Słowniki gwarowe

Halina Karaś

Słowniki gwar mazurskich

Gwary mazurskie wzbudzały od dawna zainteresowanie jako gwary polskie poddawane przez wieki germanizacji, które jednak utrzymały swój polski charakter. Wspomnieć tu należy o dziewiętnastowiecznym zbiorku Jana Sembrzyckiego, niewielkich słowniczkach Kazimierza Nitscha, rejestrujących leksykę z wiekszego terenu z uwzględnieniem Mazur i przede wszystkim o dużym (wielotomowym), naukowym Słowniku gwar Ostródzkiego, Warmii i Mazur.

Jan Sembrzycki, O gwarze Mazurów pruskich

Leksykę mazurską notuje Jan Sembrzycki w swoim opracowaniu O gwarze Mazurów pruskich („Wisła” 1889, t. III, s. 72-91). Na s. 86-91 znajduje się Słowniczek archanizmów i mazurszczyn w gwarze mazurskiej, który liczy 255 haseł. Oprócz tego na s. 90-91 autor zamieścił dwa dodatki: I. Wyrażenia aptekarskie na Mazurach – 67 haseł (np. jagody kadykowe Baccae Juniper); II. Nazwy roślinne według Helwinga – 25 haseł (wyrazy przez siebie zebrane opatrzył gwiazdką, np. *giersz Aegopodium podagraria (po litewsku garszwa); *przykopitnik Tussilago farfare; *smłod (zębrzyca) Laserpitium latifolium).

Wyrazów jest więcej niż haseł, gdyż niektóre hasła zawierają ich po kilka (są to zazwyczaj wyrazy pokrewne, często dublety słowotwórcze, wyrazy podstawowe i pochodne zdrobnienia w tej samej funkcji semantycznej), np.

jaskrawość zezowanie. Jaskrawo patrzeć = zezować. Jaskrawy = zezowaty.

polica, policzka półka w kuchni

kadłub, kadłubek naczynie z pnia wydrążone; „kadłubek mleka”.

skleszczéć się, spalić się; zakleszczeć zapalić się.

Struktura artykułów hasłowych jest prosta: wyraz (ewentualnie jego warianty fonetyczne czy morfologiczne, wyrazy pochodne), definicja (najczęściej synonimiczna, ale także realnoznaczeniowa, strukturalna), por.

kokoszanka nagniotek

nasznik naszelnik

oddawki podatki

lubiciel który coś lubi

oddawiny ślub

pierwej, pierwój dawniej

szczupiel, szczupel szczupak

popychał, popychel łajdak, włóczęga.

Czasem autor daje dodatkowe objaśnienia dotyczące funkcjonowania niektórych wyrazów, ich geografii, rzadko jakieś krótkie konteksty, np.

hajwo tu, ku nam „drąg hajwo”, „hajwo przywołać”

skorznia but, ale but także jest w używaniu: „w luty obuj buty”.

śpik sen (somnus); sen u mazurów znaczy somnium.

zkiela zkąd (Mazury wschodnie).

Można też sporadycznie zauważyć pewne elementy informacji gramatycznej, np. podawanie rekcji czasowników lub różnic w zakresie kategorii liczby, oraz dane o genezie wyrazów (informacje etymologiczne), np.

podziwować co komu poczytać co komu za zło

podobać sie na kogo być podobnym do kogo

kładzianki lm. czas, godziny spania

glomzda mieszanina z tworoga i śmietany (ulubiona potrawa w całych Prusiech Wschodnich, po niemiecku Glums).

Słowniczki Kazimierza Nitscha

Słownictwo mazurskie uwzględnia także Kazimierz Nitsch w swoim opracowaniu Dialekty polskie Prus wschodnich (Warmia, Mazury, Ostródzkie, Nidzickie), opublikowanym w serii wydawniczej „Materiały i Prace Komisji Językowej Akademii Umiejętności”, t. III, 1907, słownik: s. 471-487. Przedruk tego słowniczka znajduje się w Wyborze pism polonistycznych K. Nitscha(t. III, Wrocław 1954, słownik: s. 309-321). Słowniczek zawiera 501 haseł. Wyrazy zapisane na Mazurach autor oznaczył literą M., np.

buksi – spodnie, M.; także portki

bursa, burśička – portmonetka, M.

