Gwary krakowskie – to gwary małopolskie (zob. dialekt małopolski). Od zachodu graniczą z dialektem śląskim, od północy z gwarami sieradzkimi, od wschodu z gwarami pogranicza Małopolski środkowej. Gwary krakowskie – w ujęciu S. Urbańczyka – funkcjonują na obszarze między Krakowem, Katowicami a Częstochową. Nieco inaczej zasięg gwar krakowskich określa Eugeniusz Pawłowski, który północną granicę gwary okolic Krakowa przesuwa na południe [mapa: M 261]. W ujęciu etnograficznym tereny te należały do Krakowiaków zachodnich (grupy etnograficznej, która zamieszkiwała tereny na zachód po rzekę Przemszę, na północy po Szczekociny, na wschód po Jędrzejów, Miechów, Proszowice, Koszyce i Bochnię, na południe po Myślenice, Kalwarię Zebrzydowską i Wadowice). Centrum zajmowanego obszaru był i jest Kraków [mapa M 264] Gwary krakowskie zachowują obecnie bardzo mało cech gwarowych, co związane jest z sąsiedztwem Krakowa i innych dużych miast (większość mieszkańców pracuje w miastach) oraz z szybkim rozwojem regionu. Jak zaznaczył K. Nitsch, poza zachowaniem a ścieśnionego i i mazurzenia (...) język to bliski literackiemu (Nitsch 1923, 514). Gwary krakowskie zachowują typowe cechy dialektu małopolskiego (które jednak – ze względu na bliskość dużych miast – szybko zanikają) : 1. fonetyka międzywyrazowa udźwięczniająca, np. juz musiała być słoma na podłodze
, dziź na jutro
= już musiała być słoma na podłodze, dziś na jutro, 2. mazurzenie, np. zacyniło sie
, snurki
, kłoszycek
, cy dziołcha cy chłopok
, = zaczyniło się, sznurki, koszyczek, czy dziołcha [dziewczyna] czy chłopak; czasem sz > s > ś, np. przyśli
= przyszli, 3. rozwój samogłosek ścieśnionych (pochylonych): samogłoska pochylona e → i/ y, np. nazbiraly
, papiry
, sirpem
, ubiranego
, szyroko
, bochynek
, kapuste z grochym
, = nazbierali, papiery, sierpem, ubieranego, szeroką, bochenek, kapustę z grochem; samogłoska pochylona á → o: zopaske
, musioł
, śpiwoł
, z kwiotkami
= zapaskę, musiał, śpiewał, z kwiatkami; samogłoska pochylona o → u: słóme
, dóm w dóm
, do kóńca
, kóń sie dobrze
= słome, dom w dom, do końca, koń się dobrze,
4. silne uproszczenia grup spółgłoskowych, m.in. trz > cz, strz > szcz, drz > dż, czeba było
, pode dżwiami
, dżewnego
, bożego dżewka
= trzeba było, pod drzwiami, drzewnego, bozego drzewka, 5. uproszeczenie grupy spółgłoskowej chł- > ch (zanik - ł-): chopok
, chopy
= chłopak, chłopy, sam. nosowa - ę w wygłosie – tak jak w języku ogólnym – traci nosowość, np. co sobote, zopaske = co sobotę, zapaskę; w śródgłosie ma wymowę rozłożoną - en-, - em- : świeńciły
= święciły, czasem ścieśnioną do - yn-: wyngla
= węgla; w czasownikach dochodzi do przejścia ę > -eł- > -en-, np: wziena
, wszyscy jak zaczeni grać
= wzięła, wszyscy jak zaczęli grać, sam. nosowa - ą ma wymowę rozłożoną -om, - on np. tom palmom
, przywionzane
, do dziesionty cy przed dziesionto
= tą palmą, przywiązane, do dziesiątej czy przed dziesiąta, często też ścieśnioną do - um, np. wiklinum
, trumbce
= wikliną, trąbce; w $wygłosie$ zdarzają się przykłady na zanik nosowości, przez ą: z palmo
= z palmą,
7. przejście wygłosowego -ch → -k (na zachodzie), np. płytkik
, chodzili w takik
