Krakowskie - Gwara regionu

Krakowskie to zespół gwarowy w południowo-zachodniej części dialektu małopolskiego. Jako odrębna jednostka dialektologiczna pojawia się w opisie i w schematycznym podziale dialektów polskich Stanisława Urbańczyka, który zasadniczo opiera swoje propozycje na klasyfikacji zaproponowanej przez Kazimierza Nitscha (Nitsch 1957). W ujęciu K. Nitscha, uwzględniającym granicę przejścia -ch > -k oraz realizację samogłosek nosowych, gwary krakowskie funkcjonowały pierwotnie w obrębie południowo-zachodniego obszaru gwar małopolskich, w skład którego wchodziło całe Podkarpacie i Krakowskie, rozumiane głównie jako jednostka podziału administracyjnego. 

W podziale zmodyfikowanym w II wydaniu Wyboru polskich tekstów gwarowych Kazimierza Nitscha, gwary okolic Krakowa należały do zespołu opisywanego jako południowy pas Małopolski nizinnej (północno-zachodnia część obszaru IIc), częściowo obejmując również południową część wydzielonej tu Małopolski zachodniej (obszar IIh). Zob. Mapa nr 1. Południowy pas Małopolski nizinnej i Małopolska zachodnia na mapie dialektalnej według II wydania Wyboru polskich tekstów gwarowych K. Nitcha (obszar II c i II h. Za: Nitsch 1960). Wychodząc z nieco odmiennych założeń, gwary krakowskie jako osobny zespół wydziela E. Pawłowski, sytuując je w obrębie małopolskiego zespołu południowo-zachodniego, wyodrębnione ze względu na literacki rozkład nosówek (Pawłowski 1966).

W ujęciu Stanisława Urbańczyka gwary krakowskie funkcjonują na obszarze między Krakowem, Katowicami a Częstochową (zob. Mapa nr 2. Krakowskie na mapie dialektalnej S. Urbańczyka. Za: Urbańczyk 1962). Krakowskie w powyższym rozumieniu jest zespołem gwarowym, który od zachodu graniczy z dialektem śląskim (granica małopolskiego przejścia -ch > -k), od wschodu z gwarami Małopolski środkowej (obszar wymowy beznosówkowej), od północy z gwarami Sieradzkiego (pas gwar przejściowych gwary przejściowe, z wpływami Wielkopolski i dialektu małopolskiego (Kamińska 1968; Dejna 1977), od południa zaś z gwarami pasa Pogórza (odmienna realizacja samogłosek nosowych).

Nieco inaczej zasięg gwar krakowskich określa Eugeniusz Pawłowski, który północną granicę gwar okolic Krakowa przesuwa na południe (zob. Mapa nr 3. Gwary okolic Krakowa na mapie dialektalnej E. Pawłowskiego. Za: Pawłowski 1966), wyróżniając jako obszar 1c „gwary okolic Krakowa”, na północy zaś wyróżniając 1d – „poddialekt wieluńsko-częstochowski”.

W ujęciu etnograficznym tereny te należały do Krakowiaków zachodnich (grupy etnograficznej, która zamieszkiwała tereny na zachód po rzekę Przemszę, na północy po Szczekociny, na wschód po Jędrzejów, Miechów, Proszowice, Koszyce i Bochnię, na południe po Myślenice, Kalwarię Zebrzydowską i Wadowice). 

Ostateczne usytuowanie Krakowskiego w obrębie zaprezentowanych tu podziałów polskiego obszaru dialektalnego przedstawia mapa nr 4 (zob. Mapa nr 4. Krakowskie w ujęciu Stanisława Urbańczyka, Eugeniusza Pawłowskiego i Karola Dejny). Jak widać, sporna jest nie tylko granica północna, lecz także granica zachodnia Krakowskiego, gdyż okolice Katowic Stanisław Urbańczyk i Eugeniusz Pawłowski włączają do Krakowskiego ze względu na stare związki językowe, Karol Dejna zaś zalicza te tereny do dialektu śląskiego, przesuwając granicę śląsko-małopolską na wschód. W niniejszym opracowaniu okolice Katowic włączamy w obręb dialektu śląskiego (zob. mapa główna).

