Gwara regionu Spisz
Charakterystyka gwar spiskich

Gwary spiskie w Polsce i na Słowacji – to gwary południowomałopolskie (zob. dialekt małopolski). Są używane w 14 wsiach leżących na terenie Polski i w większości w Słowacji (33 wsie). Od zachodu graniczą z gwarą podhalańską, od północnego wschodu z gwarą lachowską (Lachów sądeckich),od południowego wschodu z gwarą Górali sądeckich. Jest to jedna z gwar pasa górskiego (obok podhalańskiej, orawskiej i południowożywieckiej). Ze względu na niewielki obszar gwarowy Spiszu na mapach ukazujących podziały dialektów i gwar polskich nie jest on wyodrębniany jako osobna jednostka gwarowa, choć w opisie o tym się wspomina. Na mapie dialektalnej Polski Kazimierza Nitscha i Stanisława Urbańczyka [Urbańczyk 1962] nie ma wyodrębnionego Spiszu, a obszar ten wchodzi w skład Podhala (zob. Mapa. Schematyczny podział gwar polskich wg Kazimierza Nitscha i Stanisława Urbańczyka). W podziale gwar Małopolski Eugeniusz Pawłowski zalicza gwary spiskie do tzw. gwar podhalańsko-beskidzkich, nie zaznaczając odrębnie Spiszu na mapie dialektu małopolskiego [Pawłowski 1966]. Zob. Zasięg terytorialny i podziały dialektu małopolskiego.

 

Gwary spiskie funkcjonują na obszarze między rzeką Białką, Dunajcem a Magurą Spiską, w regionie podtatrzańskim (okolice Kieżmarku na Słowacji) i w dolinie Popradu w okolicach Starej Lubowli na Słowacji (zob. Mapa: Spisz w Polsce i na Słowacji).

 

Gwary spiskie są zróżnicowane, a to zróżnicowanie jeszcze się pogłębia na skutek odmiennej przynależności państwowej i wiążącej się z tym odmiennej sytuacji socjolingwistycznej na terenie Spiszu polskiego i słowackiego oraz z oddziaływania języka ogólnopolskiego i innych gwar polskich w części polskiej, a języka ogólnosłowackiego i gwar słowackich na Spiszu w Słowacji.

 

Tu przedstawiona zostanie przede wszystkim gwara spiska używana na Spiszu polskim, czyli gwara części północno-zachodniej Spiszu położonej między rzeką Białką i Dunajcem w powiecie nowotarskim po polskiej stronie granicy państwowej. Uwagi o gwarach spiskich funkcjonujących na Słowacji zostaną poczynione przy okazji przedstawienia zróżnicowania gwar spiskich.

 

Polskie gwary spiskie zachowują dwie podstawowe cechy dialektu małopolskiego:

a)      fonetykę międzywyrazową udźwięczniającą, zob. fonetyka międzywyrazowa zróżnicowana regionalnie np. dziź jag jest, jag mnie, juz ni, jezd już, teroz juz mniej, jag ugryz, tag inne, śterug nalezało, jag odpytuje, gdziesig miała  = dziś jak jest, jak mnie, jest już, teraz już mniej, jak ugryzł, tak inne, czterech należało, jak odpytuje;

b)      mazurzenie, np. scęśliwe, małzeństwo, jesce, załujem, nojstarso, młodsy, z zonom, stycniu, cięzarówkom jezdzom, sło, pozycy, znacy, jajecnica, cerwone  = szczęśliwe, małżeństwo, jeszcze, żałuję, najstarsza, młodszy, z żoną, styczniu, ciężarówką jeżdżą, szło, pożyczy, znaczy, jajecznica, czerwone.

