Mapa serwisu | Sieradzkie kultura (wersja rozszerzona)

Kultura ludowa regionu

Alina Kępińska   
Spis treści
Wstęp
Strój kobiecy   
Strój męski   
Obrzędowość doroczna: Boże Narodzenie i Wielkanoc
Wybrane nagrania z zakresu kultury ludowej Sieradzkiego i ich transkrypcja

poprzednia następna
 

 

 
 
 
 

 

Polska kultura ludowa materialna i duchowa jest przedmiotem badań etnografów, bardzo dobrze przez nich opracowanym. Mamy Polski atlas etnograficzny (skrót PAE)oraz Komentarze do niego (por. na końcu w wykazie Literatura). Mamy liczne prace poświęcone różnym regionom, wydawane często we współpracy z regionalnymi muzeami czy domami kultury. W okręgowych muzeach są też często stałe wystawy poświęcone kulturze ludowej, jak przykładowo w Muzeum Regionalnym im Stanisława Sankowskiego w Radomsku, w którym dwie sale wystawowe poświęcone są życiu wsi radomszczańskiej na przełomie XIX i XX wieku. Podobna wystawa „Kultura wsi sieradzkiej z początku XX wieku” jest także w Muzeum Okręgowym w Sieradzu. Wystawę w muzeum sieradzkim uzupełniają zbiory gromadzone w Sieradzkim Parku Etnograficznym, takie jak dawna zabudowa i jej wyposażenie; oba muzea sieradzkie i wybrane zbiory na zdjęciach powyżej. Kultura ludowa danego regionu jest przedmiotem artykułów zamieszczanych w różnych wydawnictwach ciągłych: naukowych, jak np. Sieradzki Rocznik Muzealny, czy popularnonaukowych, jak np. Na sieradzkich szlakach, kwartalnik Oddziału PTTK w Sieradzu. Przykładowo w siódmym tomie Sieradzkiego Rocznika Muzealnego znajdują się dwa artykuły o typach zagród i budownictwa w regionie sieradzkim (Gólski 1991 i Urbański 1991), a także artykuł Joanny Kurewicz-Kalisz o rodzajach wycinanek, takich jak: rózgi, cacka (lub cacuszka), mazury, mazury z ogonami oraz w kształcie sylwetek dziewczęcych lalki, a chłopięcych – kozaki. W kolejnym roczniku wydawnictwa można przeczytać artykuł tejże autorki o stroju ludowym z podsieradzkiej wsi Monice (Kurewicz-Kalisz 1992), a także omówienie rzeźb Jerzego Kaczmarka przedstawiających diabły, czarownice, południce, nazywane też przypołudnicami (Kalisz 1992), ukazujące, że demonologia ludowa to wyrazista cecha kultury ludowej nie tylko Łęczyckiego z jego najbardziej znanym polskim diabłem Borutą; oba artykuły są bogato ilustrowane czarno-białymi zdjęciami. Interesujące artykuły na temat kultury ludowej Sieradzkiego zawiera także kwartalnik Na sieradzkich szlakach, by wspomnieć tylko przykładowo artykuły Małgorzaty Dziurowicz-Kaszuby o zimowych zwyczajach i obrzędach w Sieradzkiem (Dziurowicz-Kaszuba 2009: 22-24) czy o Zespole Obrzędowym z Chojnego (Dziurowicz-Kaszuba 2008: 17-18). W tym ostatnim autorka wspomina m.in. powiedzenie Chojne strojne, oddające piękno chojeńskiego stroju ludowego, ozdobniejszego niż w pobliskich miejscowościach. To powiedzenie przytoczyła także informatorka, pani Maria Kubiak, dumna z tego, że podczas obchodów świąt kościelnych, gdy w procesji uczestniczą mieszkańcy w strojach ludowych, to „u naz jest piękno parada. Tak jak u nas w Chojnym było parada, to trzeba było poszukać”. Na jednym ze zdjęć zamieszczonych w artykule Małgorzaty Dziurowicz-Kaszuby jest też pani Józefa Dutkowska, która jeszcze w latach osiemdziesiątych minionego wieku opowiadała mi o urządzeniu domu, o kapturku i leżuchu w dawnej kuchni, śpiewała piosenki. Jej wypowiedzi są przywołane we wcześniejszej wersji niniejszego opracowania zamieszczonej na stronie internetowej www.gwarypolskie.uw.edu.pl, zawierającej też więcej zdjęć z Muzeum w Sieradzu i Sieradzkiego Parku Etnograficznego. W wydawnictwie  tym wspomniałam opracowania kultury ludowej, które zwykle znajdują się w zbiorczych dziełach poświęconych danemu regionowi w ogóle, mianowicie prace: Elżbiety Delidy (Delida 1977: 621-644) i Władysława Baranowskiego (Baranowski 1980: 127-141). Hasła z zakresu kultury ludowej zawierają ponadto różne leksykony z danego regionu, jak np. opracowany zbiorowo pod red. Stanisława Tadeusza Olejnika Leksykon miasta Sieradza, z którego warto przywołać chociażby hasło o sieradzkim stroju ludowym (Leksykon 2006: 312-313).