 

Krakowskie, wbrew oczekiwaniom, nie doczekało się zbyt licznych opracowań językowych. Przegląd i charakterystykę badań językowych w Małopolsce południowej, uwzględniające również obszar Krakowskiego, prezentuje praca Mieczysława Karasia (Karaś 1963), tu także znajdują się wzmianki o pracach Krakowskiemu poświęconych przed rokiem 1963. Wśród prac przedwojennych, jak opis gwar na południe od Chrzanowa Piotra Jaworka (Jaworek 1920) czy Słownik bronowski Włodzimierza Tetmajera (Tetmajer 1907), z nowszych opracowań na uwagę zasługuje zwłaszcza Porównawczy słownik trzech wsi małopolskich Mariana Kucały (Kucała 1957, tu materiał leksykalny z Facimiecha w pow. krakowskim). Badaniom Małopolski środkowej i północnej, obejmującej część interesującego nas obszaru, poświęcony jest przegląd prac do roku 2002, ujętych w artykule Jerzego Reichana (Reichan 2002). Gwary okolic Krakowa stały się przedmiotem systematycznych badań dialektologicznych w ramach przeprowadzonych w latach 80. XX wieku badań polszczyzny mówionej mieszkańców Krakowa (SPMK I, II). Opis gwary miejskiej Krakowa poprzedzony został charakterystyką gwar leżących w bezpośrednim sąsiedztwie tego ośrodka miejskiego, a nawet wskutek reform administracyjnych stanowiących już integralną część miasta (Kąś 1984; 1986; 1988 (tu także przegląd literatury za lata wcześniejsze); Dunaj 1989). Gwarze krakowskiej poświęcono także uwagę w kontekście zjawisk stylizacyjnych w utworach Konstantego Krumłowskiego (Godyń 1972) oraz Weselu S. Wyspiańskiego (Sikora 2001, tu również przegląd prac dialektologicznych Krakowskiemu poświęconych). Krakowskie objęte zostało również siatką punktów Małego atlasu gwar polskich (MAGP 1957-1970) oraz Atlasu gwar polskich Karola Dejny, t. 1 Małopolska (AGP).

Otaczające ze wszystkich stron Kraków gwary stanowią bezpośrednie zaplecze, a także punkt odniesienia dla gwary miejskiej Krakowa. Przeważają w nich właściwości dialektalne wspólne, choć zaznaczają się tu też pewne odrębności, zwłaszcza pomiędzy gwarami leżącymi na północ od Krakowa a gwarami na południe od niego. Obserwuje się tu również rozchwianie systemu gwarowego nawet u przedstawicieli najstarszego pokolenia spowodowane wpływem języka ogólnopolskiego (Kąś 1986:159).

 

 

Podstawowymi cechami gwar Krakowskiego w zakresie fonetyki – podobnie jak w całym dialekcie małopolskim – są:

1.  mazurzenie, np.:

zacyniło sie , snurki , k^łoszycek , cy dziołcha cy chłopok , = zaczyniło się, sznurki, koszyczek, czy dziołcha [dziewczyna] czy chłopak.

Mazurzenie jest w gwarach krakowskich cechą zdecydowanie recesywną (por. Kąś 1988: 60).

 

2. fonetyka międzywyrazowa udźwięczniająca, np.:

- w pozycji międzywyrazowej:  juz musiała być słoma na podłodze , dziź na jutro = już musiała być słoma na podłodze, dziś na jutro;

- na granicy morfologicznej (tu przed ruchomymi końcówkami czasu przeszłego): zaniuzem, ukradeś, jageś jesce była = zaniosłem, ukrad(ł)eś, jakeś jeszcze była (jak byłaś jeszcze).

 

Rozwój samogłosek pochylonych (zob. samogłoski pochylone) jest następujący:

- a pochylone realizowane jako dźwięk pośredni między a i o lub z jeszcze większym scieśnieniem jako o: ga^oda^o, umiyra^o = gada, umiera. Bardzo często występuje już jednak jego kontynuant w postaci o: godo, umiyro.

Realizacja a pochylonego jako a^o najczęściej w:

- 1, 2, 3 os. l. p. czasu przeszłego, rodzaju męskiego, np. mia^oł = miał,

- 2, 3 os. l. p. i 2 os. l. mn. czasu teraźniejszego koniugacji -m, -sz, np. wraca^o = wraca.

