Mapa serwisu | Historia regionu (Kujawy)

Historia regionu

Agnieszka Ewa Piotrowska

Instytut Języka Polskiego UW

  

KUJAWY
HISTORIA REGIONU
 
Dzięki bardzo żyznym glebom ziemia kujawska ma bogate i barwne dzieje sięgające mezolitu. Wtedy z terenów dzisiejszych Węgier i Austrii przenikały tu (przez Czechy i Morawy oraz Śląsk) plemiona kultur naddunajskich, reprezentujące np. kulturę badeńską (Hensel 1988: 65), a później grupa brzesko-kujawska kultury lendzielskiej, datowana na ok. 3380 lat p.n.e. (Hensel 1988: 68-70). Z czasów kultury pucharów lejkowatych pozostały m.in. ślady orki podłużnej i krzyżowej, pozostałości upraw pszenicy, owsa i żyta (w Sarnowie, por. Hensel 1988: 94), ozdoby (zob. Hensel 1988: 120) oraz imponujące kurhany, dochodzące nawet do 130 m długości, 15 szerokości i 3 m wysokości (np. w Kierzkowie pod Żninem, Hensel 1988: 136).
Kujawy uznaje się za kolebkę kultury amfor kulistych (Hensel 1988: 130). Wiadomo, że jej przedstawiciele hodowali zwierzęta domowe i zajmowali się uprawą roli, umieli wyrabiać narzędzia i ozdoby, znali tkactwo, za bardzo ważną dla nich działalność należy uznać garncarstwo (Hensel 1988: 130-131). Z tego okresu zachowały się resztki budynków słupowych (Mirosławice) oraz instrumenty muzyczne, takie jak bębny gliniane (Pikutowice i Opatowice), wykorzystywane prawdopodobnie przy uroczystościach pogrzebowych i do przekazywania informacji na odległość (Hensel 1988: 136). Przypuszcza się, że ludność kultury amfor kulistych należała do ludów indoeuropejskich, w przeciwieństwie do plemion kultury pucharów lejkowatych (Hensel 1988: 139).
Znacznie później na Kujawach występowała ludność „łużycka” (Hensel 1988: 287), która odznaczała się tu znaczną zamożnością – pozostały po niej ślady warzelni soli (z VIII-VII wieku p.n.e.). Następnie na Kujawy przybyła ludność kultury wejherowsko-krotoszyńskej (V w. p.n.e.), a gdy przyszli tu Celtowie, najprawdopodobniej zostali wchłonięci przez miejscowych. Na Kujawach odkryto pochodzącą z tego okresu celtycką hutę szkła (w Przedbojowicach), monety oraz urządzenia sakralne (Hensel 1988: 455-456, 461). W okresie rzymskim wzdłuż jezior kujawskich biegł szlak bursztynowy, co przyczyniało się również do rozwoju demograficznego tych ziem.
Początki państwowości na ziemiach kujawskich związane są z państwem plemiennym Goplan i jego głównym ośrodkiem w Kruszwicy (zostali wspomniani w Geografie Bawarskim z IX w.), które jednak zostało wchłonięte przez Polan – stolica nadal pozostała w Kruszwicy, tutaj także w XI wieku była siedziba biskupstwa, przeniesiona w 1158 roku do Włocławka (gdzie znajduje się do dzisiaj). Przymuje się, że w 1133 roku powstała diecezja kujawska, do której należało niemal całe Pomorze Gdańskie. Drugi szczep kujawski określa się jako brzesko-kujawski, występował on nad Zgłowiączką (Lange 2001: 10).
Nazwa Kujawy pojawiła się po raz pierwszy w Bulli Gnieźnieńskiej (1136). Jej etymologia nie jest jasna: wyraz kujawa oznaczał (jak zapisał O. Kolberg za J. K. Haurem) ‘wiatr północny’ (Kolberg 1962: 278), co znalazło potwierdzenie w Słowniku gwar polskich Jana Karłowicza (II 513). Wyraz kujawa był także ludowym określeniem jałowej gleby. Nazwa Kujawy pierwotnie odnosiła się tylko do obszaru nadwiślańskiego, co potwierdza etymologia tego wyrazu (kujawa to ‘miejsce w polu jałowe, nieurodzajne; golizna wśród lasów, wydma’ – por. Rymut 2003), od XIII wieku zaczęto jej używać na określenie ziemi
 
