Lubelszczyzna wschodnia (Pogranicze wschodnie młodsze I)

 

Najstarsze ślady działalności ludzkiej pochodzą ze schyłku starszej epoki kamienia (paleolitu – X/IX w. p.n.e.). Przez region hrubieszowski w starożytności przebiegała klimatyczna i biogeograficzna granica między Europą Wschodnią i Zachodnią, co miało ogromne znaczenie dla rozwoju społeczno-gospodarczego tych ziem. Panowały tu bardzo dobre warunki dla rozwoju osadnictwa: spokojne wodopoje i rybne rzeki ściągały tu gromady łowców i rybaków, później zaś żyzne gleby i bujne nadrzeczne łąki – rolników i pasterzy. Od początku młodszej epoki kamienia (neolitu) teren ten, o najżyźniejszych w środkowo-wschodniej Polsce glebach, jest nieprzerwanie zasiedlony do dziś.

Biegły też tędy szlaki handlowe z południowego wschodu na zachód. O handlu z cywilizacją śródziemnomorską lub nadkaspijską w latach 1900—1600 p.n.e. świadczą znalezione w grobowcach pochodzących ze schyłku neolitu i początków epoki brązu fajansowe paciorki, wyrabiane w starożytnym Egipcie, w krajach kręgu egejskiego i na Kaukazie.

Od II do IV w. n.e. Kotlinę Hrubieszowską zamieszkiwała ludność gocka o wysoko rozwiniętej i interesującej kulturze. Najpewniej dopiero w pierwszej połowie VI w. pojawili się tu pierwsi osadnicy słowiańscy.

 

Kotlina Hrubieszowska stanowiła we wczesnym średniowieczu ośrodek tzw. Grodów Czerwieńskich. Jest to umowna nazwa jednostki politycznej z czasów najdawniejszej Polski, położonej prawdopodobnie na północ od Huczwy między Wieprzem a Bugiem. Nazwa pochodzi od nieistniejącego dziś grodu Czerwienia, z którym identyfikuje się świetnie zachowane owalne grodzisko w Czermnej nad Huczwą w powiecie tomaszowskim. W Kotlinie znajdują się również liczne wczesnośredniowieczne cmentarzyska, kurhany i inne stanowiska archeologiczne z tych czasów. W Gródku Nadbużańskim na wschód od Hrubieszowa, u ujścia Huczwy do Bugu, odkryto grodzisko datowane na X—XI wiek, zwane kiedyś Wołyniem (od niego wzięła nazwę cała kraina). Grody Czerwieńskie utraciły odrębność administracyjną pod koniec X w.

Większość historyków przyjmuje, że tereny między Bugiem a Wieprzem były od niepamiętnych czasów krainą o charakterze przejściowym, gdzie stykała się i częściowo mieszała ludność zachodnio- i wschodniosłowiańska. Dlatego też w momencie tworzenia państwowości był to obszar sporny między Polską a Rusią. Od połowy XI w. obszary od Brześcia na północy po Przemyśl na południu weszły w skład Rusi. Od tego momentu swobodnie rozwijało się na tych terenach osadnictwo ruskie, nasilane przez ekspansję mongolską na Ruś Kijowską, gdyż – pomimo niemal ciągłych walk – Grody Czerwieńskie były obszarem bezpieczniejszym od terenów nad Dnieprem i Dniestrem. W XIV w. Słowianie wschodni zdecydowanie zdominowali te tereny. Dopiero w 1344 r. Kazimierz Wielki przyłączył Księstwo Halicko-Włodzimierskie do Polski. W latach siedemdziesiątych XIV w. tereny te zajęli Litwini, zaś na trwałe odzyskała je w 1387 r. królowa Jadwiga.

Warunki geograficzne dla osadnictwa były tu bardzo dobre (zob. Geografia regionu), choć z drugiej strony jego rozwój hamowały wieloletnie walki polsko-litewsko-węgierskie oraz najazdy tatarskie. Od roku 1388, kiedy ziemia bełska stałą się lennem książąt mazowieckich, rozpoczęło się intensywne osadnictwo ziemi chełmskiej i bełskiej, zwłaszcza z Mazowsza, gdyż wiele mazowieckich rodów otrzymało tu nadania. Osiedlała się tu również szlachta małopolska i wielkopolska. Za ziemi bełskiej warstwa bojarska upadłego państwa staroruskiego nie weszła do stanu szlacheckiego. Nadal mieszały się zatem na tym obszarze wpływy kulturowe wschodnie i zachodnie, przy czym wśród warstw wyższych dominowali Polacy, wśród chłopstwa – Rusini, a miasta prócz obu tych dwóch nacji zamieszkiwali licznie także Żydzi.

