Gwary warmińskie zaliczane są obecnie z zastrzeżeniami do dialektu mazowieckiego. Podstawę gwar warmińskich stanowiły gwary chełmińsko-dobrzyńskie, na które w późniejszym okresie nawarstwiły się wpływy mazowieckie. W wyniku powojennych ruchów ludnościowych gwary warmińskie uległy dezintegracji i obecnie mają głównie charakter historyczny. Najważniejsze cechy charakteryzujące te gwary to:

1. Brak mazurzenia, por. nolepsze , wszandzie = ‘najlepsze, wszędzie’.

2. Fonetyka międzywyrazowa nieudźwięczniająca, por. latoś nie , tak reno ‘tak rano’, wstać na wsi , wpuścić nie , lot rychło ‘lat rychło’.

3. Wymowa głoski a (< stpol. ā) jako a^o lub o, por. pojoda , zna^o , downo , ra^oz, pogodała , mojo staro = ‘pojadę, zna, dawno, raz, pogadała, moja stara’.

4. Wymowa głoski e (< stpol. ē) jako e, e^y, y, por. grzech, spsie^ywajo , ście^yrwo , poje^ydziesz , jenygo , tyż = ‘grzech, śpiewają, ścierwo, pojedziesz, jednego, też’.

5. Wymowa głoski o (< stpol. ō) jako o, o^u lub ó, por. żołti, dro^u żka, pódzie, mózia ‘mówię’, ołtów ‘aut’.

6. W zakresie barwy samogłosek nosowych wymowa zgodną z ogólnopolską, czyli e i o, niekiedy w śródgłosie podwyższona do e^y, i (y) oraz do o^u, u, por. dziesiunti, goro^unce , wyglo^unda , psiuntyj , gynsi = ‘dziesiąty, gorące, wygląda, piątej, gęsi’.

Spotykana jest także szeroka artykulacja samogłoski ę zarówno w śródgłosie, jak i wygłosie wyrazu, por. bandzie , psianknie , na tu łolsztyńsko droga , gamba = ‘będzie, pięknie, na tę olsztyńską drogę, gęba’.

W zakresie rezonansu nosowego przed spółgłoską zwartą i zwarto-szczelinową przeważa nosowość asynchroniczna, por. domb, dziesionty, gemba.

Przed spółgłoską szczelinową notuje się: nosowość wokaliczną, por. gęś, wąs lub denazalizację, por. geś, wos.

Możliwa jest także wymowa typu gajsi , ciajżki , pociajstowała , wojsi, wziójść , jajziki rozziójże = ‘gęsi, ciężki, poczęstowała, wąsy, wziąć, języki rozwiąże’.

W wygłosie oraz przed l, ł obie nosówki ulegają denazalizacji i często ścieśnieniu, por. wode, spsie^ywajo , nie chcu , nie rżnół , spsiół = ‘wodę, śpiewają, nie chcą, nie rżnął, spiął’.

7. Przechodzenie nagłosowego ja- > je- i ra- > re- w niektórych wyrazach, por. jek , jekiś , jeke , jekby , jeskółka, rek, reno , remię = ‘jak, jakiś, jakie, jakby, jaskółka, rak, rano, ramię’.

8. Przechodzenie –ar- > -er- w śródgłosie, por. rozwer , w mercu , ^łosiera , pożer , terli = ‘rozwarł, w marcu, ofiara, pożarł, tarli’.

9. Szeroka wymowa samogłoski e przed spółgłoską nosową, por. ciamno, kołam , poziam , ziamnia , a potam , ołtam , tydziań = ‘ciemno, kołem, powiem, ziemia, a potem, autem, tydzień’.

10. Podwyższanie artykulacji samogłoski y do i, por. pisk , ^łurichtowane , prezidant , kilometri = ‘pysk, urychtowane, prezydent, kilometry’ obok wymowy ogólnopolskiej wyłaziła, trzydzieści .

11. Przesuwanie artykulacji samogłoski y przed głoską ł ku tyłowi jamy ustnej, por. buł , buła , kupsiuła , wypsiuł , jeździuł = ‘był, była, kupiła, wypił, jeździł’.

11. Samogłoska i z prejotacją w nagłosie wyrazów, której może towarzyszyć obniżenie artykulacji, por. jidzie , jimię, jenaczyj , jidziam , jizby = ‘idzie, imię, inaczej, idziemy, izby’.

12. Labializacja samogłoski o, rzadziej u, w nagłosie, por. ^łostotni , ^Łolsztynie , ^łoboczyć , ^łogłupsioł , łurichtowane , łustoł = ‘ostatni, Olsztynie, zobaczyć, ogłupiał, urychtowane, ustał’.