ćiχuχno – cichutko, wsch. M.

dek – dach, wsch. M.

duχ– 1) zaduch: jei tu duχ f stajńi wsch. M., 2) dech: ńi ma duχu Motule.

grůp –obu – trumna, M.; W. žark

χižo – prędko; izo wsch. M.

jarχać śe – gniewać się, M.: pojarχåṷ śe

Drugi słowniczek Kazimierza Nitscha, w którym zarejestrował kilka wybranych wyrazów mazurskich to Słownik dialektów: chełmińskiego, grudziądzkiego, lubawskiego i malborskiego (z dodatkiem kilku wyrażeń ostródzkich i mazurskich), opublikowany w jego opracowaniu Dialekty polskie Prus zachodnich, „Materiały i Prace Komisji Językowej Akademii Umiejętności”, t. III, 1907, s. 385-394 (przedruk, K. Nitsch Wybór pism polonistycznych, t. III, Wrocław 1954, s. 243-250). Słowniczek liczy 342 hasła. Wyrazy mazurskie są w nim oznaczone literą M., np.

baka – policzek, M.

kermas – jarmark, M.

kiść – węzeł chustki okrywającej głowę kobiecą, M.

koṕelić śe – wadzić się, M.

Słownik gwar Ostródzkiego, Warmii i Mazur

Wielotomowy Słownik gwar Ostródzkiego, Warmii i Mazur opracowywany przez Pracownię Słownika Gwar Ostródzkiego, Warmii i Mazur Zakładu Językoznawstwa w Warszawie ukazuje się od roku 1987 (t. I: A – Ć, pod red. Zofii Stamirowskiej, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1987, ss. 408; t. II: D – G, pod red. Zofii Stamirowskiej, Wrocław-Warszawa-Kraków 1991, ss. 353; t. III: H – K, pod red. Zofii Stamirowskieji Henryki Perzowej, Warszawa-Kraków 1993, ss. 402; t. IV: L – N, pod red. Henryki Perzowej i Danuty Kołodziejczykowej, Warszawa-Kraków 2002, ss. 366; t. V: O – Ó, pod red. Henryki Perzowej i Danuty Kołodziejczykowej, Warszawa-Kraków 2006, ss. 207).

Słownik ten ma ogromne znaczenie zarówno naukowe, jak i społeczne, gdyż przedstawia leksykę gwar dziś już w zasadzie nieistniejących ze względu na masowy exodus Mazurów i Warmiaków w latach 50.-60. XX wieku w wyniku nieprzyjaznej im polityki ówczesnych władz PRL uznających ich za Niemców.

Początek prac nad SGOWM przypada na lata 1950-1953, kiedy to pod kierunkiem prof. Witolda Doroszewskiego i prof. Haliny Konecznej przeprowadzono na terenie Ostródzkiego, Warmii i Mazur rozległe badania, których plonem było zebranie obfitego materiału, w tym szczególnie leksykalnego. Historia badań i poszczególne etapy prac nad słownikiem zostały już szczegółowo omówione zarówno we Wstępie do słownika (SGOWM I: 32-35), jak i w kilku artykułach (por. np. Pomianowska, Szymczak 1962; Zespół PDZJPAN 1965; Stamirowska, Pałaszowa, Perzowa 1973), dlatego tu rezygnuję ze szczegółowego jej przedstawiania.

Instrukcję redakcyjną przygotowaną przez Zofię Stamirowską opublikowano w 1969 roku, a zeszyt próbny (pod red. Z. Stamirowskiej, H. Pałaszowej, H. Perzowej, redaktor naukowy: W. Doroszewski) – w 1972 roku. Dyskusję po konferencji nad zeszytem próbnym SGOWM przedstawiono w osobnym artykule (Stamirowska, Pałaszowa, Perzowa 1973).

Słownik poprzedza obszerna część wstępna, na którą składa się właściwy wstęp i informacje szczegółowe. Wstęp przedstawia zarys dziejów opisywanego terenu, charakterystyka fonetyczna gwar Ostródzkiego, Warmii i Mazur według stanu z początku lat pięćdziesiatych XX wieku i ogólne informacje o słowniku (w tym historia prac nad słownikiem, podstawa materiałowa i ogólna koncepcja słownika oraz organizacja pracy nad nim). W informacjach szczegółowych omówiono zasady redakcyjne i źródła, tu też znalazły się skróty i znaki stosowane w artykułach oraz spisy miejscowości. Kończą część wstępną literatura przedmiotu i 2 mapy przedstawiające miejscowości, w których zbierany był materiał w latach 1950-1953, oraz historyczny zasięg języka polskiego w Ostródzkiem, na Warmii i na Mazurach.