Od czasów średniowiecznych współistniał także na tych terenach Kościół katolicki i prawosławny: chełmska diecezja prawosławna istniała od pierwszej połowy XIII w., katolicka rozpoczęła działalność na początku wieku XV.

 

Od momentu przyłączenia Rusi Czerwonej do Polski w skład województwa ruskiego wchodziła ziemia lwowska, a prawdopodobnie od końca XV w. także ziemia chełmska. Natomiast ziemia bełska od 1388 r. pozostawała lennem książąt mazowieckich, a po inkorporacji do Korony w 1462 r. uzyskała status województwa. Dzisiejsza wschodnia Lubelszczyzna podzielona była zatem między ziemię chełmską, województwo bełzkie oraz województwo lubelskie. Okolice Hrubieszowa należały do ziemi chełmskiej, stanowiąc w obrębie ziemi bełskiej enklawę.

Przez kolejne stulecia na terytorium między Bugiem a Wieprzem utrzymywała się mozaika etniczno-językowa, zachowane zostało też wspomniane już zróżnicowanie językowe między polskim dworem, ruską wsią i polsko-rusko-żydowskim miastem. Od końca XV w. w wyniku migracji ruskich rodów, transakcji ziemskich i mariaży pojawia się na ziemi bełskiej także szlachta ruska i warstwa szlachecka tej ziemi traci stopniowo swój czysto mazowiecki charakter.

W związku z przewagą ludności ruskiej (wśród chłopstwa) dominowali na tych terenach wyznawcy prawosławia: w połowie XVII w. w województwie bełskim było ich ok. 140 tys., podczas gdy katolików – tylko ok. 20 tys. Umocnienie statusu Kościoła katolickiego na ziemiach pogranicza przyniosła unia brzeska (1596 r.). Sprzyjało to polonizacji ludności unickiej, zwłaszcza duchowieństwa, która postępowała aż do XX w.

W XIV i XV w. napłynęła na tereny Rusi Czerwonej rumuńska (pochodząca z Mołdawii i Siedmiogrodu), węgierska i ukraińska ludność pasterska (Kolonizacja wołoska).

W 1580 r. kanclerz i hetman wielki koronny Jan Zamoyski założył na gruntach wsi Sokołówka Zamość. Ważnym czynnikiem rozwoju miasta były liczne przywileje nadawane przez Zamoyskiego osadnikom, zwłaszcza zezwalające na osiedlanie się w Zamościu Ormian, Żydów, Greków i Niemców oraz na prowadzenie przez nich handlu i rzemiosła. W 1589 r. celem ugruntowania swojej pozycji w kraju Zamoyski utworzył ordynację zamojską, która przetrwała aż do II wojny światowej. Był to wielki, niepodzielny majątek, wyłączony spod ogólnie obowiązującego w państwie prawa. Po otwarciu w 1594 r. Akademii Zamojskiej w krótkim czasie Zamość stał się centrum gospodarczym i kulturalnym znacznego obszaru kraju.

Klęski i katastrofy XVII wieku przyniosły upadek miast i wsi. W 1648 r. Tomaszów i inne ośrodki zajęły wojska Bohdana Chmielnickiego, a wkrótce potem, w 1656 r., przez ziemie te przetoczyły się wojska szwedzkie. Na początku wieku XVIII pod Tomaszowem Lubelskim miały miejsce walki między poplecznikami Augusta Mocnego i Stanisława Leszczyńskiego. Walkom towarzyszył głód i epidemie dżumy. Upadek pogłębiły zatargi rodzinne o ordynację, jej dobra niszczyły najazdy pretendentów do władania ordynacją – Koniecpolskich i Wiśnioweckich. Nowa faza sporów rodzinnych nastąpiła w połowie XVIII w. Położenie ludności stało się bardzo trudne, wiele wsi opustoszało.

 

W wyniku pierwszego rozbioru Polski południowa część interesującego nas obszaru wraz z Zamościem znalazła się w granicach Austrii (granica przebiegała na południe od Chełma i Krasnegostawu). Północna część znalazła się w Austrii po trzecim rozbiorze (1795 r.), a po upadku Księstwa Warszawskiego w 1815 r. cała Zamojszczyzna i tereny na północ od niej przeszły pod panowanie rosyjskie jako część Królestwa Polskiego.