13. Zatrata dźwięczności w, w’ po spółgłoskach bezdźwięcznych, por. tfego, sfojam = ‘twego, swoim’.

14. Asynchroniczna wymowa spółgłosek wargowych miękkich, por. w chałupsie , psiwo , obziecówoł , fsigura, wchilk, fchigura, mjasto, mnioł mniejsce , mnasto = ‘w chałupie, piwo, obiecywał, figura, wilk, figura, miasto, miał miejsce, miasto’, a nawet zidzioł , przytrasiuło , spraziedliwie , śniać = ‘widział, przytrafiło, sprawiedliwie, śmiać’. Częsta jest twarda realizacja spółgłosek f’, w’ w grupach św’, ćw’ i dźw’, por. śwecie , śwanta , śwatłów , ćwerć, dźwyrzów = ‘świecie, święta, świateł, ćwierć, drzwi’.

15. Jabłonkowanie, por. cziapka, sziary, ciasam , pociajstowała , ciaszka = ‘czapka, szary, czasem, poczęstowała, czaszka’.

16. Często odmienna od ogólnopolskiej wymowa spółgłosek tylnojęzykowych k, g w grupach kie, gie, ki, gi, por. kermas , ruske , kedy , take , takych = ‘kiermasz, ruskie, kiedy, takie, takich’.

17. Wymowa grupy spółgłoskowej kt jako cht, por. chto , chtóś = ‘kto, ktoś’.

18. W C. lp. rodzaju męskiego końcówka -owiu, która w wyniku asynchronicznej wymowy spółgłosek wargowych miękkich może przybierać postać –oziu lub –oju, por. bratowiu//bratoziu//bratoju ‘bratu’, chłopakowiu//chłopakoziu//chłopakoju ‘chłopakowi’.

19. B lp. rodzaju żeńskiego rzeczowników samogłoskowych zakończonych na -a jest równy M. lp. w wyniku szerokiej wymowy nosówki przedniej (ę > aⁿ) i zaniku nosowości w wygłosie, por. na tu łolsztyńsko droga , spsiół nogawka , połustowiali na sterta = ‘na tę olsztyńską drogę, spiął nogawkę, poustawiali na stertę’.

20. W C. lmn. rzeczowników wszystkich typów deklinacyjnych końcówka –am, wymawiana także ze ścieśnieniem samogłoski a jako -a^om, por. ludzia^om , psa^om, siostra^om = ‘ludziom, psom, siostrom’.

21. Zachowane formy liczby podwójnej zaimków, por. ^łu noju , noma , u woju = ‘u nas, nam, u was’.

22. Żeńska zastąpiona przez formę męską dwa, por. dwa godziny , dwa kury = ‘dwie godziny, dwie kury’. W zakresie liczebników zdarza się także nieodmienianie form od 5 w górę.

23. Utrzymywanie e ścieśnionego w D. lp. przymiotników i zaimków, por. łójskygo lata , samygo , jenygo , kożdygo = ‘zeszłego lata, samego, jednego, każdego’. Analogicznie e ścieśnione zostało wprowadzone do formy tego, por. tygo .

24. Wymawianie końcówek N. i Msc. lp. oraz C. i N. lm. –ym, –ymi przymiotników i zaimków jako -em // e^ym//-am oraz -emy // e^ymy//-amy, por. w tam naszam , tam swojam czerwonam , ze wszystkami = ‘w tym naszym, tym swoim czerwonym, ze wszystkimi’.

25. Nieustalone używanie przyimków bez i przez, por. bez pisk , bez dwadzieścia lot = ‘przez pysk, przez dwadzieścia lat’.

26. Końcówki 1. os. l.mn. czasu teraźniejszego to: ogólnopolska -my, por. chodzimy, archaiczna -m, por. zdójżywam , żniwujam = ‘zdążymy, żniwujemy’ oraz końcówka dawnej liczby podwójnej -wa, por. chodziwa ‘chodzimy’.

27. Końcówka 1. os. lp. czasu przeszłego -em, por. wiósem, lasem = ‘wiozłem, lazłem’, która może odrywać się od tematu fleksyjnego, por. downo am łuż tam nie buł , ale jek am reno ^ło psiónty wstoł = ‘dawno już tam nie byłem, ale jak rano o piątej wstałem’.

28. Końcówki 1 os. lmn. czasu przeszłego to: ogólnopolska -śmy, por. chodziliśmy, archaiczna -m, por. poślim , pogodalim , nie mielim , wsiedlim , zajechalim = ‘poszliśmy, pogadaliśmy, nie mieliśmy, wsiedliśmy, zajechaliśmy’ oraz końcówka dawnej liczby podwójnej -wa, por. chodziliśwa ‘chodziliśmy’.