 

Zgodny też z innymi gwarami południowomałopolskimi jest rozwój samogłosek ścieśnionych:

a)      e ścieśnione może zachowywać się jako odrębny dźwięk e^y lub przechodzić w y (é → y także po spłg. miękkich), np. brzygu, mlyko, tyz  = brzegu, mleko, też, 

b)      a ścieśnione może zachowywać się jako odrębny dźwięk a^o lub przechodzić w o (á → o): mniejso, teroz, chroboki, nieprowda, kołoce, obiod, pon, momy  = mniejsza, teraz, robaki, nieprawda, kołacze, obiad, pan, mamy,

c)      o ścieśnione może zachowywać się jako odrębny dźwięk o^u lub przechodzić w ó (ó → u zapisywane jako ó): dóm = dom, gazdo^uwka = gazdówka.

 

Samogłoski nosowe są wymawiane na ogół ze ścieśnieniem. Samogłoska nosowa –ą w wygłosie ma wymowę rozłożoną -om, np. młodsom, z czwórkom, som, z tom najstarsom córkom, godajom  = młodszą, z czwórką, z tą najstarszą córką, gadają, często ścieśnioną do -um, np. za swojum, mamum mojum, solum, wychodzum  = za swoją, mamą moją, solą, wychodzą.

 

Spisz z sąsiadującym z nim Podhalem łączy m.in. [por. Sobierajski 1977, IV 72-73]:

a)     akcent na pierwszej sylabie, czyli akcent inicjalny), np. w|epchany, p|rasuwanie, d|aleko, p|rasuwać;po stronie słowackiej ustępujący akcentowi na drugiej sylabie od końca, jak w polszczyźnie ogólnej (akcentowi paroksytonicznemu),

b)      słaba artykulacja ch: ^chłop, stąd tendencja do jego zaniku: f^chodźić//fodźić  = wchodzić,

c)      archaizm podhalański utrzymał się we wszystkich pozycjach tylko w 11 wsiach, na Polskim Spiszu w Czarnej Górze, Rzepiskach, Kacwinie, Nowej Białej, Krempachach, Dursztynie [Sobierajski 1966 I 61-62], np. pomiędz·i, rzec·i, chłopc·i, naz·iwali  = pomiędzy, rzeczy, chłopcy, nazywali,a na pozostałym obszarze tylko w grupie r^żi (zapisywanej fonetycznie jakoři) z $ř frykatywnym$, np. pr^żistrajali, pr^żikufennych = przystrajali, przykuchennych;

d)     frykatywne r, np. nar^żyndziach, nar^żyndzia, r^żecy, rozr^żucone, porozr^żucane  = narzędziach, narzędzia, rzeczy, rozrzucone, porozrzucane;

e)      w morfologii łączenie przyimków z C. lp. zam. z Msc.: w tym cłowiekowi  = w tym człowieku.

 

Gwary spiskie wyróżniają się od pozostałych gwar południowo-małopolskich przejściem wygłosowego ‑ch → ‑f, np. ni ma kupnyf, o tyf, if, przykufennych, w woreckaf, w tyf nazwaf, na karteckaf, na wirf, fcieli  = nie ma kupnych, o tych, ich, przykuchennych, w woreczkach, w tych nazwach, na karteczkach, na wierzch, chcieli (zawsze też kt > ft, np. nifto, ftóry). Na południowo-zachodnim Spiszu natomiast, w Czarnej Górze, Rzepiskach i Jurgowie, występuje jak na Podhalu  przejście –ch → ‑k) [por. Sowa 1990, 84], np. kałup, tyk małyk, w tyk rokak, na pozyckak na spłatak, takik kruchyk, w takik piórkak, niek, wystawionyk, w onyk gojak, po ścianak  = chałup, tych małych, w tych rokach (tj. latach), na pożyczkach na spłatach, takich kruchych, w takich piórkach, niech, wystawionych, w onych (tj. tych) gajach, po ścianach. O tym jednak, że pierwotnie w tej części gwar spiskich też zachodziło przejście wygłosowego ‑ch → ‑f świadczą  hiperyzmy z -k w końcówce -ów (wymawianej jako -uf, gdzie -f odczuwano jako pochodzące z -ch), np. rokók, do workók, gatunkók, takik piórkók, siostrók, z takik płazók, ze snopkók, do takik słoikók  = roków, worków, gatunków, takich piórków (= piórek), siostrów (= sióstr), z takich płazów, ze snopków, do takich słoików. Cecha ta obejmuje tylko kilka wsi na zachodzie Spiszu, m.in. Jurgów, Czarną Górę i Rzepiska. Zbigniew Gołąb, za Mieczysławem Małeckim, tłumaczy to zjawisko tendencją do hiperpoprawności następująco:

Typ ten (...)powstał skutkiem hiperpoprawnościowej tendencji do zastępowania spiskiego -f (wygłosowego)<-- -x przez podhalańskie -k w morfemach fleksyjnych: ponieważ pierwotne -ów gen. pl. w wymowie brzmi jak -uf, a poczucie etymologii tego morfemu się zatraciło, nic więc dziwnego, że hiperpoprawne podhalańskie -k wprowadzono nie tylko do typu „w renkak” w miejsce spiskiego „w renkaf”, ale i do typu „gazduk” w miejsce pierwotnego „gazduf”. [Gołąb 1954, 100]

 

Inne cechy to [por. też: Bubak 1972, 1983, Sowa 1990, Sobierajski 1966-1977]:

a)      brak na ogół $spółgłosek protetycznych$, co można wiązać z wpływem języka słowackiego; rzadko słaba $prelabializacja$, np. ^łokazjo, ^łoni, ^łocalało  = okazja, oni, ocalało;

b)      brak r w przedrostku roz-, typowe dla płd. i zach. Małopolski, np. ozgrzoło = rozgrzało;

c)      silne uproszczenia grup spółgłoskowych, m.in. wymowa trz jako cz, strz jako szcz, np. czech, czecio, czydzieści, czynaście, czeba, szczylo  = trzech, trzecia, trzydzieści, trzynaście, trzeba, strzela;

d)     przedniojęzykowe ł obok coraz częstszego $u niezgłoskotwórczego$, czyli ł wymawianego tak jak w języku ogólnym (w zapisie fonetycznym oznaczanego przez u z łuczkiem na dole): ułapić, było, właśnie, ławecka, masło, tkało, piekła;

e)      pojawienie się pod wpływem słowackim h zamiast g: hruby  = gruby, i r zamiast rz: zrucajom, przestrynne, wrucały  = zrzucają, przestrzenne, wrzucały;

f)       końcówka 1. os. lp. cz. ter. ‑ym, np. piecym, ucym, załujym, idym = piekę, uczę, żałuję, idę, oraz nawiązujące do gwar sądeckich końcówka –ma // ‑me 1. os. lmn. cz. ter.: piecyme, mume, jady^ema // jady^eme  = pieczemy, mamy, jedziemy;

g)      1 os. lp. czasu przeszłego z  aorystycznym –ch, które na ogół na Spiszu daje –f, a tylkona zachodzie Spiszu -k, np. przysłaf, zef ucyła, zek tu została, tuk sie wychowała, wydałak sie, zostałak  = przyszłam, żem uczyła, żem tu została, tum się wychowała, wydałam się, zostałam;

h)      bezokoliczniki na ‑uwać: buduwać, uratuwać, poreperuwać, wyprasuwać =budować, uratować, poreperować, wyprasować,i formy czasu przeszłego z -uw- zamiast z -ow- lub -iw-/-yw-, np. brakuwało, ćwiartkuwali, odcytuwali, wymajstruwał, wpisuwały  = brakowało, ćwiartowali, odczytywali, wymajstrował, odróżniające Spisz od Podhala, a łączące go z gwarami sądeckimi;

i)        wśród liczebników powszechne są formy zakończone na -k (f): ośmiuk rokach, śteruk;

j)        $przedrostek$ noj- w stopniu najwyższym przymiotników i przysłówków, np. nojmłodso, nojstarso, nojsmacniejse, nojzdrowse obok ogp. naj-.

k)      końcówka ‑e w D. lp. rzecz. żeńskich miękkotematowych: z pościele, do wyndzarnie, ze świnie = z pościeli, do wędzarni, ze świni.