W 1816 r. rząd carski dokonał nowego podziału administracyjnego zagarniętych ziem polskich: Zamość, Tomaszów, Hrubieszów i Chełm znalazły się w województwie lubelskim. Rosjanie dokonali modernizacji i umocnienia pałacu w Zamościu, przekształcając go w twierdzę i umieszczając w mieście garnizon rosyjski i ciężkie więzienie wojskowe.

Po powstaniu styczniowym odebrano prawa miejskie wielu miastom, na ich upadek wpłynęły też zarazy morowe oraz kryzys rzemiosła, spowodowany pozbawieniem zaplecza surowcowego i rynków zbytu w Galicji. Niemniej w roku 1877 zbudowano pierwszą linię kolejową biegnącą przez Lublin, która połączyła Warszawę z Kowlem (dziś zachodnia Ukraina) i Kijowem.

W pierwszej połowie XIX w. polonizujący się grekokatolicy stanowili ok. 23% ludności całego województwa lubelskiego. W 1875 r. w ramach akcji rusyfikacyjnej, prowadzonej na tych terenach coraz intensywniej, zlikwidowano chełmską diecezję unicką i włączono ją do chełmsko-warszaskiej diecezji prawosławnej, przymusowo wcielając grekokatolików do Cerkwi prawosławnej. Nie powstrzymało to jednak polonizacji ludności greckokatolickiej. Po 1905 r., kiedy car Mikołaj II ogłosił dekret o tolerancji religijnej, bardzo wielu dawnych unitów przeszło na katolicyzm, co równało się deklaracji o polskości. Niemniej we wschodnich powiatach omawianego regionu nadal nad katolikami przeważali wyznawcy prawosławia.

Kurczenie się wpływów Cerkwi prawosławnej na rzecz Kościoła katolickiego było jedną z głównych przyczyn utworzenia w 1912 r. na terenach Chełmszczyzny i Podlasia guberni chełmskiej. Dążyły do tego kręgi nacjonalistyczne, uważając zmniejszanie wpływów prawosławia za zagrożenie interesów narodowych ludności ukraińskojęzycznej. Utworzenie guberni miało stworzyć warunki rozwoju narodowego i ekonomicznego miejscowych Rusinów oraz służyć ugruntowaniu prawosławia. Usunięto język polski z szerszego użycia, ograniczono pozycję ekonomiczną ziemiaństwa oraz zerwano więzi, łączące społeczeństwo powiatów nadbużańskich z organizacjami społeczno-gospodarczymi w Królestwie Polskim. Te poczynania przerwała pierwsza wojna światowa. Zob. też o rozwoju ukraińskiego ruchu narodowego w Przemyskiem.

 

Na podstawie zarządzeń władz rosyjskich z początkiem wojny z Chełmszczyzny zostali wysiedleni osadnicy niemieccy, a w 1915 r. przymusowym przemieszczeniem objęto pozostałe grupy narodowości (z wyjątkiem Żydów, gdyż zamieszkiwali oni głównie miasta, a tych przesiedlenia nie objęły). Duża część ludności wyznania prawosławnego – uznawanej przez carskich urzędników za Rosjan – wyjechała do centralnej Rosji, zmniejszyły się więc zwarte skupiska ludności prawosławnej.

Pod koniec rosyjskiej okupacji tych ziem, w lipcu i sierpniu 1915 r., wojska rosyjskie otrzymały rozkaz niszczenia zabudowań i zbiorów oraz wysiedlania ludności, co przyczyniło się do znacznych strat gospodarczych.

W porównaniu z okresem panowania rosyjskiego polityka władz okupacyjnych austriackich stwarzała korzystniejsze warunki rozwoju życia narodowego Polaków i Ukraińców. Od 1915 r. postępowała polonizacja szkolnictwa i sądownictwa, działały polskie organizacje oświatowe i gospodarcze, w 1918 r. na terenie wschodniej Lubelszczyzny (bez Podlasia) działało już prawie 700 szkół gminnych. Niemniej Austriacy bezwzględnie eksploatowali zasoby gospodarcze i siłę roboczą okupowanych ziem.