Podstawę materiałową SGOWM stanowią:

1) zapisy dokonane w terenie podczas ekspedycji dialektologicznych w latach 1950-1953,

2) przykłady z literatury przedmiotu (m.in. z prac Kazimierza Nitscha, A. Steffena, z serii monografii „Słownictwo gwar Warmii i Mazur”, z „Małego atlasu gwar polskich”),

3) teksty gwarowe, zbiory pieśni, roczniki regionalnych czasopism, monografie etnograficzne,

4) pamiętniki autochtonów, słownik wsi Tuławki opracowany przez autochtona.

5) uzupełniający materiał – nagrania z 20 wsi przekazane przez Pracownię Gwar UAM (por. SGOWM I: 35-37; Zespół PDZJPAN 1965: 373-374.

Zgromadzony do słownika materiał liczy ok. 600 000 kart materiałowych, dokumentujących ok. 30 000 haseł (SGOWM I: 37). Jest to podstawa obszerna, ale niejednolita, zbierana według różnych zasad (zwłaszcza metodą kwestionariuszową, nastawioną na badanie nazw, w mniejszym stopniu na znaczenia) i stąd wynikająca nierównomierność materiału zarówno pod względem geograficznym (uwarunkowana przede wszystkim niejednakowa liczba autochtonów w różnych okolicach), jak i liczby poświadczeń (zob. więcej r. III, pkt. III.4.).

SGOWM pomyślany został jako regionalny słownik gwarowy pełny, tj. obejmujący całość leksyki ostródzko-warmińsko-mazurskiej, także wspólnej z językiem ogólnopolskim. Układ słownika jest alfabetyczny, a związki między hasłami są sygnalizowane za pomocą odsyłaczy. Zakres czasowy obejmuje wieki XIX-XX, ma zatem słownik charakter synchroniczno-diachroniczny.

Budowa artykułu hasłowego jest przemyślana i wieloaspektowa (wieloelementowa?). Składają się na nią nastepujące elementy:

wyraz hasłowy,
dane o źródłach w nawiasie okrągłym w główce hasła,
uogólniona lokalizacja – do całych obszarów dialektalnych i do powiatów,
fakultatywnie pozasystemowe warianty fonetyczne lub morfologiczne wyrazu (wraz z lokalizacją),
informacja gramatyczna, w tym formy fleksyjne różne od ogólnopolskich i „chwiejne” w polszczyźnie ogólnej,
definicja (objaśnienie znaczenia),
dane o uogólnionej lokalizacji danego znaczenia,
cytaty (egzemplifikacja materiałowa),
dokładna lokalizacja cytatu (nazwa wsi, powiat),
fakultatywnie w zależności od materiału użycia przenośne wyrazu wprowadzane znakiem ze skrótem przen,
fakultatywnie w zależności od materiału wyrazowe związki zleksykalizowane (w zasadzie także z definicją, geografią i cytatami),
fakultatywnie w zależności od materiału zebrana na końcu seria tzw. określeń gatunkujących, zestawienia sygnalizowane znakiem p,
ewentualne podznaczenia (również z definicją, geografią i cytatami), wprowadzane znakiem ,
ewentualne podhasła (z główką i znaczeniami opracowanymi podobnie jak w podstawowej części artykułu),
związki frazeologiczne – poprzedzane znakiem ze skrótem fraz (szerzej o frazeologii w SGOWM zob. Kołodziejczykowa, Krasowska 2003),
ewentualny odsyłacz porównawczy do innego artykułu,
przy zapożyczeniach niemieckich – wskazanie niemieckiej podstawy wyrazu hasłowego.