 
kruszwicko-włocławskiej.
We wczesnym średniowieczu przez ziemię kujawską przechodził szlak ruski, łączący wschód z zachodem (Szkulmowska 2006: 12).
W połowie X wieku Piastowie zjednoczyli Wielkopolskę, Kujawy i Mazowsze. Bolesław Krzywousty, podbiwszy Pomorze, podzielił je na część zachodnią, którą przyłączył do Wielkopolski, i część wschodnią (kasztelania wyszogrodzka), którą wcielił do Księstwa Kujawskiego (miało stolicę w Kruszwicy). Kasztelania wyszogrodzka (Wyszogród pod Fordonem) została włączona do Polski dopiero po wyprawie Krzywoustego z 1112 roku. Do XIV wieku, kiedy ostatecznie włączono ją do Kujaw, losy tej kasztelanii były zmienne, a od tego zależała jej przynależoność do państstwa Piastów. Inny zasięg miały też Kujawy w XIII i XIV wieku na południu, Przedecz np. należał do ziemi łęczyckiej (Guldon 1963: 4).
W 1138 roku Bolesław Krzywousty zapisał Kujawy wraz z Mazowszem Bolesławowi Kędzierzawemu. Po śmierci Kazimierza Sprawiedliwego (1194) należące do ziemi mazowieckiej Kujawy zostały zajęte przez Mieszka Starego, który osadził na nich swego syna Bolesława. W 1206 roku przeszły one w ręce Konrada I Mazowieckiego, syna Kazimierza II Sprawiedliwego i brata księcia krakowskiego, Leszka Białego. W XIII i XIV wieku postępował podział na mniejsze księstwa i kasztelanie, które wyznaczyły granice późniejszych województw.
W 1230 roku na ówczesnej ziemi chełmińskiej powstało nowe miasto, Toruń (na pozostałościach dawnego grodu słowiańskiego), któremu trzy lata później mistrz krzyżacki, Herman von Salz, nadał dokument lokacyjny. Toruń stał się główną siedzibą krzyżaków na tym terenie, stąd wyruszali oni na wyprawy przeciw Prusom. W 1280 roku Toruń został przyjęty do Hanzy, pełnił nawet przez jakiś czas funkcję sekretarza tej organizacji handlowej, dzięki czemu bogacił się i rósł w siłę.
Około 1233 r. Konrad I Mazowiecki ponownie utworzył księstwo kujawskie dla swego syna Kazimierza I. W II połowie XIII wieku stolicą Kujaw został Inowrocław. Po śmierci Kazimierza I Kujawskiego księstwo podzielono na inowrocławskie (Ziemomysł) i brzesko-kujawskie (1267).
Władysław Łokietek urodził się w Brześciu Kujawskim w 1260 roku. W wyniku rozbicia dzielnicowego i późniejszych podziałów księstwem kujawskim rządził Łokietek, a kiedy go wygnano, Pomorze Gdańskie wraz z Wielkopolską i Kujawami dostało się Przemysłowi II, a po jego śmierci Wacławowi II. Władysław Łokietek po powrocie z wygnania zjednoczył państwo, do którego włączył również księstwo brzesko-kujawskie. Zachował on też tytuł księcia kujawskiego nawet po koronacji w 1320 roku. Jego syn, Kazimierz Wielki, urodzony w Kowalu w 1310 roku, bardzo dbał o te ziemie – wykupił od Władysława Białego księstwo gniewkowskie, będące częścią ziemi inowrocławskiej.
Konflikty z krzyżakami, osiadłymi na Ziemi Chełmińskiej zaczęły się w 1327 roku, a od 1329 krzyżacy co roku napadali na Kujawy, a w 1332 r. zdobyli je, mimo wcześniejszej glorii Łokietka pod Płowcami (1331). Wojna polsko-krzyżacka z lat 1327-1332 skończyła się nie tylko utratą Kujaw, lecz także spustoszeniem tego regionu.
Ziemie te udało się odzyskać Kazimierzowi Wielkiemu na drodze zabiegów dyplomatycznych (sąd papieski, 1339) i rozmów z władzami zakonu. Wyrazem kompromisu obu stron był pokój (Kalisz 1343), w którym król Polski zrzekł się Pomorza Gdańskiego i Ziemi Chełmińskiej, natomiast Krzyżacy zwrócili Kujawy i Ziemię Dobrzyńską. Z powodów strategicznych Kazimierz Wielki polecił wybudować na tych terenach pierwsze murowane zamki: w Kruszwicy, Przedczu i Bydgoszczy, później powstały jeszcze zamki w Brześciu, Włocławku, Kowalu i Pakości.
W XIII wieku rozpoczęła się lokacja wsi kujawskich na prawie niemieckim, zwykle zasadźcami byli Niemcy, ale osadnikami w większości Polacy (Lange 2001: 11). W XIV wieku dzięki wyjątkowo żyznym ziemiom części Kujaw gęstość zaludnienia tego terenu przekroczyła średnią dla całego Królestwa i zbliżała się do gęstości zaludnienia w Wielkopolsce. Rozwijające się na tych ziemiach rolnictwo spowodowało, że powierzchnia lasów kurczyła się sukcesywnie przez wieki (por. Guldon 1963: 8).
 