Leksykalizacja cechy gwarowej w formach o wysokiej frekwencji tekstowej, np.: mia^oł, ma^o, ja^o (zob. zleksykalizowane formy fonetyczne).

 

- e pochylone realizowane jako y lub i: grzych, biyda, mlyko, całygo = grzech, bieda, mleko, całego.

Podstawowym gwarowym kontynuantem e pochylonego jest y, występujące zarówno po spółgłosce twardej, np. rzyka = rzeka, jak i po spółgłosce miękkiej, np. śniyg = śnieg. Znacznie rzadziej pojawia się i: wisz, mliko, wi sie, powi = wiesz, wie się, powie.

Notuje się również:

- ścieśnienie pochylonego e w wygłosowej grupie -éj do -yj//-ij, por. dobrodzij = dobrodziej, brzydzij = brzydziej oraz redukcję joty w wygłosowym -ej -i(po spółgłosce miękkiej)// -y (po spółgłoskach twardych i funkcjonalnie miękkich): w cały = w całej, w naszy potrzebie = w naszej potrzebie, późni = później, coroz wiency = coraz więcej (zob. przejście wygłosowego -ej > -i/y);

- przejście pochylonego e w y//i w pozycji zależnej przed R: hyrbata = herbata,  czyreśnia = czereśnia, pirogi = pierogi, papiry = papiery (Sikora 2001: 5).

 

- o pochylone realizowane jako dźwiek pośredni między o i u, bliższe u: oso^ub = osób, mro^uz = mróz, ro^uw = rów, domo^uw = domów.

Obok tego pojawiają się realizacje zgodne z polszczyzną ogólną: osób, mróz, rów, domów (wymawianych jako  osup, mrus, ruf, domuf) (Dunaj 1989: 37).

 

Realizacja samogłosek nosowych (zob. samogłoski nosowe) w gwarach Krakowskiego jest podobna co do barwy i rezonansu nosowego do ich wymowy w języku ogólnopolskim:

samogłoski tylnej ą = o (tj. jak w polszczyźnie ogólnej) lub o pochylone, tj. dźwięk pośredni między o i u: książke, sąsiadke||są^usiadke, kont||ko^unt = kąt;

samogłoski przedniej ę = e (najczęstsza, czyli taka jak w polszczyźnie ogólnej), y lub jako dźwięk pośredni między y i e: gęś, gęsty, cienty||cie^ynty = cięty, czysto, ciyzko = często, ciężko;

 

2. rezonans nosowy:

a) przed szczelinowymi synchroniczny jak w polszczyźnie ogólnej: mąż, zdążyli, ciężka, gęsty, językiem;

b) przed spółgłoskami zwartymi występują grupy eN, oN, również tak jak w polszczyźnie ogólnej: zemby, kont = zęby, kąt.

 

Przykłady wymowy bez rezonansu nosowego: cieskie, ciyski, klykali, zawiozać, rocka = ciężkie, ciężki, klękali, zawiązać, rączka. Przykłady sporadyczne, wskazujące, że w przeszłości wymowa beznosówkowa była na tym obszarze zjawiskiem powszechniejszym (liczne przykłady w Słowniku bronowskim W. Tetmajera (Tetmajer 1907), stanowiąc rezultat oddziaływania środkowomałopolskiego obszaru wymowy beznosówkowej (Kąś 1988: 47).

 

Brak spółgłoski ń /n w zleksykalizowanej formie bedzie = będzie i formach pokrewnych.

 

Wymowa typu: somsiatka, somsiadów, somsia^od = sąsiadka, sąsiadów, sąsiad jest znana także innym gwarom (Łęczyckie (Szymczak 1961: 62), tłumaczy się ją oddziaływaniem zaimka sam (Kąś 1988: 49).

 

3. Realizacja ę, ą przed spółgłoskami płynnymi (l, l’, ł):

gwarowy typ: wzion, wziena/wziyni, zaczeni/zaczyni = wziął, wzięła/wzięli, zaczęli (rozłożenie ę, ą  przed -ł i redukcja powstałej w ten sposób grupy -nł), przy czym nastąpiła leksykalizacja formy wzion;

ogólnopolskie realizacje: wzioł, wzieła/wzieli, klełam, zaczyli = wziął, wzięła/wzięli, klęłam, zaczęli.