Struktura haseł zostanie przedstawiona w tabeli na podstawie dwóch haseł:

I.mark, marka (Z + P + lit) OWM, psn; mark sp Mrąg, marka OW Szcz Giż, zapisy nie rozstrzygające formy Nsg OWM; Gpl -ów OWMzach Mrąg Giż, mark Olsz Szcz Węg Giż, marek OWM; ‘moneta o wartości 100 fenigów’: tam jek ^ṷoraľi to śe wɩkulaṷ mark Mrągowo, co s tėgo, ḱedɩ č

ṷojek – ńe -? iśoj zaroji, a puje za puṷ goinɩ i juš juš pšeṕije tȯ marḱe Kajkowo O, UAM, talar to tšy marḱi Grabin Mł O, ten oat jest ḿi sto marek w dṷugu Kajkowo O, budowańe wodooŋgu w wårtoi sto etėme

šont peńć tɩśėncɩ mårk Ryn Giż, pśeńć marḱi tšeba zapṷaćić style="font-size: 10pt; line-height: 150%;">ib. (Nm. Mark).

oluga (Z + lit + SWM VI, X) OWM; aluga O Szcz Mrąg Giż Pisz Ełk, holuga Olsz, luga Olsz Mrąg (oluga OWM i uogólnione w SWM X); 1. ‘wyrąbany w lodzie otwór służący do wpuszczania i prowadzenia sieci, przerebel’ OWM: oluǵa, ge ńevot bėe zapuscanɩ Grabnik Ełk, oluga – to jek rybaḱi vyromo tako luge jak ta izba dugo, šyroko Ługwałd Olsz, åluǵa, to lót bėne vyćinany Siedliska Giż, ^ṷoluǵa – co rɩbɩ wyćuŋgajó Maradki Mrąg, rɩbɩ dusó śe – muso bɩć ^ṷolugɩ wɩćente, co majo oddeχPieczarki Węg, ^ṷoluǵa – co tlo wɩtńe, co bɩdṷo byne pojone Mrągowo, jek nośi woda do izby, to χoluga wytńePurda Olsz; 2. ‘kałuża’ Mrąg; por. kaluga.

Elementy składowe artykułu	Opis
I.mark, marka oluga	wyraz hasłowy (ewentualnie poprzedzony numerem homonimu)
(Z + P + lit) (Z + lit + SWM VI, X)	Źródła (dane ogólne)
OWM OWM	Uogólniona lokalizacja wyrazu
mark sp Mrąg, marka OW Szcz Giż, aluga O Szcz Mrąg Giż Pisz Ełk, holuga Olsz, luga Olsz Mrąg (oluga OWM i uogólnione w SWM X);	Warianty morfologiczne lub fonetyczne wraz z uogolnioną lokalizacją i ewentualnymi kwalifikatorami (tu sp)
zapisy nie rozstrzygające formy Nsg OWM; Gpl -ów OWMzach Mrąg Giż, mark Olsz Szcz Węg Giż, marek OWM –	Informacja gramatyczna ( w tym nietypowe formy fleksyjne wraz z uogólnioną lokalizacją)
‘moneta o wartości 100 fenigów’ 1. ‘wyrąbany w lodzie otwór służący do wpuszczania i prowadzenia sieci, przerębel’	Definicja (objaśnienie znaczenia 1.)
–	Podznaczenia
– OWM	Geografia znaczenia 1.
tam jek ^ṷoraľi to śe wɩkulaṷ mark oluǵa, ge ńevot bėe zapuscanɩ	cytat
Mrągowo Grabnik Ełk	Lokalizacja cytatu (nazwa wsi, powiat) i określenie ewentualnie źródeł
co s tėgo, ḱedɩ čṷojek – ńe -? iśoj zaroji, a puje za puṷ goinɩ i juš juš pšeṕije tȯ marḱe Kajkowo O, UAM, talar to tšy marḱi Grabin Mł O, ten oat jest ḿi sto marek w dṷugu Kajkowo O, budowańe wodooŋgu w wårtoi sto etėmešont peńć tɩśėncɩ mårk Ryn Giż, pśeńć marḱi tšeba zapṷaćić ib. oluga – to jek rybaḱi vyromo tako luge jak ta izba dugo, šyroko Ługwałd Olsz åluǵa, to lót bėne vyćinany Siedliska Giż^ṷoluǵa – co rɩbɩ wyćuŋgajó Maradki Mrąg, rɩbɩ dusó śe – muso bɩć ^ṷolugɩ wɩćente, co majo oddeχPieczarki Węg, ^ṷoluǵa – co tlo wɩtńe, co bɩdṷo byne pojone Mrągowo, jek nośi woda do izby, to χoluga wytńePurda Olsz;	Pozostałe cytaty z lokalizacją
–	Użycia przenośne wyrazu
–	Wyrazowe związki zleksykalizowane
2. ‘kałuża’	Definicja (objaśnienie znaczenia 2.)
Mrąg	Uogólniona lokalizacja znaczenia 2.
–	Podhasła
–	Związki frazeologiczne
–	Seria tzw. określeń gatunkujących
por. kaluga	Odsyłacz
(Nm. Mark).	Podstawa niemiecka przy germanizmach

