Gwara regionu

Gwary Śląska Cieszyńskiego należą do śląskiego zespołu gwarowego, do jego części południowej, niemazurzącej. Zajmują w nim najbardziej na południe wysunięty obszar. Na wschodzie graniczą z gwarami małopolskimi, na południu z gwarami czadeckimi i słowackim obszarem językowym, na zachodzie w granicach Republiki Czeskiej, z obszarem morawskim, zwłaszcza laskim.

W gwarach Śląska Cieszyńskiego wydzielić można trzy obszary: na południu, po obu stronach granicy państwowej, polsko-czeskiej, rozciąga się obszar gwar jabłonkowskich, z głównym ośrodkiem w Jabłonkowie (w Republice Czeskiej), obszar północny współcześnie dzieli się wzdłuż granicy państwowej, na (północno-)zachodnio-cieszyński (w granicach Republiki Czeskiej) i (północno-)wschodnio-cieszyński (w Rzeczpospolitej Polskiej).

Gwary Śląska Cieszyńskiego, choć wewnętrznie zróżnicowane, zachowują tradycyjną spójność wewnętrzną i łączność z pozostałą częścią Śląska (zwłaszcza z jego południową, niemazurzącą częścią).

Z obszarem Śląska Górnego (w dzisiejszym, zawężonym znaczeniu) łączy je przede wszystkim:

- brak mazurzenia, na południowym krańcu cechą specyficzną jest tzw. jabłonkowanie (zob. niżej);

- fonetyka międzywyrazowa udźwięczniająca;

- pochylenia (aż do podniesienia artykulacji o jeden stopień) dawnych samogłosek długich. Obejmują one przede wszystkim kontynuanty dawnych samogłosek długich ā ō ē oraz przed spółgłoskami nosowymi (zob. dalej), ich rezultatem są samogłoski pochylone, a^o o^u e^y, a w wypadku dwu z nich rozwój może iść jeszcze dalej, do samogłosek wyższych o jeden poziom artykulacji: ā – a^o – o, np. gwiozdy , musioł , sioli , trowa ; ē – e^y – y, np. lyn , wybiyrały , syr ;

- zachowanie grupy rzi (z dawnego *ri) w z ewentualnym ubezdźwięcznieniem w szi po spółgłoskach bezdźwięcznych, np. jarziny; w części dialektów wymowa frykatywna r^ż (zob. niżej).

Obszar śląsko-cieszyński charakteryzuje się wyrazistym zestawem cech specyficznych, przy czym niektóre z nich oddają jego wewnętrzne zróżnicowanie (zwłaszcza wydzielanie się gwar jabłonkowskich).

W systemie samogłoskowym istnieje głoska [o^u], różnego pochodzenia, w postaci dźwięku pośredniego między u oraz o, np. ko^uńdżiel , zakwitno^uł .

W gwarach cieszyńskich nastąpił rozpad samogłosek nosowych, najczęściej z wydzieleniem elementu samogłoskowego i spółgłoski nosowej (zob. Rozłożona wymowa samogłosek nosowych). Powstałe w ten sposób połączenia często podlegają wspólnemu rozwojowi z pierwotnymi połączeniami eN, oN (on, om, en, em).

Dawna samogłoska nosowa tylna, ą, uległa rozpadowi w om/on, a następnie, wspólnie z pierwotnymi grupami om/on, oraz z grupami om / on powstałymi z dawnych am/an, zwężeniu w o^um/o^un, np. ko^uńdżiel , pr^żo^undki , spiywajo^um , podobnie jak w pierwotnych grupach om, on: ło^umka , gro^uń , do^um ‘dom’ i w grupach wtórnych, powstałych z am, an: do^um ‘dam’ 1 os lpoj. czasownika dać. Jedynie w Wiśle, na pograniczu gwar północno- i południowo-cieszyńskich, mogło nastąpić, w wygłosie wyrazu, odnosowienie: -o.

Dawna samogłoska przednia ę, bądź rozpadała się na dwudźwięk samogłoskowo-spółgłoskowy, i razem z pierwotnym en, em, ulegała zwężeniu, w yn, ym, np. pr^żyndły , błyndy , słómym ‘słomę’ jak lyn , pastyrstwym ‘pasterstwem’, bądź (np. w Wiśle), zachowało charakter nosowy w śródgłosie przed szczelinowymi, niezwężony dwugłosowy przed innymi spółgłoskami. W wygłosie możliwe jest zachowanie samogłoski nosowej lub, obocznie, odnosowionej niezwężonej, a więc -e.

Samogłoska o w nagłosie ulega wyraźnej labializacji, np. ^łobiod , z wyjątkiem obszaru południowego, gdzie labializacja w śródgłosie może, ale nie musi wystąpić. Czasem labializacji ulegało i nagłosowe u-, np. ^łucziecha .