4. Realizacje samogłosek nosowych w wygłosie:

- ę – odnosowione e: jagnie, żone, na te bande = jagnię, żonę, na tę bandę;

- ą – realizowane jako -o lub -om:

a) -om w N. l. p. rzeczowników, zaimków i przymiotników r. ż.: z mojom córkom, z robotom, z dobrom żonom = z moją córką, z robotą, z dobrą żoną;

b) -o w:

 B. l. p. przymiotników, liczebników i zaimków r. ż: dobro żone, na godzine piyrso = dobrą żonę, na godzinę pierwszą;

3 os. l. mn. czasu teraźniejszego: majo, chodzo, ido, widzo = mają, chodzą, idą, widzą.

 

W mowie młodszego pokolenia szerzy się tu wariant -om: mogom, som, majom = mogą, są, mają, jak też dobrom żone. Realizację -om w tych pozycjach interpretuje się jako etap pośredni między gwarową realizacją -o a wymową ogólnopolską -ą (Kąś 1988: 53).

Wymowa z -om w wygłosie we wszystkich kategoriach panuje na zachód od Krakowa po linię Chrzanów-Wadowice-Sucha. W gwarach na południe od Krakowa może występować typ -ą ‖ -om (w narzędniku), przy czym samogłoska nosowa ulega nieraz denazalizacji (Dunaj 1989: 38).

 

 

W gwarach Krakowskiego – podobnie jak w wielu innych gwarach polskich – widoczne są zmiany artykulacyjne samogłosek i, y, przed l, ł w formach czasu przeszłego (zob. przejście wygłosowego lub śródgłosowego ił, ył > -uł):

a) w połączeniach heterosylabicznych (i oraz l, ł należą do innej sylaby) przeważa typ: jeździłem, robili, wyjątkowo robieli;

b) w połączeniach tautosylabicznych (i oraz l, ł należą do tej samej sylaby) realizacje najczęstsze z u jako rezultat upodobnienia do następnego ł (realizowanego jako u niezgłoskotwórcze) : świciuł, kupiuł, biuł = świecił, kupił, bił.

 

Brak przegłosu ‘e > ‘o w wyrazach typu mietła to zjawisko znane nie tylko gwarom krakowskim: wywieze, pszyniesłam, gnietły, niesło, nie uniese = wywiozę, przyniosłam, gniotły, niosło, nie uniosę.

           

Labializacja   

 

Labializacja występuje w różnych pozycjach:

- w nagłosie, np.^łobloć , ^łopolić , a na ^łobiod = oblać, opalić, a na obiad,

- w śródgłosie: k^łoszycek , k^łoszyk sie niesło = koszycek, koszyk się niosło.

Jako wynik ucieczki przed labializowaniem pojawiają się hiperyzmy (zob. forma hiperpoprawna): okieć, odyga, panna moda = łokieć, łodyga, panna młoda (Sikora 2001: 8).

 

           

Kolejna cecha fonetyczna omawianych gwar to zastąpienie przyimków w, z oraz analogicznych przedrostków czasownikowych przez ze (ze-) oraz we (we-) , typ: we wodzie, np.: ze ziymi, we wojne, zesodź go, zesypoł = z ziemi, w wojnę, zsadź go, zsypał.

Oboczność ta dotyczy w gwarach krakowskich także analogicznych przyimków, typu: od/ode: ode drogi = od drogi, przed / przede : przede wojnom, przede śmierciom = przed wojną, przed śmiercią (por. Sikora 2001: 6; Kąś 1986: 161).

 

 

Realizacja wygłosowego -ch jako -k to stare zjawisko małopolskie, dziś już ograniczone do części Małopolski. W gwarach okolic Krakowa występuje  przede wszystkim w końcówkach fleksyjnych:

 

- Mc. l. mn. rzeczowników: na tyk sztucznyk paszak, po tyg lasak, w kalisonak = na tych sztucznych paszach, po tych lasach, w kalesonach;

 

- D. i Mc. l. mn. przymiotników i zaimków: sie do nig nie odzywali, dla tyg ludzi, było ik troje, tyg rannyk = się do nich nie odzywali, dla tych ludzi, było ich troje, tych rannych;

 

- 1 os. l. p. czasu przeszłego w formach z końcówką -ch: byłek, urwałek (przykłady wyjątkowe, bowiem w okolicach Krakowa panuje typ robiłem).