 

Wszystkie wymienione cechy realizowane są nieregularnie i z różnym stopniem intensywności. W prezentowanych spiskich tekstach gwarowych widoczna jest też dużą $wariantywność form$, w tym samym $idiolekcie$ przemieszane są gwarowe i ogólnopolskie cechy językowe, np. roków / rokók; rokach / rokak; formy z mazurzeniem, np. duzo, i niezmazurzone, np. mąż.

 

Charakterystyczne jest też słownictwo spiskie, w dużej mierze tożsame z podhalańskim, np. dziedzina ‘wieś’, chudobny ‘biedny’, furt ‘ciągle’, hej ‘tak’, mojka ‘młody pęd drzewa iglastego’, nej ‘no i, a więc’, norymnica ‘nawałnica, ulewa’, częściowo już zanikające, nieużywane, zachowane tylko w pamięci najstarszych mieszkańców, np. łabda ‘piłka’, putnia ‘do noszenia wody’, rajbacka ‘deska z karbami do prania’, stryźlok ‘materac ze słomy’, śporet ‘piec’, biglajs ‘żelazko do prasowania na wkład węglowy’, warcula ‘kądziel’.

 

Gwara spiska jest bogata w formy ekspresywne, np. żeńskie, typu: drańdula ‘kobieta, która lubi dużo mówić’, dróngula ‘o wysokiej lub niezgrabnej kobiecie’, habina ‘o wysokiej, szczupłej kobiecie’: paradnica ‘o kobiecie lubiącej się stroić (paradzić)’, przespanica ‘kobieta niezamężna, mająca dziecko’, rómbanica ‘o kobiecie dobrze zbudowanej’, rypanica ‘o kobiecie dobrze zbudowanej’, wargula. Istnieją też męskie odpowiedniki: drańdoś, dróngoś, wargoś, niektórych żeńskich nazw ekspresywnych, ale większość z nich to formy, które nie mają analogicznych odpowiedników rodzaju męskiego [przykłady za: Grochola-Szczepanek 2008].

 

Wpływy słowackie [przykłady za: Sobierajski 1983] najsilniejsze są na południowo-wschodnim Spiszu; przejawiają się one:

a) w fonetyce, np. oprócz wymienionych wyżej r i h zamiast rz, g także takie, jak np.: stwardnienie k’, g’ (k’e, g’e → ke, ge: słodke jabłko, droge zboze), w dźwięczne po spółgłoskach bezdźwięcznych w grupach tw, kw: twój kwiotek (tu sygnalizowane pogrubieniem w);

b) morfologii, np. w $deklinacji$: liczebnik dwa także na określenie rzeczowników rodzaju żeńskiego (dwa krowy zamiast dwie krowy), końc. -of (-och) w Msc.lmn. rzeczowników (w rynkof (ch) zamiast w rynkaf (ch), w koniugacji: wymieniony wyżej typ jo niesym = niosę, my niesyme ‘niesiemy’, rozkaźnik na -me: podźme ‘pójdźmy’, wyrównania analogiczne  – spółgłosek tematowych 1 os. lp. i 3 os. lmn. według 1 os. lmn.: jo mozym – my mozemy – oni mozum (ogólnie na Spiszu inny typ wyrównania – spółgłoski tematowej 1. os. lmn. do 1. os.lp. i 3. os. lmn.: jo mogym – my mogymy – oni mogum); upowszechnienie w 3. os. l.mn. czasu przeszłego form męskoosobowych na -li przy $rzeczownikach niemęskoosobowych$ (baby byli zamiast baby były); w $słowotwórstwie$: niekiedy inne formanty, np. szkolski zamiast szkolny;

c) w słownictwie, np. brunić ‘bronować’, gumbicka ‘guzik’, krajczirka ‘krawcowa’, kazatelnica ‘ambona’, spowiedelnica ‘konfesjonał’, ołowrant ‘podwieczorek’, petnac ‘piętnaście’.