Hasła zapisane ortograficznie są najczęściej jednowyrazowe, ale występują też tzw. hasła parowyrazowe:

a) tzw. hasła sprzężone, gdy w materiale poświadczone zostały dwie (lub więcej) formy podstawowe, z których przynajmniej część form zależnych jest wspólna (niemożliwa do wyrażnego przyporządkowania do jednej z form), por. np. wyżej I. mark, marka;

b) tzw. hasła seryjne – połączenia dwu lub paru haseł potencjalnie samodzielnych (najczęściej wyrazy o tej samej podstawie i budowie słowotwórczej i o takim samym lub zbliżonym znaczeniu różniące się tylko postacią fonetyczna rdzenia lub zmianami na granicy morfemów czy zleksykalizowane formy fonetyczne i warianty wyrazów złożonych), np. odspodni (SWM X) O Mzach Mrąg Ełk, odspodny (Z + lit) W Szcz Giż, odspódni (Z + lit = SWM XII) W Szcz, odspódny (Z + lit + SWM II, XII, SWMa, KMW 81) OWMzach Mrąg, Giż, które inaczej niż hasła sprzężone otrzymują własne dane źródłowe i lokalizacyjne.

Hasłem jest każdy odrębny wyraz, a więc osobne hasła tworzą wyrazy różniące się pod względem słowotwórczym, np. deminutiwa, prefiksalne pary aspektowe, także czasowniki z morfemem się, formy supletywne oraz wyrażenia przyimkowe typu po ciemku z niezachowanym osobno dawnym członem przymiotnikowym. Natomiastimiesłowy, wyrazy w zmienionej funkcji gramatycznej oraz przysłówki typu bokiem, bez mała, do dziwu tworzą podhasła. Inaczej traktowane są zleksykalizowane związki wyrazowe, do których autorzy SGOWM zaliczają zestawienia i związki frazeologiczne. Wyodrębnia się je w tekście artykułów hasłowych i wprowadza ustalonymi znakami. Są one opatrzone odpowiednimi definicjami i cytatami wraz z lokalizacją.

SGOWM to słownik dokładnie określający źródła (por. przykłady powyżej), geografię haseł i podhaseł, lokalizację wielu obszernych cytatów (przytaczanych z nagrań w transkrypcji fonetycznej, natomiast ze źródeł pisanych – zgodnie z zapisem oryginalnym).

Informacja gramatyczna w SGOWM jest wybiórcza, przede wszystkim fleksyjna, czyli są to dane o nietypowej odmianie (niekiedy rodzaju gramatycznym lub aspekcie) i wybrane gwarowe formy fleksyjne różne od ogólnopolskich, przy niektórych hasłach obszerna (zob. szerzej r. IV, pkt. 4.).

Spośród kwalifikatorów w SGOWM stosowane są kwalifikatory frekwencyjne (sp, powsz, rzad), chronologiczne (tylko mł.), stylistyczno-ekspresywne (np. iron., obsc., pejor, wulg., żart.), tematyczne (np. anat., med., rel., zool.) i pragmatyczne (np. lit., lud., oracja, przs., psn, zag.).

Informacja etymologiczna ograniczona jest do germanizmów, przy których podaje sie podstawę niemiecką, por. np.

lorbas (Z + lit + SWMc) O Olsz Nidz, psn; ‘łobuz, nicpoń’: viχovaṷa sobźe takygo lorbasa, a terå ńi moze dać sobźe z ńam redi Sząbruk Olsz. (Nm. gw. lorbas).