Ostatnio kultura ludowa jest też przedmiotem opracowań zamieszczanych w Internecie, np. ważnym źródłem informacji o kulturze regionu sieradzkiego jest Multimedialna Teka Folkloru Regionów Polski Centralnej, przygotowana przez Muzeum Okręgowe w Sieradzu, zrealizowana przy pomocy finansowej Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, w postaci strony internetowej: http://tekfolksieradz.com.pl. Na stronie docelowo zostaną opracowane trzy regiony: region sieradzki (opracowany już niemal w całości), region wieluński (dotąd opracowany wybiórczo), i region łęczycki (na razie informacja: strona w budowie). Układ strony jest bardzo przejrzysty, czytelny. Zawiera kolejne działy: Charakterystyka regionu, Zwyczaje i obrzędy, Muzyka i pieśni, Literatura ludowa, Strój regionalny, Tańce regionalne, Artyści ludowi, Zespoły folklorystyczne, Przeglądy, festyny, biesiady, Bibliografia i źródła.

Ładna prezentacja strojów i muzyki ludowej Sieradzkiego jest też na stronie internetowej http://prezentacja.sieradz.eu.
 

Wobec wielu opracowań kultury ludowej Sieradzkiego tu zwraca się uwagę tylko na te jej elementy, które wciąż jeszcze występują na wsi sieradzkiej, o których opowiadają informatorzy, i to w mniejszym stopniu informatorzy z Chojnego i Woźnik k. Sieradza, bo ich wypowiedzi zostały już uwzględnione we wcześniejszej wersji. Przywołane są tu zwłaszcza wypowiedzi mieszkańców Choszczewa k. Szadku, i Lututowa, dziś w powiecie wieruszowskim; w nagraniach z Felicjanowa k. Uniejowa oraz z Folwarków k. Radomska – jest stosunkowo niewiele danych o kulturze ludowej. Wspomniane miejscowości leżą w znacznej odległości od siebie, w różnych powiatach przedrozbiorowego województwa sieradzkiego.

