Słowniki gwarowe
Halina Karaś
Słowniki gwary krajniackiej
Największym osiągnięciem jest tu wielotomowy słownik naukowy gwary wsi Podróżna w Złotowskiem Władysława Brzezińskiego, który przedstawiam niżej. Popularnym opracowaniem leksyki gwarowej Krajny jest natomiast opublikowany w 2004 roku Mały słownik krajeński Jowity Chęcińskiej.
Słownictwo krajniackie. Słownik gwary wsi Podróżna w Złotowskiem Władysława Brzezińskiego
Słownictwo krajniackie. Słownik gwary wsi Podróżna w Złotowskiem Władysława Brzezińskiego to pięciotomowe dzieło opublikowane w latach 1982-2009 (1982 r.: t. I: A – G; 1987 r.: t. II: H – N, 1992 r.: t. III: O – PRY, t. IV: 1995 r.: PRZ – T, 2009 r.: t. V: U – Ż). Tom piąty ukazał się już po śmierci autora staraniem jego żony, Jadwigi Brzezińskiej.
Słownik poprzedza krótka przedmowa Zygmunta Zagórskiego i obszerny wstęp samego leksykografa. Wstęp zawiera opis wsi (położenie, przynależność administracyjną, jej dzieje, sytuację współczesną), charakterystykę zmian językowych, funkcje krajniackiej w przeszłości i obecnie, opis fonetyczny gwary, wprowadzenie do słownika (w tym opis zakresu, zawartości i formy słownika, informatorów, budowę artykułu hasłowego).
Właściwy słownik zawiera ponad 21 000 haseł. Jest to słownik alfabetyczny, pełny, gromadzący całą leksykę jednej wsi – Podróżnej w Złotowskiem, którą autor uznał za reprezentatywną dla całości gwar Krajny, stąd nadrzędny tytuł słownika: SŁOWNICTWO KRAJNIACKIE. Należy podkreślić, że słownik został przygotowany przez językoznawcę – autochtona, świetnie znającego rodzimą gwarę, co pozwala uniknąć wielu pomyłek, a zarazem gwarantuje bardzo dobry opis słownikowy. Nie od dziś wiadomo bowiem, że najlepsze słowniki gwarowe opracowują językoznawcy – autochtoni, którzy mają kompetencję użytkownika gwary, a zarazem odpowiednie przygotowanie lingwistyczne.
Uderza stosunkowo duży udział nazw własnych w słowniku Władysława Brzezińskiego, który pod tym względem nawiązuje do słowników starszych, z nowszych polskich słowników gwarowych opracowanych w II połowie XX wieku uwzględnia je w najszerszym zakresie.
Struktura artykułu hasłowego składa się z następujących elementów, takich jak:
- wyraz hasłowy (hasło) w postaci leksemu (jednowyrazowe), w postaci uogólnionej, sprowadzonej od względem fonetycznym do postaci ogólnopolskiej (z pozostawieniem nietypowych cech fonetycznych, zleksykalizowanych, np. chtóry, otłogi, zwonek) lub do niego zbliżonej w odniesieniu do wyrazów typowo gwarowych bez odpowiedników formalnych w polszczyźnie ogólnej;
- zawsze warianty fonetyczne po wyrazie hasłowym w transkrypcji fonetycznej, por. np. CZCIGODNY: čćigṷodnyi || ććigṷodny i;FALGA: fajlga || fal’ga || falga || felga; zazwyczaj formy oboczne uwarunkowane pokoleniowo – starsze i młodsze, wychodzące z użycia lub szerzące się, niekiedy związane z uproszczeniami czy upodobnieniami w obrębie grupy spółgłoskowej, a także z adaptacją germanizmów do polskiego systemu gwarowego;
- informacja gramatyczna, obszerna fleksyjna, ale niepełna, zawsze autor słownika podaje rodzaj gramatyczny rzeczownika, końcówki D. lp. oraz niektórych innych przypadków, aspekt czasownika, formy 1 i 2 os. lp cz. ter. i 3 os. cz. przesz.; por. np.
rodzaj gramatyczny rzeczowników: BRODZIARZ m. ‘ten, co nosi brodę’, BUŁAN m ‘płowy, żółtawy koń’, CZĄBRZ m ‘cząber’, BYMBA f. ‘huśtawka’, CACKO n.