W 1364 roku Kujawy wcielono do Królestwa Polskiego i podzielono na województwa: brzesko-kujawskie i inowrocławskie ze wspólnym sejmikiem w Brześciu lub Radziejowie (w latach 1510-1793 już tylko w Radziejowie), wspólnym godłem oraz formacją wojskową. Województwo brzesko-kujawskie dzieliło się na następujące powiaty sądowe: brzeski, kowalski, kruszwicki, radziejowski i przeddecki, a inowrocławskie na: bydgoski, inowrocławski i gniewkowski. Podział ten, wykształcony ostatecznie w XV wieku (zob. Mapa nr 1.),

istniał do upadku Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Powierzchnia Kujaw w XV wieku wynosiła około 6200 km2, na terenie tym było ponad 1050 osad, w tym 23 miasta (największe to Bydgoszcz, Inowrocław i Włocławek).
Ruch husycki (z ośrodkami w Inowrocławiu, Chełmcach, Pakości, Brześciu Kujawskim,Bodzanowie koło Lubrańca) utrzymywał się na Kujawach najdłużej spośród polskich ziem, bo aż do lat osiemdziesiątych XV wieku. Za udział w nim spalono na stosie ks. Macieja (ok. 1480 r.) oraz kuśnierza Mikołaja z Nowej Nieszawy. Kontynuowali ten ruch arianie (m.in. Jan Niemojewski).
W 1431 zakon krzyżacki złamał traktat melneński (z 1422 roku) i spustoszył przy pomocy posiłków inflanckich Ziemię Dobrzyńską, Kujawy i Krajnę. Zakon stracił w tym czasie na znaczeniu w oczach mieszczan toruńskich, gdyż miasto nie rozwijało się tak prężnie, jak wcześniej. Torunianie działali w wymierzonym w zakon krzyżacki Związku Pruskim (od 1440 roku), co w dalszej perspektywie otworzyło Rzeczpospolitej drogę do Bałtyku. W 1454 roku wybuchło powstanie mieszczan skierowane przeciw krzyżakom, zburzono też ich zamek. Wystąpienie to rozpoczęło polsko-krzyżacką wojnę trzynastoletnią. Król, chcący utrzymać poparcie szlachty, nadał jej na zamku dybowskim przywileje, które stały się początkiem „złotej szlacheckiej wolności”.
W wyniku postanowień II pokoju toruńskiego (1466) Toruń znalazł się w państwie Polskim (w Prusach Królewskich). W 1473 roku urodził się tam Mikołaj Kopernik. Miasto rozwijało się bardzo szybko, dzięki licznym przywielejom i spławianemu zbożu. W II połowie XVI wieku oficjalnie stało się luterańskie, gdyż mieszczanie opowiedzieli się za reformacją. W 1645 w mieście odbyło się Colloquium charitativum, jedyne w tych czasach spotkanie mające na celu pogodzenie katolików i protestantów.
Od XVI wieku na Kujawach dużą rolę odgrywała gospodarka folwarczno-pańszczyźniana, zwłaszcza na terenach nadwiślańskich i żyznych czarnoziemach Kujaw Czarnych.
Na całym tym obszarze nie było bogatej szlachty, przeważała średniozamożna i nawet zagrodowa; w XVI wieku na Kujawach było więcej dużych gospodarstw kmiecych (jedno-, dwułanowych) niż na pozostałym obszarze Prus Królewskich, czerpano też z nich ogromne zyski (sprzedaż zboża). Jeszcze w 1800 roku kmiecie pełnorolni stanowili tu około 45% ogółu ludności chłopskiej (Lange 2001: 11). Wsie królewskie, np. Rakutowo, nie znały pańszczyzny, co odzwierciedla ich kultura materialna (Lange 2001: 12). Pod koniec XVI stulecia ludność chłopska zaczęła ubożeć, od lat dwudziestych XVII wieku postępował upadek gospodarczy Kujaw. W tym samym okresie rozpoczęto meliorację bagien nadnoteckich i Bachorzy między Radziejowem a Kruszwicą.
CIEKAWOSTKA: Wskutek prac melioracyjnych, a także późniejszej budowy Kanału Bydgoskiego nastąpiły zmiany w stosunkach wodnych w regionie: zniknęły bagna nadnoteckie, Ostrowskie i Gąskie Błoto w źródliskach Zielonej, a także bagna bachorskie, przez które przebiegała granica województw inowrocławskiego i brzesko-kujawskiego. Wskuek tych działań znacznie się obniżył poziom jeziora Gopło (Guldon 1963: 7-8).
 