 

Przejście -ch > -k w wygłosie tematu rzadkie: ruk w strone, grog jes = ruch w stronę, groch jest.

Obecne jest też w partykule niek.

 

Zjawisko to nie obejmuje całego obszaru Krakowskiego. Brak go na północny wschód od Krakowa. Największe nasilenie tego zjawiska obserwuje się na terenach na południe od Krakowa, gdzie obejmuje nie tylko końcówki fleksyjne, ale też i wygłos rdzeni (Kąś 1986: 163). W miejscowościach południowych głoska x jest artykułowana słabiej niż na terenach bez tego przejścia, stąd możliwość jej zaniku: w Soboniowica = w Soboniowicach, f Kosocica = w Kosocicach, na śtyrech packa = na czterech paczkach.

Notuje się także zastępowanie ch przez k w nagłosie i śródgłosie wyrazów: nie kce, kfile, po wiyrzku, usknie, pkać = nie chce, chwilę, po wierzchu, uschnie, pchać.

 

           

W gwarach Krakowskiego – podobnie jak w wielu innych gwarach polskich – w niektórych wyrazach (zwłaszcza obcego pochodzenia) i w niektórych pozycjach zaobserwować można zastępowanie sz, ż, cz  przez ś, ź, ć (zamiast mazurzenia) jako:

- rezultat upodobnienia do następującej spółgłoski palatalnej: ućcivy, róźnie, nareście, pośli, źmija = uczciwy, różnie, nareszcie, poszli, żmija,

- realizacje w wyrazach obcego pochodzenia:

a) z gwarowymi spółgłoskami ś, ź, ć przed samogłoską: ińzinier, akusierka, rynśtoka = inżynier, akuszerka, rynsztoka;

b) w grupach spółgłoskowych, m.in.: czt- w liczebnikach cztery, czternaście: ćtyry, śtyry; szk- w formie szkło i wyrazach pochodnych: śkło, śkełko; szt- reśta, śtuk, areśtu = reszta, sztuk, aresztu (Kąś 1988: 67-72).

 

 

Silna jest tendencja do uproszczenia grup spółgłoskowych:

- wygłosowych z końcowym ł (spółgłoska, często ubezdźwięczniona + ł, następnie zanik wygłosowego -ł): pos = pasł, ukrot = ukradł, upot = upadł, wszet = wszedł (Sikora 2001: 6);

- ść > - ś: przyś, pȯś, koś = przejść, pójść, kość (Kucała 1957: 20), iś, sześ = iść, sześć (Dunaj 1989: 38).

 

           

Zanik r w prefiksie roz-, np.: ozrywki, ^łozwora, ozprawiać = rozrywki, rozwora, rozprawiać (Sikora 2001: 17) to cecha dziś coraz rzadsza. Zazwyczaj jej wystepowanie ogranicza się tylko do niektórych wyrazów z tym przedrostkiem.

 

 

W zakresie morfologii do najważniejszych cech gwar Krakowskiego należą: 

1. archaiczna końcówka -e w D. l. p. rzeczowników żeńskich miękkotematowych (zob. archaizmy fleksyjne), np.:

do kopalnie, do skrzynie, kole studnie, nie było cegielnie, czy żyta, czy pszenice = do kopalni, do skrzyni, koło studni, nie było cegielni, czy żyta, czy pszenicy.

Końcówka ta jest wypierana przez ogólnopolską -i/-y i spotkać ją można jedynie u najstarszego pokolenia, głównie na południe od Krakowa (Kąś 1986: 164).

 

            2. końcówka –a w D. l.p. rodzaju męskiego rzeczowników nieżywotnych, np.:

ze dwora, z tego bora, do lasa, z tego lasa, dysca = deszczu, śniega.

 

            3. końcówka –ami w N. l. mn. rzeczowników miękkotematowych typu:

dzieciami, ludziami = dziećmi, ludźmi.

           

            4. analityczne formy fleksyjne 1 os. lp, i mn. czasownika w czasie przeszłym

jo myślała,  ja bywał, ja robił, my robili = myślałam, bywałem, robiłem, robiliśmy.