końcówki D. lp. rzecz.: BLACHOT, -a; CHERA, χyeryi; BURSA,-yi; DEKIEL, dekla; DRWAL, -a; GAJDAK +a; GRABLE, grabli;
inne przypadki: FALGA: fajlga || faľga || falga || felga f, -ǵi Gsg NApl, -gůf Gpl; GĘSIARZ: gąśóuš m, -ža GAsg,-e Npl; GRUPA I: grupa f. -yi Gsg NApl, -ůf Gpl
końcówki rodzajowe przym.: CICHY: ćiχyi, -óṷ, -e; ćiχšyi comp; CIEKAWY: ćyekavyi || ćeka vyi, -óu, -e; ćyekavšyi comp; CZYSTY: čyist yi, -ȯṷ, -e;
zaimki: CHTO: χtṷoḙ (powsz) || ktṷoḙ(wch), kṷḙgṷoḙGA, kůṷymu D, ḱam || ḱym IL ‘zaimek zastępujący nazwy osób i zwierząt, występujący 1) jako zaimek pytający’: a) w zdaniach pytających nie mających treści dzierżawczej; b) w zdaniach pytających zawierających treść dzierżawczą; 2. ‘’jako zaimek względny’ a) wprowadzający zdanie podrzędne dopełnieniowe, b) wprowadzający zdanie podrzędne podmiotowe; 3. ‘jako zaimek nieokreślony, oznaczający osobę jedną z wielu, dowolną; CO: cṷoḙ || cṷoḙ || coḙ NA, čegṷoḙ G, čamu || čyemu D, čam || čym || čyem IL 1. ‘zaim zastępujący rzeczowniki: w funkcji pytajnej, względnej, wrowadzającej zdania podrzędne podmiotowe, dopełnieniowe, przydawkowe, orzecznikowe’; JA I: oṷ | a, mńe Gsg, mńe || myi || me || me (rzd) Dsg, mńe || me || myi Asg, za mnǫ || za mnȯṷ|| za mnóm || zye mnǫIsg ‘ze mną’, mńe Lsg ‘zaimek pierwszej osoby sg’ a) w funkcji samodzielnej; b) fakultatywny składnik analitycznych form czasu przeszłego; c) fakultatywny składnik form czasu teraźniejszego; d) fakultatywny składnik analitycznych form trybu przypuszczającego; JAKI: aḱi, akoṷ, aḱe; aḱe || acyi N pl pers m1. ‘zaimek zastępujący przymiotniki w zdaniach pytających o cechę osoby lub przedmiotu’:
liczebniki: DWANASTY: dvanȯṷstyi (cz) || dvunȯṷstyi|| dvunastyi, -ȯṷ, -e ‘liczebnik porządkowy od dwanaście’;
DWA: dva m n f, dvam pers, dve f, dvuχ GL, dvȯm D, dvuχ A pers m, dva A impers m n, dvůma I m n f, dvama || dyema I f;
czasowniki: DMUCHAĆ: dmuχać ndk.; -ȯm, -ȯṷś; FALOWAĆ: faloevać ndk; -ua|| -e, -eš;
BAĆ SIĘ: bać śye (wch) bṷoea || -e, -iš, -i, -am || -ym, -iće, -ǫ śye; bȯṷ, baṷa śye; CZYŚCIĆ čyiśćić ndk; čyišča || -e, čyiśćiš; čyiśćyṷ; CZYTAĆ: čyitać ndk.; -ȯm, -ȯṷš, -ȯṷ, -ȯṷmyi, -ȯṷće, -aǫṷ,; čytė || čyito, čyitėće || čyitȯće; čyitȯṷ, čyitaṷa, čyitaľi;
- kwalifikatory i kwantyfikatory;
- definicja (są to definicje zróżnicowane, przy wyrazach wspólnych z polszczyzną ogólną często autor posługuje się skrótem ogpol),
- egzemplifikacja tekstowa (cytaty) – obszerne konteksty użycia w zapisie fonetycznym;
- informacje etymologiczne przy wyrazach zapożyczonych, głównie przy germanizmach;
- frazeologizmy po skrócie FRAZ, np.