Niebawem pojawiły się tam osady olęderskie (zasiedlane przez Holendrów opuszczających Niderlandy ogarnięte zamieszkami religijnymi – w ten sposób na Kujawy trafili mennonici, którzy osiedlali się przede wszystkim na podmokłych terenach wzdłuż Wisły (Lange 2001: 11; por. Ciesielska 1958: 219-256) i niemieckie, osadnicy zajmowali też tereny wyludnione po wojnach. Pauperyzacja polskich kmieciów pogłębiała się w czasie wojen szwedzkich w XVII i XVIII wieku, ziemię tę dodatkowo pustoszyły liczne epidemie. Dlatego w XVII i XVIII stuleciu napływali kolejni osadnicy. Określenie „holender” stało się nawet synonimem człowieka wolnego, osadnika dzierżawiącego podmokłe grunty (Kukier 1963: 11). Koloniści w tym czasie zachowywali swoją religię, kulturę i obyczaje; mieli własne szkoły. Tradycje olęderskie utrzymały się w kilku wsiach powiatu aleksandrowskiego do lat sześćdziesiątych XX wieku (Kukier 1063: 12).
Ożywienie gospodarcze nastąpiło na Kujawach dopiero w II połowie XVIII wieku, niedługo przed rozbiorami Rzeczypospolitej.
Wskutek I rozbioru Prusy zagarnęły znaczną część województwa inowrocławskiego i zachodnią województwa brzesko-kujawskiego Rzeczypospolitej. Niemcy kolonizowali Kujawy już w czasie budowy Kanału Bydgoskiego (1772-1774). Po II rozbiorze (1793) cały region przeszedł pod panowanie Prus, gdzie należał do Departamentu Bydgoskiego. W latach 1795-1806 władze zaborcze przeprowadziły drugi etap planowej kolonizacji niemieckiej regionu, na kolonie niemieckie zamieniano na przykład dawne folwarki kościelne i królewskie (Lange 2001: 12).
Dzięki zwycięstwom Napoleona po traktacie w Tylży (1807) oba województwa kujawskie znalazły się Księstwie Warszawskim, a w 1809 roku Toruń stał się nawet na trzy tygodnie stolicą księstwa, gdyż tam ewakuował się ówczesny rząd. W czasie marszu na Rosję Napoleon wraz ze swoją armią przeszedł przez Kujawy, zatrzymał się w Toruniu, a potem w Inowrocławiu. Ludność Kujaw brała udział zarówno w powstaniach końca XVIII wieku, jak również w wystąpieniach zbrojnych w XIX stuleciu (w powstaniu styczniowym tylko część Kujaw „kongresowych”).
Po przegranej Napoleona na mocy postanowień kongresu wiedeńskiego (1815) Kujawy zostały ostatecznie podzielone pomiędzy Rosję (wraz z Królestwem Polskim) i Prusy (jako Wielkie Księstwo Poznańskie): województwo brzesko-kujawskie (powiaty aleksandrowski, radziejowski i włocławski) weszły do Królestwa Polskiego, województwo inowrocławskie (powiaty inowrocławski i mogileński) zagarnęły Prusy. Podział ten przetrwał do I wojny światowej. W 1836 roku przeniesiono stolicę województwa z Brześcia do Włocławka (województwo brzesko-kujawskie w obrębie Królestwa Polskiego).
W Prusach zniesiono pańszczyznę w 1823 roku, sukcesywnie powiększano sieć dróg bitych, wybudowano linię kolejową łączącą Toruń z Bydgoszczą (1861), Bydgoszcz z Inowrocławiem (1872), powstały połączenia z Poznaniem, Olsztynem, a pod koniec XIX wieku zaczęto budować koleje wąskotorowe na potrzeby lokalne. W Toruniu przez cały XIX wieku trwały przebudowy mające zeń uczynić najnowocześniejszą i największą twierdzę Europy (m.in. 15 dużych fortów, ponad dwieście mniejszych obiektów wojskowych, pas umocnień).
Od połowy wieku trwała akcja germanizacyjna, która zintensyfikowała się wraz z powołaniem pruskiej Komisji Kolonizacyjnej (1886) i Hakaty – Pruskiego Związku Kresów Wschodnich (1894 r.). Polacy mieszkający na tym obszarze próbowali się tym działaniom przeciwstawiać – w 1867 roku zaczęli na przykład wydawać pierwszą polskojęzyczną gazetę na Pomorzu (Gazeta Toruńska), która ukazywała się do 1921 roku. Represje wynikające z polityki Bismarcka i wprowadzonego Kulturkampfu dotyczyły także niszczenia przydrożnych kapliczek i ich wyposażenia, które wyrażały sakralne potrzeby Kujawiaków i zachęcały rzeźbiarzy ludowych do pracy (por. Szkulmowska 2006: 79). Także w czasie II wojny światowej okupanci na terenie III Rzeszy niszczyli kujawskie kapliczki.
Ziemie należące do Królestwa Polskiego przeżywały rozwój związany z przestawieniem na gospodarkę folwarczną; zaczęto uprawiać buraki cukrowe, tytoń i ziemniaki. W XIX wieku rozwijał się przemysł włókienniczy i sukienniczy oparty przede wszystkim na lokalnej hodowli owiec. W latach czterdziestych XIX wieku do tych gałęzi przemysłu dołączył lniany i bawełniany, na ich potrzeby siano len i konopie, a w połowie wieku także cukrownictwo.
W 1863 roku car zniósł pańszczyznę, a po upadku
 