 

            5. ruchomość końcówek w formach czasu przeszłego i trybu przypuszczającego

 jagem była, niera^ozem sie zapłakała, do Warszawym jeździła, tamżem (dodatkowo wzmocnione partykułą że) poszet = jak byłam, nieraz się zapłakałam, do Warszawy jeździłam, tamże poszedłem (Dunaj 1989: 39).

 

            6. archaiczne końcówki dualne -wa, -ma, -ta w formach 1, 2 os. lm. czasu teraźniejszego, przeszłego, przyszłego prostego oraz trybu rozkazującego (zob. liczba podwójna), np.:

chodźwa, idziewa, chodźta, to jesce dziś zakońcyma, chodźma - końcówka -ma (z kontaminacji -wa i -my) (Sikora 2001: 13-14).

 W 1 os. l.mn. czasu przeszłego i trybu przypuszczającego notuje się również formy z końcówką -my: robilimy, wyjechalimy, wyjechalibymy (Kucała 1957: 21).

            7. rozchwianie form czasu przeszłego czasowników typu:  wziąć, zacząć

 

Obok form wzioł, wzieli, zaczoł, zaczeli, zgodnych z polszczyzną ogólną, notuje się pierwotne formy gwarowe: wziena, zacyna, zaczyni, pojena, zajon = wzięła, zaczęła, zaczęli, pojęła, zajął.

 

            8. odrzucanie dawnych przyrostków tematycznych czasownika -*no-, -*ne-

 

Brak przyrostka zwłaszcza w 3 os. l.p. i l.mn. czasu przeszłego rodzaju żeńskiego i nijakiego: szarpła, krzykła, zamkli, ciongli, ściongła, zanikło = szarpnęła, krzyknęła, zamknęli, ciągnęli, ściągnęła, zaniknęło (Kąś 1986: 165).

 

            9. zachowanie archaicznego przedrostka i przyimka s-, s, np.:

 

 ślywki = zlewki, swolać = zwalać (Sikora 2001: 7), ślegnie, słazić, ślecieć, ś niego = zlegnie, złazić, zlecieć, z niego (Kucała 1957: 20).

 

            10. czasownikowy przyrostek tematyczny -owa- zam. ogpol. -iwa-//-ywa- (zob. bezokolicznik), np.:

 

pisować, pokazować, wysypować, ^łokopować = pisywać, pokazywać, wysypywać, okopywać (Kucała 1957: 24), kazować (cz. ter. jo kazuje, óni kazujo) (Sikora 2001: 8).

 

            11. przyimek bez w miejscu ogpol. przez, np.:

 

 bez pół, bez płot, bez to, bez całe dwa dni = przez pół, przez płot, przez to, przez całe dwa dni.

 

            12. wyrównania w obrębie tematów fleksyjnych zaimka osobowego on

 Redukcja form tematów supletywnych (on, jego, jemu itd.) na rzecz postaci on- i ukształtowanie odmiany zawierającej obok regularnych gwarowych: ón, óna, óno, óny, óni także np.: ónymu, óny(j), ónych itd. Tendencja ta zaznaczyła się także w postaciach odpowiednich zaimków dzierżawczych, por.: ^łoba jeji dziecka, ^łoba jejik ‘ich’ dziecka  (Sikora 2001: 7).

 

            13. archaiczna postać imiesłowu czasu teraźniejszego na -ęcy, np.:

 

siedzęcy, lezęcy, stojęcy, śpiwajęcy, kcęcy, niekcęcy = siedzący, leżący, stojący, śpiewający, chcący, niechcący (dzisiejszy imiesłów przymiotnikowy czynny) (Kucała 1957: 21).

 

***

            Z dialektologicznych prac poświęconych opisowi Krakowskiego wynika, że gwary tego regionu zatraciły swą czystą, pierwotną postać głównie za sprawą wpływu języka ogólnego. Fakultatywność realizacji gwarowych i ogólnopolskich obserwowana jest nawet u przedstawicieli najstarszego pokolenia. Jednocześnie przeprowadzone badania wykazały większy związek gwar Krakowskiego z gwarami Małopolski południowej niż jej części północnej (Kąś 1986: 165).

