Słownictwo gwar ostródzko-warmińsko-mazurskich

Gwary ostródzko-warmińsko-mazurskie zajmują obszar Pomorza Mazowieckiego, pierwotnie zasiedlony przez plemiona pruskie. Powstały one w wyniku osadnictwa wielkopolsko-kujawskiego i mazowieckiego. Kolonizacja posuwająca się z zachodu brała początek przede wszystkim w ziemi chełmińsko-dobrzyńskiej, natomiast kolonizacja z południa obejmowała ludność Mazowsza zachodniego i wschodniego. Można założyć, że w połowie XVI w. proces kształtowania się gwar ostródzko-warmińsko-mazurskich był już zakończony. Układ dialektów polskich nawarstwiających się na pruskie podłoże przedstawia mapa 1.

 

 

 

Od wieku XVI do XVII gwary polskie rozszerzają swój zasięg i umacniają pozycję na terenach Ostródzkiego, Warmii i Mazur. Sytuacja zmienia się na niekorzyść po 1657 r., kiedy w wyniku traktatów welawsko-bydgoskich Rzeczpospolita zrzeka się zwierzchnictwa nad Prusami. Dalszym etapem są rozbiory Polski, w wyniku których obszar ostródzko-warmińsko-mazurski wchodzi w skład Prus Wschodnich. Rozpoczyna się okres zwiększających się wpływów języka niemieckiego, których terytorialne zróżnicowanie przedstawia mapa 2.

 

 

 

 

 

 

 

Wiek XX to okres rozwoju poezji, literatury i publicystyki warmińskiej i mazurskiej, a także dokonującej się od końca II wojny światowej integracji i zaniku gwar na rzecz języka ogólnopolskiego.

Ten krótki rys historyczny pozwala stwierdzić, że ostateczna forma gwar ostródzko-warmińsko-mazurskich jest efektem wzajemnego oddziaływania różnych systemów językowych. Na płaszczyźnie słownictwa są to:

a) wpływy dialektów pruskich 

Zapożyczenia tego typu zostały zaadaptowane w okresie kształtowania się gwar ostródzko-warmińsko-mazurskich. Nie jest ich dużo, co wynika z dominacji ekonomicznej i politycznej polskiego osadnictwa, spychającego dialekty pruskie raczej do roli biernego odbiorcy niż dawcy słownictwa. W tabeli 1. przedstawiono przykładowe zapożyczenia pruskie w zakresie nazw roślin.

Tab. 1. Zapożyczenia z dialektów pruskich

 

b) wpływy dialektów niemieckich

Zapożyczenia leksykalne z języka niemieckiego są zdecydowanie liczniejsze niż z dialektów pruskich. Chronologię tych zapożyczeń trzeba datować przede wszystkim na wiek XVIII – XX. Najmocniej są one zaznaczone w działach słownictwa związanych kulturą materialną, rozwiniętą bądź udoskonaloną na obszarze Pomorza Mazowieckiego przez kolonistów niemieckich. W tabeli 2. przedstawiono niektóre zapożyczenia niemieckie z zakresu nazw roślin.

 

Tab. 2. Zapożyczenia z dialektów niemieckich

c) wpływy dialektów ziemi chełmińskiej i Mazowsza

Do tej grupy należą nazwy przeniesione na teren Pomorza Mazowieckiego przez ludność posługującą się gwarami chełmińskimi i mazowieckimi. Nie jest ich dużo w gwarach ostródzko-warmińsko-mazurskich, co może być spowodowane tym, że nazwy te, początkowo właściwe tylko ziemi chełmińskiej i Mazowszu, w ciągu historycznym albo zwiększyły swój zasięg i występują obecnie także w innych dialektach, albo zaginęły. Wykaz tych nazw, związanych ze światem roślin, przedstawia tabela 3.

 

Tab. 3. Wkład dialektów ziemi chełmińskiej i Mazowsza

 

d) słownictwo ogólnopolskie

Do tej grupy należą wyrazy zgodne ze słownictwem ogólnopolskim. Zostały one przejęte do gwar ostródzko-warmińsko-mazurskich z polskiego dialektu kulturalnego lub stanowią uogólnione określenia pierwotnie charakterystyczne dla poszczególnych dialektów polskich. Mogą być także odziedziczone jeszcze z okresu języka prasłowiańskiego. Nazwy te w większości występują w znaczeniach zgodnych z językiem ogólnopolskim, np. sosna, modrzew, buk, grab, oset. Część nazw ogólnopolskich występuje obocznie z odpowiednikami gwarowymi, np. sosna, świerk, jałowiec, chryzantema, topola, maślak, ziemniak. Niekiedy nazwy ogólnopolskie pojawiają się tylko sporadycznie, np. jedlina, jawor, agrest, kukurydza. Niektóre ogólnopolskie rzeczowniki zbiorowe występują w znaczeniu jednostkowym, np. dębina, więzina, lipina, grabina, wierzbina, a zdrobnienia w znaczeniu neutralnym, np. kasztanek, brzózka, lipka, kminek, kalinka.

 

e) słownictwo charakterystyczne dla gwar ostródzko-warmińsko-mazurskich

W tej grupie mieszczą się wyrazy, które początkowo występowały na szerszym obszarze, a dzisiaj zachowały się tylko w gwarach ostródzko-warmińsko-mazurskich i mają charakter archaizmów oraz wyrazy będące innowacjami typowymi dla omawianych gwar. Zestaw nazw tego typu z zakresu świata roślinnego przedstawia tabela 4.

 

Tab. 4. Słownictwo charakterystyczne dla gwar ostródzko-warmińsko-mazurskich (za S. Dubisz, Elementy rodzime i obcojęzyczne w słownictwie gwar ostródzko-warmińsko-mazurskich)

 

 

Chronologię wpływów leksykalnych w gwarach ostródzko-warmińsko-mazurskich można przedstawić za pomocą diagramu, por. tabela 5.

 

Tab. 5. Chronologia interferencji leksykalnych w gwarach ostródzko-warmińsko-mazurskich

 

W okresie pierwszym dominują wpływy dialektalne: na dialekt pruski nakładają się dialekty polskie, chełmiński i mazowiecki. W okresie drugim początkowo decydujący wpływ mają język i dialekty polskie, a następnie język niemiecki aż do roku 1900. W okresie trzecim na gwary ostródzko-warmińsko-mazurskie wpływają język niemiecki i język polski.