 
powstania przekazał rolnikom użytkowane przez nich ziemie. W rękach chłopów znalazło się nieco ponad 40% gruntów rolnych. Ukaz ten nie dotyczył jednak osób mieszkających w folwarkach i cegielniach, owczarzy oraz ogrodników. Po wybuchu powstania styczniowego generał Murawiew zabronił stawiania nowych kapliczek przydrożnych i naprawiania starych (zakaz ten obowiązywał do 1905 roku) – wpłynęło to na wygląd kujawskich wsi w II połowie XIX wieku. 
W II połowie XIX wieku zaczęło się rozwijać na tych ziemiach przetwórstwo rolno-spożywcze: wznoszono nowe młyny, wiatraki

Wiatrak koźlak z Wójtówki, ME Toruń
 
, działały liczne browary. Ożywienie gospodarcze na przełomie XIX i XX wieku wiązało się z budową linii kolejowej łączącej Kalisz i Włocławek z Warszawą. W 1909 powstało Muzeum Kujawskie we Włocławku założone przez Polskie Towarzystwo Krajoznawcze.
CIEKAWOSTKI: Przez jakiś czas we Brdowie mieszkała wraz z matką Pola Negri (Apolonia Chałupiec), urodzona w Lipnie pod koniec XIX wieku. Z Kujaw wywodzili się również Stanisław Noakowski (z Nieszawy) i Jan Kasprowicz (z Szymborza).
 
Po I wojnie światowej Kujawy znalazły się w Rzeczpospolitej, część należąca do Rosji w 1918 roku, a część należąca do Prus – dwa lata później (19 I 1920). Rewolucja, która wybuchła w Niemczech w 1918 roku, objęła także Kujawy „pruskie” – Polacy zdobyli wtedy Gniewkowo i Inowrocław. Do 1938 roku utrzymał się podział z czasów zaborów: zachodnia część regionu należała do województwa poznańskiego, a wschodnia do województwa warszawskiego. W 1938 roku niemal całe Kujawy znalazły się w województwie pomorskim.
Po 1918 roku większość dawnych osadników niemieckich z Kujaw Bachornych wyjechała do Rzeszy, a na ich miejsce napłynęli mieszkańcy Pałuk, ludność z innych części Wielkopolski, także z Mazowsza i Małopolski. Olędrzy pozostali w dolinie Wisły. W międzywojniu Mazowszanie kupowali parcelowaną ziemię na południu Kujaw (por. Kukier 1963: 12). Wszystkie te ruchy ludności w okresie międzywojnia przyczyniły się do „rozwodnienia” istniejącej jeszcze wtedy tradycyjnej kultury kujawskiej.
W 1938 roku podjęto decyzję o utworzeniu w Toruniu uniwersytetu (w 1940 roku), który miał być filią Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, II wojna udaremniła te plany.