W zestawie spółgłosek śląsko-cieszyńskich zachowały się, w różnym stopniu, trzy spółgłoski nieznane polszczyźnie ogólnej; dźwięczne h, przedniojęzykowo-zębowe ł i frykatywne r^ż. Spółgłoska h, dźwięczna gardłowa (w odróżnieniu od wariantu pozycyjnego, dźwięcznego tylnojęzykowego γ), występuje na całym obszarze Śląska Cieszyńskiego (jej ewentualne osłabienie może mieć podłoże w różnicach pokoleniowych): harmonije^ym . W gwarach jabłonkowskich występuje czasem również w miejsce historycznie bezdźwięcznej spółgłoski ch, np.: pahołcy , hwasto^uw ‘chwastów’, hłopi ‘chłopi’. Dwie pozostałe ulegają osłabieniu: frykatywne r^ż występuje wyraźniej na obszarze gwar jabłonkowskich i zachodniocieszyńskich, np.: z kor^żyniami , pr^żipiecki , a przedniojęzykowo-zębowa, sceniczna wymowa ł, np.: ło^umka , hłopi , jedynie w gwarach jabłonkowskich, właściwie dziś już tylko u przedstawicieli pokolenia najstarszego i to obocznie z wymową nowszą, ogólnopolską.

Większą niż w ogólnopolskim frekwencję ma spółgłoska r, występującą nieraz w miejsce dawnego miękkiego *r’. Jest to efekt z jednej strony, wyrównań morfologicznych, w typie biere/bierym – bieresz, biere, bierymy, bierecie, biero^um, bier, w miejscu ogólnopolskiego biorę – bierzesz, bierze,…, bierz (na całym obszarze), lub prawdopodobnego wpływu słowackiego w formacjach słowotwórczych na -ar’ – ogpol. -arz, np. ^łowczior , ^łowczior^żowi , piekor, piekorza, dochtor, dochtorza, kurzyć – kur ‘kurz’ (rozkaźnik). To ostatnie dotyczy przede wszystkim gwar jabłonkowskich.

Śląsk Cieszyński jest obszarem niemazurzącym, przy czym na południu, w gwarach jabłonkowskich, częściowo także w zachodnio-cieszyńskich, nastąpiło uproszczenie trzech szeregów spółgłosek, syczącego s z c dz, szumiącego sz ż cz dż i ciszącego ś ź ć dź, do szeregów dwu: syczącego s z c dz i szumiąco-ciszącego sz’ ż’ cz’ dż’ (czasem do pełnej miękkości, ś ź ć dź), np.: wsziecko , cziymu , sziyrpy , dżiecka = wszystko, dlaczego, sierpy, dzieci. Zjawisko to nosi nazwę jabłonkowania. W związku z tym grupy szy ży czy dży przechodzą w szi żi czi dżi (fonetycznie właściwie sz’i ż’i cz’i dż’i), np. czisto , dożinki , cichrać’ , Żid . Współcześnie można zaobserwować wypieranie jabłonkowania przez układ trzyszeregowy, północno-cieszyński.

Z innych charakterystycznych cech fonetycznych warto wymienić:

- występowanie spółgłosek wstawnych w grupach spółgłoskowych sr zr – strz zdrz: strzoda ‘środa’, zdrzo^udło ‘źródło’,

- przejście wygłosowego i śródgłosowego ił, ył > uł , np. prosiuł, prosiuła, bo^uł, bo^uła = prosił, prosiła, był, była.

Akcent również różnicuje obszar na północ i południe: w gwarach północnych występuje akcent paroksytoniczny (na drugiej sylabie od końca), czasem obocznie z inicjalnym (na początkowej sylabie), zwłaszcza w wypowiedziach emfatycznych, w gwarach jabłonkowskich występuje akcent inicjalny (pod wpływem ogólnopolskim już jednak coraz częściej obocznie też paroksytoniczny): pr^ż|izwycziajo^uny . W konstrukcjach przyimkowych akcent pada na przyimek: ^ł|od_mału , n|a_pr^żo^undki , z|e sebo^um .

Ze zjawisk fleksyjnych wymienić należy:

- różnice w zakresie rodzaju rzeczowników, np.: astra, adresa, dorta // torta, klarneta, numero, kło^usko, paczek, ziem / ziym // ziemia / ziymia, wsza, rodzaju i liczby: po plecu ;

- końcówka -owi w Msc. lp. rzeczowników w rodzaju męskim, np. o Kowolowi;

- w dopełniaczu liczby mnogiej, w odmianie miękkotematowej rzeczowników we wszystkich rodzajach – końcówka -ich, np. ludzich, ko^unich , gyⁱszich , groszich , dż’wiyr^żich (na obszarze jabłonkowskim, w części północnej jedynie w miejscowościach górskich);

- w odmianie zaimka osobowego ty i zaimka zwrotnego: C. i Msc. lp. tebie (jabł.) // ciebie ‘tobie’, sebie ‘sobie’, N. lp. tebo^um (jabł.), ze sebo^um (jabł.);

- inny od ogólnopolskiego rozkład końcówek stopnia wyższego przymiotników: lekciejszy ‘lżejszy’, ciynżejszy ‘ cięższy’, różnice w temacie przymiotnikowym w stopniu wyższym: drokszy ‘ droższy’, miyńszy ‘mniejszy’; podobnie w przysłówkach: miyni ‘mniej’.