Niektóre zjawiska mogą mieć różne przyczyny. Słowacyzmami lub ukrainizmami mogą być natomiast wyrazy: duha ‘tęcza’, lem / lym / lyn ‘tylko’, selza / sełza ‘łza’ [Sobierajski 1977 IV 75]. Wynikiem wpływów zarówno słowackich (w części słowackiej), jak i języka ogólnopolskiego (w części polskiej Spiszu) może być np. w D.lp. rzecz. żeńskich miękkotematowych końcówka –i/-y zamiast powszechnej -e (typ ze studni zamiast ze studnie) lub niekiedy brak mazurzenia.

Gwary spiskie są zróżnicowane. Oprócz zróżnicowania terytorialnego widoczne są też sygnalizowane już w latach 70. XX wieku różnice pokoleniowe [Sowa 1976], które z upływem czasu jeszcze bardziej się pogłębiają. Jeśli chodzi o ważniejsze cechy fonetyczne gwary spiskiej, są dobrze zachowywane w mowie starszego i młodszego pokolenia. Można tu wymienić: 1) mazurzenie, 2) zwężoną artykulację samogłosek, 3) przejście wygłosowego ch -> k  lub f, 4) przejście nagłosowego chw -> f, 5) archaizm podhalański. Akcent inicjalny, wymowa z frykatywnym r oraz zjawisko prejotacji i labializacji występują obecnie głównie w mowie najstarszego pokolenia. U młodszego pokolenia zauważa się mniejszą wyrazistość tych cech lub całkowity brak tych zjawisk [por. Grochola-Szczepanek 2008].

Terytorialne zróżnicowanie gwar spiskich opisał szczegółowo Zenon Sobierajski. W Atlasie polskich gwar spiskich na terenie Polski i Czechosłowacji [1966-1977] na podstawie materiałów gwarowych zebranych na całym Spiszu dzieli gwary spiskie na trzy podstawowe grupy, biorąc pod uwagę głównie fakty fonetyczne, w mniejszym stopniu morfologiczne:

I. Grupa północno-zachodnia między rzeką Białką i Dunajem w powiecie nowotarskim po polskiej stronie granicy państwowej.

II. Grupa środkowa pienińsko-magurska w powiecie starowiejskim po stronie słowackiej.

III. Grupa południowo-wschodnia nadpopradzka w powiatach kieżmarskim starolubowelskim po stronie słowackiej. W obrębie tej grupy można jeszcze wyróżnić trzy podgrupy:

a)      podgrupa tatrzańsko-magurska, do której autor zalicza trzy wsie wyraźnych wpływach podhalańskich (Ździar, Jaworzyna, Lendak)

b)      podgrupa pograniczna północno-wschodnia, obejmująca dwie wsie (Pilchów i Kacze)

c)      podgrupa centralna kieżmarsko-lubowelska [Sobierajski 1966, I 79].

Pod względem językowym najbardziej jednolitą wewnętrznie częścią polskich gwar spiskich jest część środkowa, starowiejska, między Pieninami i Spiską Magurą po stronie słowackiej. Sprzyjające grupie starowiejskiej jest jej położenie, nie dotarły do niej bowiem wpływy podhalańskie w takim natężeniu jak do grupy nowotarskiej, ale także nie wykazuje nowszych wpływów słowackich w takim stopniu jak grupa nadpopradzka.

            Miejsce pośrednie pod względem zróżnicowania wewnętrznego zajmuje część zachodnia, nowotarska.