29. Końcówka 2. os. lmn. czasu teraźniejszego, przeszłego oraz trybu rozkazującego -ta, por. nie nojdzieta , niesieta, nieśliśta, ^łoboczta , ^łotwórzta = ‘nie znajdziecie, niesiecie, nieśliście, obaczcie, otwórzcie’. Ogólnopolska końcówka l.mn. -cie występuje tu w formach grzecznościowych przy zwracaniu się do osoby starszej lub szanowanej, por. Siądźcie, babciu. Godojcie wy, szołtysie! .

30. Zachowana dawna końcówka aorystu -bych, por. robziułbich ‘robiłbym’.

31. Zastąpienie form M. lmn. rodzaju męskoosobowego typu chłopi, sąsiedzi przez formy niemęskoosobowe typu chłopy, sąsiady i ustalenie się w przymiotnikach i zaimkach form typu te dobre (chłopy), te stare (sąsiady) z jednoczesnym zachowaniem końcówki męskoosobowej -i w formach czasownika (te dobre chłopy) kosili, (te stare sąsiady) robili obejmującej także rodzaj niemęskoosobowy, por. ptoki spsiywaju jek by mnieli zapłacóne .

32. Usuwanie e ruchomego w formach rzeczowników zakończonych na –ek, -ec, por. podwieczórk, krawc, klusk = ‘podwieczorek, krawiec, klusek’ zwłaszcza w D. nazw miejscowych, por. do Mikołajk, do Suwałk.

33. Przyrostki -ę, -ak tworzące nazwy istot młodych, por. cielak, kurczak, prosiok ‘prosiak’.

34. Zbliżenie artykulacyjne przyrostka bezokolicznika –eć do przyrostka –ić (-yć) poprzez podwyższenie artykulacji samogłoski e do eⁱ, por. siedzeⁱć , leże^yć = ‘siedzieć, leżeć’.

35. Zastąpienie bezokoliczników na -ować formami na -uwać na skutek analogii do form czasu teraźniejszego na -uj-, por. pokazuwać, zapisuwać = ‘pokazywać, zapisywać’; podobnie -uw- jest w czasie przeszłym, por. ^łobziycuwoł , powyjmuwali = ‘obiecywał, powyjmowali’.

36. Występowanie dwóch przedrostków stopnia najwyższego przymiotnika: dawnego na^o-//no-, por. na^olepszy, nonowsze , nolepsze , nogorsze = ‘najlepszy, najnowsze, najlepsze, najgorsze’ oraz nowszego na^oj-, por. na^ojlepszy.

 

Warmia - gwara regionu Mapa 1. Warmia - gwara regionu Mapa 2. Warmia - gwara regionu Mapa 3.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

37. Przykładowe wyrazy zapisane na Warmii

bełch – brzuch (p. mapa 1.)

bołek, bołk – belka, sufit

buber – bób dla ludzi

bun – bób pastewny

chlyw – stajnia dla bydła

chłód – cień

cufnol – wielki gwóźdź łączący skręty wozu z dyszlem

denica – deska spodnia wozu

dobri – dojrzały (owoc)

drapaka – stara miotła

draszować - młócić

drykel – klamka

dzioć sztryfle – robić pończochy

fajerek – zapałka (p. mapa 2.)

falorz – ksiądz

felunek – sąsiecznica, przegroda między boiskiem a sąsiekiem

furać – latać (o ptakach)

gbur – bogaty gospodarz

ględi – zaręczyny

gościeniec – dobra droga

gudman – świadek przy zaręczynach i ślubie

jadozić się – gniewać się

jarzina – jare żyto

jebama – akuszerka

jedinkowi – jednakowy

jonki – porzeczki

kadzberi – agrest

kebi – gdyby

kermas – odpust

kerz – krzak

kiźlok – źrebię

knaflo – guzik

koper – miedź

kopocz – grabarz

kripa – żłób

kukowka – kukułka

kwadraniec – kwadrans

lichtarnio – latarnia

mniedzionka – agrafka

mniesiunc – księżyc

noperti – uparty

obora – podwórze gospodarskie z budynkami

odpołudnie – popołudnie

oftyn – tam

pacia – stara podarta pończocha

pierni – pieprzny

plumi – żółte śliwki

pomoska – kromka chleba z masłem

pomrzyć – umrzeć

pośnik – pastwisko

pyzać – kopać nogą

richter - sędzia

ridelek – daszek u czapki

rum – miejsce

skrzipki – skrzypce

spica – szprycha u koła

spiki – skronie

spokojni - zadowolony

spólnioki – dwojaki

stoń – stajnia

szachtelek – pudełko

sznurbot – wąsy

sztokować – podawać siano, snopy na wóz

szurek – chłopiec

towarzisz – mąż

troszulka – odrobina

tynka – wanienka do kąpania dzieci (p. mapa 3.)

węborek – wiadro

wieszczon – wieśniak

zawdi – zawsze

zdrój – źródło

zgniłi – leniwy