rozprawy Komisji Językowej ŁTN” 1962, VIII, s. 141 – 156

Dejna Karol, Wyrównanie oboczności ‘o:e’ oraz ‘a:e’ w gwarach polskich, „Język Polski” 1962, XLII, s. 188 – 191

Dejna Karol, Końcówki i formy dualne czasowników w gwarach Kielecczyzny, „Rozprawy Komisji Językowej ŁTN” 1965, XI, s. 5 – 19

 Dejna Karol, Metateza śr, źr, „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej” 1965, nr 5, s. 275-279

Dejna Karol, Atlas gwarowy województwa kieleckiego, Łódź 1962 - 68, t. 1– 6

Dejna Karol, Słownictwo ludowe z terenów byłego województwa kieleckiego i łódzkiego, „Rozprawy Komisji Językowej ŁTN”, Łódź 1974-1985, t. XX – XXXI

Dejna Karol, Atlas polskich innowacji dialektalnych, Warszawa – Łódź 1981

Dejna Karol, Izoglosy gwarowe na obszarze kieleckiego sektora Atlasu Gwar Polskich, Łódź 1991.

Dejna Karol, Dialekty polskie, wyd. II przejrzane i poprawione, Wrocław – Warszawa –Kraków 1993.

Dejna Karol, Atlas gwar polskich. Sektor VII (kielecki), Łódź 1994.

Dejna Karol, Atlas gwar polskich, t. 1. Małopolska, Warszawa 1998.

Encyklopedia języka polskiego, pod red. S. Urbańczyka, Wrocław – Warszawa – Kraków 1992

Dubisz Stanisław, Karaś Halina, Kolis Nijola, Dialekty i gwary polskie, Warszawa 1995

Kiernożycka Krystyna, Uwagi na temat sytuacji socjolingwistycznej w środowiskach wiejskich (na podstawie obserwacji poczynionych w Radkowicach w woj. kieleckim), Poradnik Językowy” 1988, nr 4, s. 283 – 286 

Kolberg Oskar, Dzieła wszystkie. T. 2. Sandomierskie, Wrocław 1962

Kolberg Oskar, Dzieła wszystkie, t. 18. cz. 1. Kieleckie, Wrocław – Poznań 1963

Kolberg Oskar, Dzieła wszystkie, t. 19. cz. 2. Kieleckie, Wrocław – Poznań 1963

Koneczna Halina, Charakterystyka fonetyczna języka polskiego na tle innych języków słowiańskich, Warszawa 1965 

Kopertowska Danuta, Charakterystyczne dla Kielecczyny zjawiska gwarowe występujące w tekstach folklorystycznych tego regionu, „Język Polski” 2003,   z. 4 – 5, s. 297 – 307

Krok Katarzyna, Stan gwary kieleckiej na przykładzie wsi z okolic Bodzentyna, (w:) Językoznawstwo jako przedmiot zainteresowań studenckich kół naukowych, pod red. I. Jaros, Łódź 2004, s. 75 – 86

Nitsch Kazimierz, Wybór pism polonistycznych. Studia wyrazowe z 3 mapami, Wrocław Kraków 1955, t. II

Nitsch Kazimierz, Dialekty języka polskiego( z 3 mapami), Wrocław – Kraków 1957

Pawłowski Eugeniusz, Podział gwar małopolskich na tle wzajemnych wpływów gwarowych oraz nowych tendencji językowych, „Rozprawy Komisji Językowej WTN” VI, 1966, s. 191 – 202

Pazdur Anna, Z zagadnień dialektologii Kielecczyzny, Słowo tygodnia. Dodatek społeczno-kulturalny „Słowa Ludu” nr 28 (170) z 1 X 1955, s. 3

Rak Maciej, Słownik frazeologiczny gwary Dębna w Górach Świętokrzyskich, Kraków 2005

Rak Maciej, Językowo-kulturowy obraz zwierząt utrwalony w animalistycznej frazeologii gwar Gór Świętokrzyskich i Podtatarza, Kraków 2007

Reczkowa Barbara, Dwurodzajowość niektórych rzeczowników w gwarach polskich, w: Studia językoznawcze poświęcone Profesorowi Doktorowi Stanisławowi Rospondowi, Wrocław 1966, s. 257– 261

Reichan Jerzy, Zarys dziejów badań nad dialektem środkowo- i północnomałopolskim, (w:) Dialektologia jako dziedzina językoznawstwa i przedmiot dydaktyki. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Karolowi Dejnie, Łódź 2002, s. 407 – 418

Sikorska Lucyna, Wiejski system adresatywny w gwarach okolic Ostrowca Świętokrzyskiego i Opatowa, (w:) W kręgu dialektów i folkloru. Prace dedykowane Doktor Teresie Gołębiowskiej, Docent Wandzie Pomianowskiej i Docent Zofii Stamirowskiej, pod red. S. Cygana, Kielce 2007, s. 129 – 147

Śmiech Witold, Procesy językowe w przejmowaniu wyrazów obcych przez gwary (na materiale polskim), „Rozprawy Komisji Językowej ŁTN”, Łódź 1975, t. 21, s. 5–41

Tambor Jolanta, Udział regionalizmów w języku domowym małżeństw mieszanych, (w:) Regionalizmy w języku familijnym. Zbiór studiów, pod red. K. Handke, Wrocław – Warszawa –Kraków 1991, s. 67 –77

Urbańczyk Stanisław, Zarys dialektologii polskiej, Warszawa 1984 (wyd. siódme)

Wieczorek Helena, Stylizacja gwarowa w „Godkach świętokrzyskich” Józefa Ozgi Michalskiego, „Poradnik Językowy” 1988, z. 4, s. 275 – 282

 

 Wersja podstawowa