Słowniki gwarowe

Halina Karaś

Słowniki gwar Mazowsza dalszego

Słowniczki gromadzące leksykę gwar Mazowsza dalszego mają już długą tradycję. Otwiera je zbiór Antoniego Wagi z 1860 roku. Z końca XIX wieku pochodzi słownik Wojciecha Grzegorzewicza (z powiatu przasnyskiego). Kolejny słowniczek wsi Brzoza (powiat węgrowski) opublikowano na początku XX stulecia. Wśród źródeł do Słownika gwar polskich Jana Karłowicza wymienia się z tego regionu: Słowniczek gwary od Tłuszcza Piotra Maszyńskiego . Pozostał jednak w rękopisie i nie jest dziś znany. O jego zawartości można tylko wnioskować z odwołań do niego w słowniku Jana Karłowicza. W kartotece Słownika gwar polskich PAN znajdują się natomiast słowniczki z tego regionu: Zuzułka węgrowska (ponad 6 000 kartek), Wysocze ostrowskie (ponad 3 000 kartek) (za: Woźniak 2000: 33).

Antoni Waga, Abecadłowy spis wyrazów ludowego języka w okolicach Łomży, Wizny i przyległych

Wspomniany już zbiór Antoniego Wagi Abecadłowy spis wyrazów ludowego języka w okolicach Łomży, Wizny i przyległych z 1860 roku został wydrukowany anonimowo w „Bibliotece Warszawskiej” (1860, t. II, s. 748-760), ale nazwisko autora i inicjał imienia (A. Waga) podał w tym samym tomie Stanisław Mikucki, który opublikował Odezwę do miłujących mowę ojczystą z apelem o zbieranie słownictwa ludowego Zawiera wyrazy zgromadzone na północnym Mazowszu w okolicach Łomży, nieodnotowane w słowniku Lindego lub zarejestrowane w nim w innych znaczeniach lub w innej postaci formalnej (opatrzone gwiazdką). Słownik liczy 169 haseł, a wyrazów nieco więcej, gdyż w jednym artykule hasłowym odnotowano niekiedy po kilka wyrazów (nie tylko prefiksalnych par aspektowych, ale wyrazów pokrewnych typu: rzeczownik – pochodny przymiotnik, przymiotnik – derywat przysłówkowy, rzeczownik podstawowy – pochodne zdrobnienie, zgrubienie czy nazwa żeńska) w główce hasła lub dalej, por. np.

Dórzeć, odórzeć (właściwie durzeć verb. n.) działać jak ogłupiały. Dorzeje, odórzał, ten, kto zbyt granice wesołości przekracza.

Bełk subst. m. brzuch. Bełkowaty adj. brzuchaty.

Cmucić, oszołamiać, zwodzić. Cmuciciel, impostor, szarlatan.

Gromejza, gromula, dromka i drumka, znane żelazko, które za przyłożeniem do ust tchnących i trącenie sprężyny wydaje tony na kształt harmoniki.

Kiziak, kizica, źrebak, źrebica.

Straszeczny adj. straszny, straszliwy. Straszecznie adv. strasznie. Cf. sileczny.

*Żywina, diminit. żywinka: bydło, bydełko, trzoda, trzódka (używa się mianowicie, mówiąc o krowach). Inwentarz żywy.

Oprócz wyrazu hasłowego i jego znaczenia w słowniku niekiedy znajdują się informacje etymologiczne, zwłaszcza o germanizmach, por.

Rant (z niemieck. Rand) brzeg. „Na rancie talerza jest napis”. Rant ostry, rant tępy.

Lotr, lotun (od latać), skłonny do częstego wybiegania;

czasem uwagi o wymowie, znaczeniu i synonimach prezentowanych wyrazów w innych gwarach, np.

*wychopień (gdzieindziéj podpłomyk) placek z ciasta na chleb razowy, cienki i płaski, dlatego, żeby od chleba położony na brzegu, prędzéj się upiekł.

zapęziały, zapęzieć. (Mazurzy mówią zapeziały, zapezieć). Skarłowaciały, niedorosły, skarłowacieć, zakarleć.

łomić (Mazurzy wymawiają łonić),

terlica (Mazurzy tak wymawiają wyraz tarlica),

urzecha – w Rajgrodzkiem ‘grzęda, skład, ozimek w ogrodzie warzywnym’

(por. Karaś 1961: 356-357).

Zwrocić należy także uwagę na dobry opis gramatyczny. Informacje gramatyczne pojawiaja się prawie regularnie w każdym haśle (np. przy czasownikach określenie ich krotności, czasem łączliwości, przy rzeczownikach – część mowy, rodzaj gramatyczny, czasem D. lp., M. lmn., określenie części mowy także w odniesieniu do przymiotników, przysłówków itp.), por.

*Kuczyć się (komu), nudzić się. Kuczno adv. tęskno. „Tu mi sie kuczy, tu mi kuczno”, tu mi się nudzi, tu mi tęskno.