SGOWM to przykład konsekwentnego interesującego, dobrego opracowania leksykograficznego. O jego wartości decyduje m.in. bogactwo materiału szczegółowo i precyzyjnie opisanego, przejrzysta struktura artykułu hasłowego, duża dokładność opracowania, konsekwentna realizacja zasad wyłożonych we wstępie, ciekawe redakcyjne rozwiązania szczegółowe, dokładna geografia wyrazów i form oraz lokalizacja cytatów, obszerne cytaty przynoszące szereg informacji o użyciu wyrazu jego łączliwości leksykalnej i składniowej, mające też nieraz walor etnograficzny, precyzacja znaczeń, opis związków frazeologicznych i zestawień wraz z pełną dokumentacją (znaczenia, przykłady, lokalizacja).

Literatura cytowana:

Halina Karaś, Polska leksykografia gwarowa, Warszawa 2011.

Mieczysław Karaś, 1974, Uwagi na marginesie Słownika gwar Ostródzkiego, Warmii i Mazur, JP LIV, z. 2, s. 145-150.

Danuta Kołodziejczykowa, Maria Krasowska, 2003, Frazeologia w „Słowniku gwar Ostródzkiego, Warmii i Mazur”, [w:] Gwary dziś. 2. Regionalne słowniki i atlasy gwarowe, pod red. Jerzego Sierociuka, Poznań, s. 189-201.

Wanda Pomianowska, Mieczysław Szymczak, 1962, Prace nad słownikiem gwar Warmii i Mazur, „Sprawozdania z Prac Naukowych Wydziału I Nauk Społecznych PAN” V, z. 5 (27), s. 112-124.

Wanda Pomianowska, Mieczysław Szymczak, 1962a, Z prac nad słownikiem gwar Warmii i Mazur, „Poradnik Językowy”, z. 9-10, s.387-401.

Zofia Stamirowska, 1981, Mamy I tom Słownika gwar polskich, „Poradnik Językowy”, z. 1, s. 6-15.

Zofia Stamirowska, Halina Pałaszowa, Henryka Perzowa, 1973, Słownik gwar Ostródzkiego, Warmii i Mazur (SGOWM) (Po konferencji nad zeszytem próbnym), nr 5-6, s. 331-342.

Słowniki:

Kazimierz Nitsch, Dialekty polskie Prus wschodnich (Warmia, Mazury, Ostródzkie, Nidzickie), [w:] „Materiały i Prace Komisji Językowej Akademii Umiejętności”, t. III, 1907, słownik: s. 471-487; przedruk: K. Nitsch Wybór pism polonistycznych, t. III, Wrocław 1954, słownik: s. 309-321.

Kazimierz Nitsch, Słownik dialektów: chełmińskiego, grudziądzkiego, lubawskiego i malborskiego (z dodatkiem kilku wyrażeń ostródzkich i mazurskich) [w:] Dialekty polskie Prus zachodnich, „Materiały i Prace Komisji Językowej Akademii Umiejętności”, t. III, 1907, s. 385-394; przedruk, K. Nitsch Wybór pism polonistycznych, t. III, Wrocław 1954, s. 243-250.

Jan Sembrzycki, Słowniczek archanizmów i mazurszczyn w gwarze mazurskiej, [w tegoż:] O gwarze Mazurów pruskich, „Wisła” 1889, t. III, s. 72-91 (słowniczek: s. 86-91).

Słownik gwar Ostródzkiego, Warmii i Mazur opracowywany przez Pracownię Słownika Gwar Ostródzkiego, Warmii i Mazur Zakładu Językoznawstwa w Warszawie; t. I: A – Ć, pod red. Zofii Stamirowskiej, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1987, ss. 408; t. II: D – G, pod red. Zofii Stamirowskiej, Wrocław-Warszawa-Kraków 1991, ss. 353; t. III: H – K, pod red. Zofii Stamirowskieji Henryki Perzowej, Warszawa-Kraków 1993, ss. 402; t. IV: L – N, pod red. Henryki Perzowej i Danuty Kołodziejczykowej, Warszawa-Kraków 2002, ss. 366; t. V: O – Ó, pod red. Henryki Perzowej i Danuty Kołodziejczykowej, Warszawa-Kraków 2006, ss. 207).

Start

Wprowadzenie

Podstawy dialektologii

Opis dialektów polskich

Mapa serwisu