Wśród podstawowych różnic między grupą starowiejską a nowotarską Zenon Sobierajski [1966, 80-81] wymienia pięć następujących:

1) miejsce akcentu: w pierwszej z wymienionych grup jest to $akcent paroksytoniczny$ w drugiej charakterystyczny dla Podhala $akcent inicjalny$;

2) zakres spiskiej wymiany –ch ≥-f: „Rejon nowotarski ma jedną cechę typowo spiską, która znikła w dwu pozostałych częściach, a mianowicie zachowuje wymiany każdego wygłosowego –ch ≥-f, a nie tylko w końcówce –ach, jak to widzimy w dwóch pozostałych częściach. Jest tu zatem nie tylko typ v rynkaf, ale także typ daf zamiast literackiego ‘dach’. Ale z drugiej strony trzy wsie spiskie z rejonu nowotarskiego zamieniły spiski typ wymiany –ch ≥-f na podhalański typ –x ≥ -k. Typ v rynkak wykazują Czarna Góra, Rzepiska i Jurgów”;

3) silny wpływ $archaizmu podhalańskiego$ w części nowotarskiej i słaby – w starowiejskiej;

4) podhalańską wymianę wygłosowego –aj ≥ -ej w rozkaźniku dej, widoczną w większości wsi rejonu nowotarskiego wobec typu daj w większości wsi starowiejskich;

5) przewagę stosowania w rejonie nowotarskim końcówki –me w 1. os. l. mn. czasu teraźniejszego w trybie oznajmującym (typ niesyme) i jej rzadkość w części starowiejskiej.

Jednakże grupy nowotarska i starowiejska posiadają wiele cech wspólnych. Do nich Zenon Sobierajski [1966 I 81-82] zalicza następujące zjawiska: zachowania á pochylonego, grupy āN ≥ ůN, użycia przedrostka  -noj w stopniu najwyższym przymiotników i przysłówków, $mazurzenia$ we wszystkich miejscowościach, zachowania $frykatywnego ř$, zachowania miękkich spółgłosek wargowych i tylnojęzykowych, używania słowackiej końcówki –(y)m w 1. os. l. poj. czasu teraźniejszego i polskiej końcówki –my w 1. os. l. mn. rozkaźnika. Podobieństwo ujawnia się także w upowszechnianiu spalatalizowanej -z- lub -c- w całej odmianie czasu teraźniejszego czasowników z tematycznym -g- lub -k- oraz w rozróżnianiu form męskoosobowych od rzeczowych w 3. os. l. mn. czasu przyszłego, tj. typu chłopi byli – baby były. Gwary spiskie w Polsce i duża ich część na Słowacji (głównie północna) na ogół rozróżniają bowiem formy męskoosobowe i niemęskoosobowe czasowników (chłopi byli, baby były), ale w południowej części Spiszu słowackiego przeważnie upowszechniły się w połączeniu ze wszystkimi rzeczownikami niezależnie od ich rodzaju gramatycznego formy męskoosobowe na -li (chłopi byli, baby byli),a na niewielkim skrawku na północno-wschodnim Spiszu – formy niemęskoosobowe na -ły (chłopi były, baby były)

(zob. Mapa. Kategoria męskoosobowości w gwarach spiskich. Źródło: Z. Sobierajski,  Atlas polskich gwar spiskich na terenie Polski i Czechosłowacji, t. IV, Poznań 1977, s. 101, mapy nr 345-346.

            Porównując Spisz nowotarski ze starowiejskim, Sobierajski stwierdza, że można je traktować jako jedną całość, przeciwstawiającą się pozostałej części południowo-wschodniej. Grupa kieżmarsko-lubowelska jawi się jako najbardziej zróżnicowana wewnętrznie [Sobierajski 1966 I 82].

 

             Tabela wewnętrznego zróżnicowania polskich gwar spiskich [za: Sobierajski 1966, I 80-81].