Dla Ukraińców duże znaczenie miała wspomniana ewakuacja Rosjan, która pozwoliła im na niezależny rozwój życia narodowego. Organizacje ukraińskie szerzyły wśród ludności ukraińskojęzycznej idee niepodległego państwa ukraińskiego z Chełmszczyzną w jego granicach. Wobec obaw przed przyłączeniem tych ziem do Ukrainy na obszarze Chełmszczyzny dynamicznie rozwinął się polski ruch niepodległościowy.

 

Po upadku kampanii wrześniowej cała Lubelszczyzna znalazła się pod panowaniem Związku Radzieckiego. Niemiecka okupacja zaczęła się na tych terenach po ataku Niemiec na ZSRR w lecie 1941 r. Zamojszczyzna miała stanowić pierwszy na terenach Polski region osiedleńczy dla Niemców, zimą 1943 r. zaczęło się więc masowe wysiedlanie ludności z tych terenów. Rozpoczęto eksterminację Żydów, a nieco później wysiedlanie i eksterminację ludności polskiej. W obozie zagłady w Bełżcu zginęło do 1943 r. ok. 600 tys. Żydów z Polski i Europy. W obozie przejściowym w Zamościu oraz w Oświęcimiu zamordowano 35 tys. dzieci z Zamojszczyzny.

Nieustannie rozwijał się ruch oporu: działały tu komórki Związku Walki Zbrojnej (późniejszej AK) oraz Bataliony Chłopskie. Miały miejsce akty sabotażu i dywersji, a także bitwy partyzanckie. Głównym przeciwnikiem byli na tych ziemiach nie Niemcy, lecz popierani przez Niemców ukraińscy nacjonaliści. Opanowali oni większość urzędów, formacje policyjne, a także militarne, dyskryminowali i szykanowali, a często mordowali ludność polską. Eksterminacja Polaków nasiliła się w 1943 r., gdy w Hrubieszowskiem pojawiły się oddziały UPA. Przeciwko nim wystąpiły oddziały AK i BCh, niszcząc posterunki ukraińskiej policji i atakując wsie będące silnymi ośrodkami nacjonalistów. Skutkiem walk, których apogeum nastąpiło w 1944 r., było m.in. spalenie prawie wszystkich wsi między Bugiem a Huczwą, tak polskich, jak i ukraińskich. Od roku 1945 w wyniku zawarcia porozumienia z polskim podziemiem walki między Polakami a Ukraińcami na tych terenach osłabły. Likwidacja UPA miała miejsce dopiero w 1947 r.

 

W ramach umowy o wymianie ludności znaczną część Ukraińców wysiedlono na Ukrainę. W roku 1947 większość z tych, którzy pozostali, została w ramach akcji „Wisła” deportowana na zachodnie i północne ziemie Polski. Wysiedlenia nie dotknęły jedynie północno-wschodniej części województwa lubelskiego, natomiast w okolicach Chełma, Hrubieszowa i Tomaszowa Lubelskiego pozostały tylko nieliczne rodziny posługujące się gwarą ukraińską. Oczywiście z powodu dominacji ludności polskiej język ukraiński na tych terenach szybko zanika.

 

Ćwik Władysław, Reder Jerzy, Lubelszczyzna: dzieje rozwoju terytorialnego, podziałów administracyjnych i ustroju władz, Lublin 1977.

Jawor Grzegorz, Zaplecze osadnicze miasta w późnym średniowieczu, [w:] Dzieje Hrubieszowa, red. R. Szczygieł, Hrubieszów 2006, s. 103—117.

Kondracki Jerzy, Geografia Polski. Mezoregiony fizyczno-geograficzne, Warszawa 1994.

Kość Józef, Polszczyzna połodniowokresowa na polsko-ukraińskim pograniczu językowym w perspektywie historycznej, Lublin 1999.

Nowak Marianna, Nowak Jerzy, Lubelszczyzna, Warszawa 1996.

Rąkowski Grzegorz, Polska egzotyczna, cz. 2, Pruszków 2006.

Wójcikowski Włodzimierz, Paczyński Ludwik, Roztocze: przewodnik, wyd. 2 zmienione i rozszerzone, Warszawa 1986.

Zakościelna Anna, Gurba Jan, Okolice Hrubieszowa w epoce kamienia i starszego brązu, [w:] Dzieje Hrubieszowa, red. R. Szczygieł, Hrubieszów 2006, s. 31—47.