, w jakik dołak
, w tyk formach
, we wiaderkak na nosidłak
= płytkich, chodzili w takich, w jakich dołach, w tych formach, we wiaderkach na nosidłach, prelabializacja, np. łobloć
, łopolić
, a na łobiod
= oblać, opalić, a na obiad, labializacja śródgłosowa samogłoski o: kłoszycek
, kłoszyk sie niesło
= koszycek, koszyk się niosło,
Do typowych cech dla gwar krakowskich należy również brak r w przedrostku roz-, która jednak nie została poświadczona w zebranym materiale. Inne cechy zarejestrowane w gwarach krakowskich: - zastąpienie -' a, -' o przez -' e (występowanie form bez przegłosu): kłoszy sie niesło
= koszy się niosło, - szeroka wymowa grupy eN, np: alegancko
= elegancko, - występowanie twardego l w grupie li (cecha charakterystyczna dla gwar mazowieckich, występująca również w gwarach z okolic Tarnowa, Sandomierza i w gwarze lasowskiej) : nazbiraly w lesie
= nazbierali w lesie, - uproszczenia grup spółgłoskowych, np. stążki
= wstążki, - uproszczenia na skutek zaniku ł: do kościoa
= do kościoła, - przejście dzi > d ( depalatalizacja głoski dź): idymy
= idziemy, - występowanie przyimka bez zamiast przez: bez całe dwa dni
= przez całe dwa dni, - występowanie w D. lp rzeczowników r. m. końcówki - a zamiast - u: do lasa
= do lasu, - występowanie w D. lm. rzeczowników r. ż. końcówki - ów ( wyrównania końcówek w formach fleksyjnych): weszło siedem brytfannów
= weszło siedem brytfann, - zachowanie dawnego czas. wielokrotnego krzykać: krzykali
= pokrzykiwali, - występowanie liczby mnogiej w odniesieniu do starszych ( pluralis maiestaticus): babka tyle czasu byli [...] mieli
, Garlińsko nieboszczka do samy śmierci chodzili
= babka dlugi czas była [...] miała, Garlińska nieboszczka do samej śmierci chodziła, Cechy opisane powyżej realizowane są nieregularnie i z różnym stopniem intensywności. Większość z nich zanika pod wpływem języka literackiego (stąd też niewielka liczba przykładów). Nadal jednak zachowało się na południu Polski mnóstwo tzw. krakowskich regionalizmów. Słownictwo odnotowane w tekstach zawiera wiele wyrazów charakterystycznych dla gwar małpolskich. Jest to słownictwo dotyczace takich kręgów tematycznych jak: dom, kuchnia: kumora (komora, rodzaj spiżarni), skrobać, zimnioki skrobało
(obierać, w tekście: ziemniaki), wyruszać dobrze
(wyrobić dobrze np. ciasto), brytfanka, w brytfankach
(forma do pieczenia), przetak
(sito), gospodarstwo, praca na roli: pukoski (część wozu zakładana od święta), sirp (sierp, narzędzie do ścinania zboża), gadzina (bydło), powrósło
(sznurek), ubiór: zopaska
, fartuch (część ubioru zakładana na spódnicę), kiecka
(spódnica), płocienka (koszula lniana), jesionka (chusta zakładana zimą), obyczaje: dziady, tych dziadów przerozmaitych
, pośmieguście
, śmigusznicy
(przebierańcy chodzący po domach w Wielkanoc), palmerdyk (gwóźdź, na którym wieszano poświęcone palmy), rośliny: makówka, bazie, rozchodnik, ociepa (bukiet z kwatów, mały snopek), inne: dziołcha
(dziewczyna), kwikać, kwikali
(piszczeć, wydawać głośne, cienkie odgłosy), pochytać, pochytali
(połapać), przerozmaity, tych dziadów przerozmaitych
(przeróżny), tamok
(tam), przy kraju
(na skraju, na uboczu).
|