We fleksji czasownika również można znaleźć różnego rodzaju cechy specyficzne (część z nich jest wynikiem określonych zmian fonetycznych):

- wyrównania analogiczne w odmianie czasu teraźniejszego w typach paść, iść, nosić, widzieć – w 1. os. lmn. sadzymy, pasymy, idymy, noszymy, widzymy, na wzór 1. os. lp.: sadzym, pasym, idym, noszym, widzym (zob. Formy 1. os. lmn. czasu teraźniejszego);

- końcówka z dawnego aorystu w 1. os. lp. czasu przeszłego -ch: nosiłech, widziołech, posłech ‘pasłem’, wyszyⁱwałach , lubiałach // straszniech lubiała; końcówka -my w 1. os. lmn. tego czasu: nosilimy, wozilimy (zob. Formy 1. os. lmn. czasu przeszłego). W czasie przeszłym obserwujemy dużo form obocznych: pisołech / pisołżech / jo żech pisoł / joech pisoł / joch pisoł / jo pisoł;

- końcówka z dawnego aorystu w 1. os. trybu przypuszczającego: dołbych ‘dałbym’ // obocznie jo by doł;

- formy czasu przeszłego ze spółgłoską nosową n zamiast l, ł w czasownikach kontynuujących dawne *-jęti: wzio^uńć – wzio^un, wziyna, wziyno, wziyni , wziyny. Formy te stają się podstawą wyrażania – analitycznego – czasu przeszłego: jo wzio^un, tyś wzio^un, o^un wzio^un,...;

- zmiany typu koniugacyjnego niektórych czasowników pod wpływem innych, np. zamiast typu lubił, lubiła,..., występuje lubioł, lubiała (cecha częsta w wielu gwarach);

- zachowanie, miejscowe, dawnych bezokoliczników typu: ciść ‘cisnąć’, ro^uść ‘rosnąć’, kwiść ‘kwitnąć’;

- szerszy zakres występowania koniugacji na -ę, -esz, np. pamiyntać: pamiyncym / pamiynce, pamiyncesz,… (obok pamiynto^um, pamiyntosz,…), lotać, locym / loce, locesz,… (obok loto^um, lotosz,…), deszcz padze ‘pada’;

- szerszy zakres czasowników wielokrotnych na -owa-/-ywa-: chodzować / chodzywać ‘chadzać’, strasziwacz’ ‘od straszyć’, lygacz’ od leżeć’ (zob. Bezokolicznik);

- użycie archaicznych form imiesłowów przysłówkowych współczesnych: stojo^uncy / stojyncy ‘stojąc’, siedzo^uncy / siedzyncy ‘siedząc’;

- użycie form rodzaju męskiego przez kobiety: jo był ‘byłam’ (jabł.);

- użycie form rodzaju nijakiego przez młode dziewczyny i w stosunku do nich: jo było ‘ byłam’, tyś było ‘byłaś’ (jabł.).

Warto jeszcze wspomnieć o specyficznych konstrukcjach składniowych czasu przeszłego, analitycznych, z imiesłowem biernym, ale o znaczeniu czynnym (z odcieniem rezultatywnym), np. bół pr^żijechany ‘przyjechał’, byli zebrani pahołcy ‘zebrali się’.

Do etykiety językowej można zaliczyć użycie form czasownikowych 3. os. l. mn. w stosunku do osób starszych, czyli tzw. pluralis maiestaticus, np. mama sprawili , ciotka spali , (mama) byli chudobni .

Pograniczny charakter gwar śląsko cieszyńskich w dużym stopniu zaważył również na ich leksyce. W gwarach tych, oprócz słownictwa zgodnego z leksyką ogólnopolską, wyróżnić można trzy warstwy leksyki specyficznej: L archaizmy peryferyjne (z ewentualnym arbitrażem czeskim i słowackim): bierco ‘orczyk’, dynga ‘tęcza’) zob. archaizmy w dialektach ludowych, w rejonie górskim – w tym zwłaszcza jabłonkowskim ­– karpatyzmy, czyli wyrazy różnego pochodzenia charakterystyczne dla obszaru Karpat: bacza, bryndza, żyntyca, zapożyczenia obcojęzyczne: czeskie starsze na całym obszarze: cesta ‘droga’, wacziek ‘rodzaj smoczka’ (w wypadku zachodniocieszyńskich i jabłonkowskich w Republice Czeskiej też nowsze), słowackie (zwłaszcza w jabłonkowskim): dziedzina ‘wieś’, ‘centralna część wsi’ i niemieckie (część to już historyzmy): ancug ‘garnitur’, sznelcug ‘pociąg pośpieszny’.