- odsyłacze do synonimów po skrócie SYN;
- odsyłacze do „wyrazów bliskoznacznych, pochodnych i innych mogących mieć znaczenie dla danego hasła” sygnalizowane skrótem Por.
Przykład artykułu hasłowego: GARNYSZEK (BrzezSK I: 190).
GARNYSZEK: gṷrnyišek m, -ška Gsg, -ši NApl (powsz wych) 1. ‘filiżanka’: Pṷoḙststṷv gṷrnyiši na stůṷ, cṷo bąńam edľi. Vyiṷ dva gṷrnyiši kavyi. SYN: powsz nowsz: filiżanka, rzd wych: taska. 2. ‘nocnik’: Uść na gṷrnyišek i zrůṷp aa. SYN: garnek, nocnik.
|
Elementy składowe artykułu
|
Opis
|
|
GARNYSZEK
|
wyraz hasłowy (ewentualnie poprzedzony numerem homonimu)
|
|
gṷrnyšek
|
wyraz w postaci gwarowej w transkrypcji fonetycznej
|
|
M
|
informacja gramatyczna (określenie rodzaju gramatycznego rzeczownika)
|
|
-ška Gsg, -ši NApl
|
informacja gramatyczna cd.: formy fleksyjne
|
|
(powsz wych)
|
Kwalifikatory
|
|
1. ‘filiżanka’
|
definicja (znaczenie 1.)
|
|
Pṷoḙststṷv gṷrnyiši na stůṷ, cṷo bąńam edľi. [...]
|
cytat ilustrujący znaczenie 1.
|
|
SYN: powsz nowsz: filiżanka, rzd wych: taska
|
synonimy wyrazu w znaczeniu 1. wraz z kwalifikatorami wprowadzane skrótem SYN
|
|
2. ‘nocnik’
|
definicja (znaczenie 2.)
|
|
Uść na gṷrnyišek i zrůṷp aa.
|
cytat ilustrujący znaczenie 2.
|
|
SYN: garnek, nocnik
|
synonimy wyrazu w znaczeniu 2.
|
Założenia metodologiczne i szczegółowe rozwiązania redakcyjne słownika krajniackiego są w wielu punktach podobne do tych, które zaprezentował Hubert Górnowicz w swoim słowniku malborskim. Należy tu wymienić:
- odsyłanie od wyrazów ogólnopolskich do odpowiedników gwarowych, np. chaber zob. modrak;
- wyodrębnianie kolejnych znaczeń (przy czym ich układ jest wzorowany na Słowniku jezyka polskiego pod red. Witolda Doroszewskiego, by łatwiej można było porównywać semantykę wyrazów ogólnopolskich i gwarowych, a także wyrazy pochodzące z różnych gwar porównywać między sobą) i popieranie ich cytatami;
- uwypuklanie frazeologii i wprowadzanie jej skrótem FRAZ;
- podawanie etymologii wyrazów zapożyczonych (w szczególności germanizmów); sporadycznie wskazuje się na archaizmy rodzime („powiązania słownictwa gwarowego ze słownictwem dawnej polszczyzny”). We wstępie autor poświęca temu zagadnieniu jedynie dwa zdania, nie rozpatrując go szczegółowo, ani nie określając zasad podawania danych o pochodzeniu wyrazów. Przegląd zawartości słownika pozwala stwierdzić, że dane o pochodzeniu wyrazów, na które składa się skrót języka – dawcy zapożyczenia i odpowiednia podstawa obca znajdują się w różnych miejscach artykułu hasłowego: przed definicją lub po niej w nawiasie okrągłym, por. np.