Ciachać częstotl. i ciachnąć jednotl. smagać i smagnąć. „Ciachnął rózgą” (smagnął tak, że świst wydała).

Komel subst. m. genit. komla, plur. komle, łodyga sucha, łamiąca sie , badyl.

Pojawiają się również informacje o nacechowaniu wyrazów (rodzaj kwalifikatorów), por.

oberwaniec (wyraz pogardy), obdartus, obszarpaniec.

Odmianek subst. m. nie taki jak inni, odrodek (wyraz wzgardy) o człowieku, który się sprzeciwia, który działa naprzekor.

Siuchna subst. f. (z pieszczotami) owca.

pałyga, rzecz kształtu pałki (ironicznie głowa nierozumna). Cf. bałdyga.

muc, mucyk, mucek, trywialnie każdy pies.

Autor podaje także niekiedy bogatą listę synonimów (nie zawsze sa one odrębnymi, nawet odesłanymi hasłami), por.

Zchajać, skraść. Syn. zemknąć, zcapić, zchopić, zwędzić, zciągnąć, sprzątnąć, zchuchnąć itd.

Chachmęcić, plątać, kręcić dla ukrycia winy w kłamstwie. Zachachmęcić, zakręcić. Syn. zamytlić, zatarchlować.

Cenne jest również – co prawda rzadko – przytaczanie krótszych lub dłuższych kontekstów (cytatów ilustrujących ich użycie w zdaniu), np.

Kukrzysko, miejsce, na którem ślad czegoś pozostał. ”Wilki zjadły wołu po którym tylko kukrzysko zostało”. Item, miejsce urodzenia. „Tu moje kukrzysko”.

Kobielaty, kobielasty, w środku biały a z dwóch końców ciemnego koloru. „Kobielata krowa”.

Ogólnie słowniczek Antoniego Wagi można ocenić wysoko ze względu na dobry dobór słownictwa i staranne jego opracowanie. Struktura artykułu hasłowego jest niekiedy wieloskładnikowa, ale przejrzysta.

Wojciech Grzegorzewicz, O języku ludowym w powiecie przasnyskim

Wojciech Grzegorzewicz , O języku ludowym w powiecie przasnyskim, „Sprawozdania Komisji Językowej Akademii Umiejętności”, t. V, Kraków 1894, s. 72-126. Słownik jako odrębna część tej pracy (zawierającej też ciekawe materiały onomastyczne i wiele tekstów gwarowych) znajduje się na s. 101-126. W pracy, także w słowniku, powołuje się na materiały Stanisława Chełstowskiego opublikowane w „Wiśle” (t. II, zesz. I, s. 122-130). Słownik jest obszerny, liczy 949 haseł. Leksykę zebrano w gminach „czysto mazurskich”, tj. mazowieckich (z pominięciem kurpiowskich i poborskich), powiatu przasnyskiego: Chojnowo, Karwacz, Krzynowłoga Mała, Krzynowłoga Wielka, Dzierzgowo i część gminy Bugzy-Płoskie.

Artykuł hasłowy zawiera następujące elementy: wyraz hasłowy w transkrypcji fonetycznej (ale uproszczonej, czasem raczej jest to zapis mieszany: fonetyczno-ortograficzny), jego forma oboczna (głównie fonetyczna), przy zapożyczeniach etymologia, znaczenie, rzadko cytat również zapisany fonetycznie, odsyłacze, por. np.

bełkotać, mówić niezrozumiale: ńic porządńe ńe pow’e, tylo o jednem bełkoce.

bestw’ć się, pastwić się: chłopaki bestw’ili śe nad tem marnem stwořeńem.

brechtać śę lub břechtać śę, trzepać się w wodzie: kacki břechco śe w staw’e, bedźe fala.

gatować, niem. gatten, pasować, zgadzać się: twoje koło gatuje śe do mojégo woza.

maltych, dolno-niem. maltich, obiad, kolacja: móm ugótowane jadło na kozden maltych.

ǵec, derkacz, vide ec.

Dość często rejestruje warianty, zwłaszcza fonetyczne, np.

chrempel i chrupel, osada ogona u ptaków i zwierząt.

W odniesieniu do par aspektowych czasowników najczęściej podaje tylko jeden jej składnik (zazwyczaj niedokonany), choć w egzemplifikacji przykładowej pojawiają się formy drugiego składnika pary czy formy i dokonane, i niedokonane, np.

bryzgać, biec prędko: bryzgnijno duchem do studńi po wode.

ćipać się, odważyć się, porwać się: dźećak ćipa śe juz jeść; on ćipnoł śe me bić.