W dniach 5-7 września 1939 roku 26. Dywizja Piechoty walczyła z 4. Armią III Rzeszy o te tereny. Już w październiku 1939 roku Niemcy masowo aresztowali Polaków, zmuszali do podpisywania Volkslisty, wypędzali z domów. Przez istniejący w latach 19401945 w Inowrocławiu obóz przesiedleńczy przeszło ok. 10 000 Polaków, kilkuset z nich zamordowano na miejscu. O tym, jak trudnym czasem dla duchowieństwa była II wojna światowa świadczy fakt, że diecezja włocławska straciła w tym okresie 220 kapłanów, ponad 50 % duchowieństwa. Niektórych, jak na przykład księdza proboszcza W. Matuszewskiego i wikariusza J. Kurzawę z kościoła w Osięcinach zamordowało dwóch Niemców bez jakiejkolwiek przyczyny. Obaj kapłani znaleźli się wśród 108 męczenników z okresu II wojny światowej wyniesionych do ołtarzy przez Jana Pawła II 13 VI 1999 roku. Od lokalnych władz zależało, czy ksiądz mógł pełnić swoją funkcję, udzielać sakramentów, odprawiać msze.
Podczas II wojny światowej zachodnie Kujawy, należące w czasach zaborów do Prus,  znalazły się w III Rzeczy, w tzw. Kraju Warty (Warthegau), tylko rejon Bydgoszczy włączono do Okręgu Rzeszy Gdańsk – Prusy Zachodnie (Gau Danzig-Westpreussen). Część wschodnia Kujaw należała wówczas do Generalnej Guberni. W czasie okupacji niektóre wsie kujawskie się wyludniły – miejscowa ludność była wywożona na roboty do III Rzeszy lub Generalnej Guberni, niektórych zatrudniano jako służbę w ich własnych gospodarstwach, które zajęli Niemcy. Niszczono kulturę materialną w miastach i na wsiach.
Większość z wywiezionych na roboty osób z Kujaw powróciła w 1945 roku do swoich domów, w niektórych opuszczonych przez Niemców gospodarstwach zamieszkała ludność z Wołynia, z Polski centralnej (Mazowsze i Łęczyckie) i wschodniej, przede wszystkim z Lubelszczyzny (Kukier 1963: 13). Prawie wszyscy Żydzi mieszkający na Kujawach, zwłaszcza na południu regionu, zginęli w obozie zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem, gdzie dziś znajduje się muzeum. 
Po II wojnie światowej Kujawy znalazły się w województwie bydgoskim – stan ten trwał do 1975 roku, kiedy utworzono województwo włocławskie (zachodnia część Kujaw została w województwie bydgoskim). Od 1998 roku niemal całe Kujawy należą do województwa kujawsko-pomorskiego.
W 1945 roku powołano w Toruniu Uniwersytet im. Mikołaja Kopernika, wykładowcami zostali w większości profesorowie z Uniwersytetu im. Stefana Batorego w Wilnie, rzadziej z Uniwersytetu we Lwowie. Tu od 1947 roku studiował prawo, a od 1950 filozofię Zbigniew Herbert.
Do niedawna region wyróżniała gęsta sieć wąskotorowych linii kolejowych. Obecnie nie jest już ona wykorzystywana do przewozu pasażerów, lecz nadal ma znaczenie w sezonowym transporcie płodów rolnych.
19 października 1984 roku niedaleko Torunia uprowadzono księdza Jerzego Popiełuszkę, którego utopiono w Wiśle pod Włocławkiem.
 