Na użytek niniejszego opracowania wyodrębnia się Sieradzkie w szerokim rozumieniu, utożsamiając je z obszarem przedrozbiorowego województwa sieradzkiego, co zgodne jest też z podziałem dialektalnym. Dawne województwo było podzielone na powiaty: sieradzki, szadkowski (na północy obejmujący okolice Uniejowa), wieluński, ostrzeszowski, radomszczański i piotrkowski, przy czym tu zwraca się uwagę tylko na dawne powiaty: sieradzki, szadkowski, radomszczański i wieluński (w ramach tego ostatniego tylko dane z Lututowa leżącego w dawnym powiecie wieluńskim, tuż za granicą z powiatem sieradzkim). Utożsamianie Sieradzkiego z przedrozbiorowym województwem sieradzkim jest zgodne ze stanowiskiem przywołanym przez Władysława Baranowskiego: „Na terenach nizinnych trudno było wyodrębnić jakieś bardziej wyraźnie zarysowujące się regiony kultury ludowej. Pierwsi badacze kultury ludowej tego terenu trzymali się historycznych podziałów administracyjnych z czasów dawnej Rzeczypospolitej. Przykładem może być tu Józef Szaniawski i jego praca pod dość znamiennym tytułem O dawnem województwie sieradzkiem, drukowana na łamach „Biblioteki Warszawskiej” w 1851 r.” (Baranowski 1980: 129). Cały ten teren można zaliczyć do większego regionu etnograficznego tzw. Polski środkowej. „Przejściowy charakter tego terenu powodował, że w przeszłości kultura ludowa tego obszaru w małym stopniu wykazywała jakieś bardziej charakterystyczne cechy specyficzne dla całego obszaru” (Baranowski 1980: 130). Nieco inaczej na temat odrębności regionu w Polskim atlasie etnograficznym, w którym– obok etnograficznych regionów pokrywających się z historycznymi regionami (prowincjami) Polski, mianowicie obok Wielkopolski, Małopolski, Śląska, Mazowsza i Pomorza – jest wyodrębniony duży region sieradzki, leżący na styku Małopolski, Śląska i Wielkopolski, z charakterystycznymi dla siebie cechami z zakresu kultury duchowej (PAE 1967: 714).

 
 

Na rozległym obszarze dawnego województwa sieradzkiego ściślejsze związki występują z jednej strony w tzw. Sieradzkiem właściwym, związanym raczej w Wielko- niż Małopolską, a obejmującym w przybliżeniu dawne powiaty sieradzki i szadkowski (dzisiejsze: sieradzki, zduńskowolski i część poddębickiego), z drugiej zaś – w Ziemi Piotrkowskiej, tu jeszcze nieopracowanej, a traktowanej jako odrębny region np. na łamach „Literatury Ludowej”, której nr 3 z 1962 r. jest w całości poświęcony tej ziemi. Wyodrębniają się też regiony: Radomszczański i Wieluński. Ziemię wieluńską w niniejszym opracowaniu reprezentuje tylko Lututów, zawsze leżący na pograniczu między dawnym powiatem sieradzkim a wieluńskim. Jak mówią informatorki, lututowski strój ludowy jest bliższy sieradzkiemu niż wieluńskiemu, dlatego kultura ludowa ziemi wieluńskiej tu jeszcze nie została opracowana. Radomszczańskie natomiast było przedmiotem studiów zamieszczonych np. w nr 7 z 1963 r. Serii Etnograficznej „Prac i Materiałów Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi”. Wskazany zbiór zawiera m.in. artykuły: Jana Piotra Dekowskiego o charakterystycznych momentach wesela radomszczańskiego (Dekowski 1963: 175-196) czy Ireny Lechowej o dożynkach we Włynicach (Lechowa 1963: 197-202). W omówieniu wesela radomszczańskiego Jan Piotr Dekowski zwraca uwagę na różnice między północną a południową częścią powiatu radomszczańskiego. W tej ostatniej „tradycje w zakresie kultury ludowej, a zwłaszcza folkloru weselnego, są jeszcze bardzo żywe i wskazują na silne powiązania z obrzędowością Małopolski”, podczas gdy w części północnej „szybciej nastąpił rozkład dawnej kultury ludowej” (Dekowski 1963: 176). Badania autora pochodziły z początku lat sześćdziesiątych XX wieku, a na słabe kultywowanie dziś dawnych ludowych tradycji wskazywała informatorka z Folwarków, która podkreślała tylko częściowe utrzymywanie się dawnych zwyczajów związanych ze świętami bożonarodzeniowymi i wielkanocnymi. Dawną kulturę ludową Radomszczańskiego ilustrują tu zdjęcia z Muzeum Regionalnego w Radomsku, mieszczącego się w wzniesionym w 1859 r. budynku ratusza w stylu eklektycznym. W muzeum tym są m.in. rzeźby znanego rzeźbiarza Jana Lamęckiego (Lamęcki 2009). Ciekawe eksponaty to ponadto przeznaczone dla pątników ludowe obrazy religijne kręgu częstochowskiego, pobliska bowiem „Częstochowa musiała być największym w Polsce centrum ludowej produkcji obraźniczej”, zaś „masowa wytwórczość obrazów także przeznaczonych dla ludu, istniała tam zapewne już XVIII w., a osiągnęła swe apogeum zapewne około połowy XIX w.” (Kunczyńska-Iracka 1978: 11). Znajduje się tu też zanikający już w drugiej połowie XIX w. strój ludowy, i to tylko kobiecy, bo zanik męskiego stroju ludowego był tu znacznie szybszy i głębszy. Jak czytamy w informatorze „Muzeum regionalne im. Stanisława Sankowskiego w Radomsku”, w muzeum znajdują się „dwie wersje letniego stroju kobiecego. Strój paradny, noszony „od święta” przez zamożniejsze młode wieśniaczki. Złożony z nowych elementów w postaci haftowanej bluzki i wyszywanego koralikami i cekinami gorsetu, wełnianej spódnicy oraz tradycyjnych zapasek do pasa i do odziewu, tkanych według mody radomszczańskiej. Strój uzupełniają wełniane, fabryczne chustki na głowę i do odziewu (stosowane jako okrycia ramion). Ubiór do pracy – złożony ze „starodawnej” koszuli lnianej, spódnicy z fabrycznego materiału bawełnianego (perkalu), tradycyjnych zapasek lnianych (niciorek) i białej chusteczki perkalowej zawiązanej na głowie. Tak ubierały się też i „od święta” ubogie wieśniaczki. Na ławie wyłożono zapaski radomszczańskiej mody, noszone przez starsze i młodsze kobiety”. („Muzeum”, bez roku wyd., bez paginacji).