Stanisław Ciszewski, Przyczynek do słownika gwary mazowieckiej

Przyczynek do słownika gwary mazowieckiej Stanisława Ciszewskiego opublikowany w 1911 roku („Prace Filologiczne” VII, 1911, s. 204-214) zawiera 112 wyrazów spisanych we wsi Brzoza położonej w północno-zachodniej części ówczesnego powiatu węgrowskiego w guberni siedleckiej między Bugiem a Liwcem ok. 2 mile od Łochowa. Autor porównał zebrane przez siebie słownictwo z leksyką odnotowaną w Turowie przez Witolda Prackiego. Wyrazy – oprócz znaczenia – mają czasem cytat, dodatkowe objaśnienia i porównanie ze słownikiem Prackiego, np.

chéra, choroba, niemoc. Taká chéra go sie chyciła.

gardy, hardy, wybredny, pyszny, przeborny. Niektóre bydle na jesiéni takie garde. Dziecko garde. Porów. P., 255, p. w. przeborny.

jecy, obdarzony dobrym apetytem. Jak jest jecy cłowiek, to zjé. Używa się tylko, mówiąc o człowieku, krowie i owcy. Mówiąc o koniu, świni i psie, posługiwać się należy słowem: zerty. Porów. P., 203.

Niekiedy autor daje szerszy opis o charakterze etnograficznym, por.

drygawka, drygawica, rodzaj sieci. Jest to kombinacja trzeh siatek, z których jedna, środkowa, ma oczka gęściejsze, dwie zaś zewnętrzne – rzadsze. Ryba, dostawszy się do drygawicy przez oko jednj z rzadszych siatek zewnętrznych, uderza w środkową siatkę gęściejszą i wpycha ałem swym część siatk w oko następnej po niej siatk zewnętrznej, tworząc tym sposobem rodzaj woreczka, z którego nie może się już wydostać.

Literatura cytowana:

Barbara Falińska, 1965, Stan i perspektywy prac nad „Słownikiem gwar mazowiecko-podlaskich”, „Poradnik Językowy”, s. 123-131.

Halina Karaś, 2011, Polska leksykografia gwarowa, Warszawa.

Mieczysław Karaś, 1961a, Z historii badań nad słownictwem gwarowym, „Język Polski” XLI, z.,3, s. 161-180; z. 5, s. 355-369.

Anna Kowalska, 1975/2001, Założenia leksykograficzne w pracy nad „Słownikiem gwar Mazowsza i Podlasia”, przedruk [w:] tejże, Studia nad dialektem mazowieckim, Warszawa 2001, s. 91-95 (przedruk z 1975 r.).

Stanisław Mikucki, 1860, Odezwa do miłujących mowę ojczystą, „Biblioteka Warszawska” 1860, t. II, s. 530-533.

Bogusław Nowowiejski (red), 2009, Dziewiętnastowieczne słowniczki gwarowe z Polski północno-wschodniej, Białystok.

Dorota Rembiszewska, 2010, Słownik dialektu knyszyńskiego a inne słowniczki gwarowe z obszaru Polski północno-wschodniej, „Prace Filologiczne” LVIII, s. [w druku].

Kazimierz Woźniak, 2000, Stan polskiej leksykografii gwarowej pod koniec XX wieku, [w:] Słowiańskie słowniki gwarowe, pod redakcją Hanny Popowskiej-Taborskiej, Warszawa, s. 17-51.

Słowniki:

Jan Karłowicz, Słownik gwar polskich, t. 1-6, Kraków 1900-1911.

Mały słownik gwar polskich, pod red. Jadwigi Wronicz, Kraków 2009, ss. 366.

Słownik gwar polskich, opr. i wyd. w IJP PAN W Krakowie do r. 1977 pod red. Mieczysława Karasia (Źródła i t. I, z. 1-2), następnie pod red. Jerzego Reichana, obecnie pod red. Joanny Okoniowej (od z. 16.), t. I-VII, z. 4 (23) DUŻO-FUKACZKA, 1979-2010.

Stanisław Ciszewski, Przyczynek do słownictwa gwary mazowieckiej, „Prace Filologiczne”, t. VI, 1911, s. 204-214.

Zygmunt Gloger, Słownik gwary ludowej w Tykocińskim, „Prace Filologiczne”, t. IV, Warszawa 1893, s. 795–904.

Wojciech Grzegorzewicz, O języku ludowym w powiecie przasnyskim, „Sprawozdania Komisji Językowej Akademii Umiejętności”, t. V, Kraków 1894, s. 72-126.

Hieronim Łopaciński (ps. Rafał Lubicz), Przyczynki do nowego słownika języka polskiego (słownik wyrazów ludowych z Lubelskiego i innych okolic Królestwa Polskiego, cz. I „Prace Filologiczne” 1893, t. IV, s. 173-279; cz. II: „Prace Filologiczne” 1899, t. V, s. 681-976.

Antoni Waga, Abecadłowy spis wyrazów ludowego języka w okolicach Łomży, Wizny i przyległych, „Biblioteka Warszawska”, 1860, t. 2, s. 748-760.

Start

Wprowadzenie

Podstawy dialektologii

Opis dialektów polskich

Mapa serwisu