Cytowana literatura:
J.Bieniak, 1963, Rola Kujaw w Polsce Piastowskiej, Ziemia Kujawska, t. 1, Inowrocław.
J.Bieniak, 1985-1986, Kujawy jako region historyczny, Rocznik Kultralny Kujaw i Pomorza, t. 12..
Karola Ciesielska, 1958, Osadnictwo „olęderskie” w Prusach Królewskich i na Kujawach w świetle faktów osadniczych, „Studia i materiały do Dziejów Wielkopolski i Pomorza”, t. IV, z. 2, , ss. 219-256.
Dzieje Wielkopolski, red. J. Topolski, t. 1-2, Poznań 1969-1973.
Historia Pomorza, red. G. Labuda, t. 1-3, Poznań 1969-1993.
Zygmunt Gloger, 1903, Geografia historyczna ziem dawnej Polski, Kraków, s. 21-22.
Zenon Guldon, 1963, Kształtowanie się regionu kujawskiego w XII-XVIII wieku, [w:] „Literatura Ludowa. Kujawy”, nr 2-3.
Zenon Guldon, J. Poniewierski, 1974, Podziały administracyjne Kujaw i ziemii dobrzyńskiej w XIII-XIV wieku, Warszawa-Poznań.
Witold Hensel, 1988, Polska starożytna, Wrocław.
Oskar Kolberg,1867, Lud, jego zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce, t. 1, 2, Kujawy, Warszawa  (Dzieła wszystkie Oskara Kolberga,t. 3, 4, Wrocław-Poznań 1962).
Ryszard Kukier, 1963, Z zagadnień demograficznych Kujaw w XIX i XX wieku, „Literatura Ludowa”, nr 2-3.
Gerard Labuda, 1968, Początki diecezjalnej organizacji kościelnej na Pomorzu i na Kujawach w XI i XII wieku, Zapiski Historyczne, t. 33, z. 3, Warszawa.
Roderyk Lange, Aleksander Pawlak, Barbara Krzyżaniak, 2001, Folklor Kujaw, Poznań.
Nazwy miejscowe Polski, red. K. Rymut, Kraków 2003, t. 5.
Wojciech Stankowski, 1999, Wielkopolska, Warszawa.
Wanda Szkulmowska, 2006, Ziemia rodzinna to Kujawy, cz. 1. Słowo, Bydgoszcz.
 
 
 
 
 
 
 
 

 

 

ISBN: 978-83-62844-10-4 © by Authors. Zrealizowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego (Program Operacyjny: „Dziedzictwo kulturowe / Kultura ludowa”). Wykonanie: ITKS