ABSZYT: apšyit m (nm der Abschied, uż t N Asg) ‘pożegnanie’
ACHTEL: aχtėįl m, aχtla Gsg ‘miara = 12 funtom a. 12 litrom (12 w stosunku do stu, ósma część)’ (nm ein Achtel, dziś już nie uż)
AKERZEGI: akezėǵi Npl, -gůf Gpl; -ga Nsg rzd (nm die Ackersegen ‘błogosławieństwo, dar roli’) ‘gatunek ziemniaków jadalnych o żółtym miąższu, uprawianych w czasie II wojny i w pierwszych latach po wojnie’
BONT: bůnt m, -a Gsg, -yi NApl (nm das Bond ‘węzeł, wiązanie’)
FAKSOWAĆ: (..) (gw nm, od 1945 r. wych) ‘żartować, bawić się’
- przytaczanie znaczeń przenośnych;
- zamieszczanie nazewnictwa łacińskiego w nazwach botanicznych;
- sposób odsyłania (różnego typu odsyłacze: - od wariantu fonetycznego do hasła głównego, np. macocha, macoszka zob. macecha, maceszka; - porównawcze odsyłacze do wyrazów z tego samego pola tematycznego lub do wyrazów pokrewnych (odsyłacz por.) BrzezSK: KURZYĆ (...). Por. NA-, OB-, PO-, POD-, PRZE- , ROZ-, S-, U-, W-, WY-, ZA- KURZYĆ (SIĘ); odsyłacze znaczeniowe do synonimów, sygnalizowane skrótem SYN, por. MUSKUŁ (...). SYN: mięsień, cz do 1945 r. : muskel; MUTERKA (..). SYN: augm: mutra, wch: nakrętka;
- użycie określonych kwalifikatorów: chronologicznych (dw, mł, nw, nwsz, powoj, przestarz, st, wch, wych), frekwencyjnych (cz, powsz, rzd, sporad), stylistyczno-ekspresywnych (ekspr, eufem, hypocor, iron, iryt, lekc, pejor, pogard, przekl, przen, przezw, rub, wulg, żart) i pragmatycznych (dziec, liter, pśń, przysł, rel,), np.
BrzezSK: ATRAMENT: atramant || atramyent || atrament m, -u Gsg (nw, powsz) (..) SYN dw, rzd: inkaust; AUSTRIAK: ṷostryiṷk (st) || Aṷstryiṷk (mł) m; AUTOCHTON: aṷtoχtůn m, -a GA sg, -yi Npl (powoj, rzd);
BrzezSK: AUTOR: aṷtṷor m, -a Gsg, -yi NApl (powsz do 1945 r., potem nie uż) || aṷtn; BĄBEŁKI: bembeṷi plt rzd ‘pomieszczenie w stodole na piętrze, szczególnie nad klepiskiem’; BRAMA f, -yi Gsg NApl, -ůf Gpl (wch) .
BrzezSK: BURSZAL: bůršl m a GAsg, -e Npl, -ľi Gpl ‘chłopiec’ pejor;
BrzezSK: BANA: bana f .. (nm die Bahn, dość cz przed 1945 r., potem wych) ‘pociąg’.GUTALINA: gutal’ina f, -yi gsg (st, już nie uż) ‘pasta do obuwia’ (...). SYN powsz: wiks, wch: pasta.
Władysław Brzeziński nawiązał zatem do pewnego nurtu w leksykografii polskiej, wyzyskując z powodzeniem dobre rozwiązania w nim stosowane.
Literatura cytowana:
Opracowania:
Edward Breza, 1985, Władysław Brzeziński, Słownictwo krajniackie. Słownik gwary wsi Podróżna w Złotowskiem, t. I: A-G, PAN KJ, Wrocław 1982, Ossolineum, „Slavia Occidentalis”, t. 42, s. 169-171.
Hubert Górnowicz, [rec.] Władysław Brzeziński, Słownictwo krajniackie. Słownik gwary wsi Podróżna w Złotowskiem, t. I: A-G, PAN KJ, Wrocław 1982, Ossolineum, „Język Polski LXIII, z. 3, s.222-224.
Halina Karaś, 2011, Polska leksykografia gwarowa, Warszawa.
Kazimierz Woźniak, 2000, Stan polskiej leksykografii gwarowej pod koniec XX wieku, [w:] Słowiańskie słowniki gwarowe, pod redakcją Hanny Popowskiej-Taborskiej, Warszawa, s. 17-51.
Słowniki:
Władysław Brzeziński, Słownictwo krajniackie. Słownik gwary wsi Podróżna w Złotowskiem, Wrocław ..., t. 1-6, 1982-2009.
Jowita Kęcińska, Mały słownik gwary krajeńskiej, Złotów 2004.