 

   

Postęp cywilizacyjny powoduje, że różne przedmioty dawnej materialnej kultury ludowej zachowały się tylko szczątkowo, często stając się elementem zdobiącym zadbane gospodarstwa czy przestrzeń publiczną, jak dawna sieczkarnia na podwórku w Lututowie, takaż sieczkarnia i wóz drewniany w Radomsku czy dawny wóz strażacki obok strażnicy OSP w Chojnem. Polska kultura ludowa była i jest silnie związana z chrześcijaństwem: zachowane do dziś dawne zwyczaje i obrzędy z jednej strony dotyczą dorocznych świąt katolickich, jak przede wszystkim Boże Narodzenie i Wielkanoc, z drugiej zaś – ważnych uroczystości rodzinnych, jak chrzest, ślub czy pogrzeb, także przecież połączonych z liturgicznymi sakramentami. Na przydomowych trawnikach i klombach powstają mniejsze lub większe kapliczki i krzyże, jak w obejściu informatorki z Lututowa. W samych zaś miejscowościach są nie tylko dawne krzyże i kapliczki, takie jak na załączonej tu tylko przykładowo fotografiach krzyża na rynku w Szadku czy na ulicy Przedborskiej w Radomsku, ale nowe, jak powstała w ostatnich latach kapliczka przy ulicy Ogrodowej w Lututowie, którą okoliczni mieszkańcy się szczycą, którą pokazują osobie obcej, o którą dbają, ozdabiając kwiatami i zniczami. Także remizy OSP – zarówno stare, jak i nowe – chroni święty Florian, którego figury są przed takimi strażnicami umieszczane, jak to jest np. w Lututowie.
 

 

 


 

 

 
 
 
 

 

 

ISBN: 978-83-62844-10-4 © by Authors. Zrealizowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego (Program Operacyjny: „Dziedzictwo kulturowe / Kultura ludowa”). Wykonanie: ITKS