 

 

 

AGP = Karol Dejna, 1998, Atlas gwar polskich, t. 1. Małopolska, Warszawa.

Karol Dejna, 1977, Językowe zróżnicowanie gwar województwa piotrkowskiego i terenów przyległych, Sprawozdania z Czynności i Posiedzeń Naukowych ŁTN 31, 2, s. 1-10.

Bogusław Dunaj, 1989, Właściwości językowe gwar okolic Krakowa, [w:] B. Dunaj, Język mieszkańców Krakowa. Część I. Zagadnienia teoretyczne, fonetyka, fleksja, ZNUJ, Prace Językoznawcze z. 88, Kraków, s. 36-39.

Jan Godyń, 1972, Uwagi o gwarze krakowskiej w utworach Konstantego Krumłowskiego, "Język Polski" LII, s. 189-200, 286-295.

Piotr Jaworek, 1920, Gwary na południe od Chrzanowa, MPKJ VII, s. 319-426.

Maria Kamińska, 1968, Dialektalna przynależność gwar Polski centralnej, Rozprawy Komisji Językowej ŁTN XIV, Łódź, s. 235-250.

Mieczysław Karaś, 1963, Przegląd i charakterystyka badań językowych w Małopolsce południowej, ZNUJ 60, Prace Językoznawcze 5, s. 341-354.

Józef Kąś, 1984, Problem wariantywności fonetycznej w gwarach ludowych w obrębie Krakowa (na przykładzie a pochylonego), [w:] Studia nad polszczyzną mówioną Krakowa 2, ZNUJ, Prace językoznawcze z. 79, pod red. B. Dunaja, Kraków, s. 73-91.

Józef Kąś, 1986, Charakterystyka gwary podkrakowskiej, ZNUJ, Prace Językoznawcze z. 82, s. 157-166.

Józef Kąś, 1988, Wariantywność fonetyczna w mowie ludności wiejskiej obrzeży Krakowa,  ZNUJ, Prace Językoznawcze z. 90, Kraków.

Marian Kucała, 1957, Porównawczy słownik trzech wsi małopolskich, Wrocław.

MAGP = Mały atlas gwar polskich, t. I – II, pod red. K. Nitscha, t. III – XIII, pod red. M. Karasia, Wrocław – Warszawa - Kraków 1957-1970.

Kazimierz Nitsch, 1957, Dialekty języka polskiego, Wrocław – Kraków.

Kazimierz Nitsch, 1960, Wybór polskich tekstów gwarowych, wyd. II, Warszawa.

Eugeniusz Pawłowski, 1966, Podział gwar małopolskich na tle wzajemnych wpływów gwarowych oraz nowych tendencji językowych, [w:] Rozprawy Komisji Językowej WTN VI, s. 191-202.

Jerzy Reichan, 2002, Zarys dziejów badań nad dialektem środkowo- i północnomałopolskim, [w:] Dialektologia jako dziedzina językoznawstwa i przedmiot dydaktyki. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Karolowi Dejnie, pod red. S. Gali, Łódź, s. 407-418.

Kazimierz Sikora, 1988, Zróżnicowanie systemu fonologicznego gwary miejskiej Bronowic Wielkich w Krakowie, ZNUJ, Studenckie Zeszyty Językoznawcze 1, Kraków, s. 13-39.

Kazimierz Sikora, 2001, Gwara w "Weselu" z perspektywy dialektologicznej i socjolingwistycznej, „Język Polski” LXXXI, z. 1-2, s. 3-19.

SPMK I = Studia nad polszczyzną mówioną Krakowa 1, ZNUJ, Prace językoznawcze z. 70, pod red. B. Dunaja, Kraków 1981.

SPMK II = Studia nad polszczyzną mówioną Krakowa 2, ZNUJ, Prace językoznawcze z. 79, pod red. B. Dunaja, Kraków 1984.

Mieczysław Szymczak, 1961, Gwara Domaniewka i wsi okolicznych w powiecie łęczyckim, Łódź.

Włodzimierz Tetmajer, 1907, Słownik bronowski. Zbiór wyrazów i wyrażeń używanych w Bronowicach  pod Krakowem, MPKJ II, s. 427-474.

Stanisław Urbańczyk, 1962, Zarys dialektologii polskiej, wyd. II, Warszawa.