Mapa serwisu | Gwara regionu (wersja rozszerzona)

 Gwara regionu

Justyna Garczyńska
 
Charakterystyka gwary
 
Warmia
Gwary warmińskie zaliczane są z zastrzeżeniami do dialektu mazowieckiego. Podstawę gwar warmińskich stanowiły gwary chełmińsko-dobrzyńskie, na które w późniejszym okresie nawarstwiły się wpływy mazowieckie. W wyniku powojennych ruchów ludnościowych gwary warmińskie uległy dezintegracji i obecnie mają głównie charakter historyczny. Najważniejsze cechy charakteryzujące te gwary wymieniono niżej.
 
1. W zakresie wymowy spółgłosek sz, ż, cz występuje wielość wariantów fonetycznych. Najbardziej rozchwiana artykulacja cechuje głoski cz i sz. Obok wymowy ogólnopolskiej obserwuje się tu bardzo często ciakanie, por. ciasam ‘czasem’, pociajstowała ‘poczęstowała’, ciaszka ‘czaszka’ i
 
 
siakanie  oraz nieco rzadziej cziakanie i
 
 
sziakanie . W zakresie spółgłoski ż zdecydowanie przeważają artykulacje zgodne z wymową ogólnopolską, por. mapa 1.
 

Mapa 1. Spółgłoska cz w wyrazie czółenko na terenie Mazur, Warmii i Ostródzkiego
 
Głoska
Przykłady
[cz]
czias ‘czas’, cziensto ‘często’, oczi ‘oczy’, citam ‘czytam’, cim ‘czym’
[ż]
Bozie ‘Boże’, ziebro ‘żebro’, zito ‘żyto’, ksieżic ‘księżyc’, nożia ‘noża’
[sz]
kosiula ‘koszula’, najlepsie ‘najlepsze’, kokoszia ‘kokosza’
 
Na Warmii powszechny jest brak mazurzenia, por. nolepsze ‘najlepsze’, wszandzie ‘wszędzie’. U niektórych informatorów sporadycznie pojawia się to zjawisko. Są to przykłady mazurzenia, które prawdopodobnie przedostały się na Warmię z sąsiednich Mazur (por. tab. 1.).
Tab.2. Przykłady mazurzenia (Warmia)
Głoska
Przykłady
[cz]
cas ‘czas’, casem ‘czasem’, cerwone ‘czerwone’, jesce ‘jeszcze’, indycki ‘indyczki’
[dż]
wjezdzali ‘wjeżdżali’, podjezdzajo ‘podjeżdżają’
[sz]
kokosa ‘kokosza’, kasle ‘kaszle’
[ż]
zyto ‘żyto’, mnozy ‘mnoży’
 
2. W zakresie spółgłosek środkowojęzykowych ś, ź, ć, na Warmii spotkać można trzy sposoby wymawiania:
a) wymowę zgodną z ogólnopolską, por. siano, ziarno, ciemno, dziewczyna;
b) wymowę ś, ź, ć, jak szi, żi, czi, dżi, por. sziano, żiarno, cziemno, dżiewczyna lub sz, ż, cz, , por. szano, żarno, czemno, dżewczyna;
c) najrzadziej występującą wymowę ś, ź, ć, jak s, z, c, dz, por. sano, zarno, cemno, dzewczyna.
Zmiany te mają miejsce najczęściej w północnej części Warmii i najprawdopodobniej związane są z wpływami języka niemieckiego.
3. Występuje fonetyka międzywyrazowa ubezdźwięczniająca, por. latoś nie, tak reno ‘tak rano’, wstać na wsi, wpuścić nie, lot rychło ‘lat rychło’.
4. Występuje wymowa głoski a (< stpol. ā) jako ao lub o, por. pojoda ‘pojadę’, znao ‘zna’, downo ‘dawno’, raoz ‘raz’, pogodała ‘pogadała’, mojo staro ‘moja stara’.
5. Występuje wymowa głoski e (< stpol. ē) jako e, ey, y, por. grzech, spsieywajo ‘śpiewają’, ścieyrwo ‘ścierwo’, pojeydziesz ‘pojedziesz’, jenygo ‘jednego’, tyż ‘też’.
6. Występuje wymowa głoski o (< stpol. ō) jako o, ou lub ó, por. żołti, drou żka, pódzie, mózia ‘mówię’, ołtów ‘aut’.
7. W zakresie barwy samogłosek nosowych występuje wymowa zgodną z ogólnopolską, czyli e i o, niekiedy w śródgłosie podwyższona do ey, i (y) oraz do ou, u, por. dziesiunti, gorounce ‘gorące’, wyglounda ‘wygląda’, psiuntyj ‘piątej’, gynsi ‘gęsi’.
 Spotykana jest także szeroka artykulacja samogłoski ę zarówno w śródgłosie, jak i wygłosie wyrazu, por. bandzie ‘będzie’, psianknie ‘pięknie’, na tu łolsztyńsko droga ‘na tę olsztyńską drogę’, gamba ‘gęba’.
W zakresie rezonansu nosowego przed spółgłoską zwartą i zwarto-szczelinową przeważa nosowość asynchroniczna, por. domb, dziesionty, gemba.
Przed spółgłoską szczelinową notuje się: nosowość wokaliczną, por. gęś, wąs lub denazalizację, por. geś, wos.
Możliwa jest także wymowa typu gajsi ‘gęsi’, ciajżki ‘ciężki’, pociajstowała ‘poczęstowała’, wojsi ‘wąsy’, wziójść ‘wziąć’, jajziki rozziójże ‘języki rozwiąże’.
W wygłosie oraz przed l, ł obie nosówki ulegają denazalizacji i często ścieśnieniu, por. wode, spsieywajo ‘śpiewają’, nie chcu ‘nie chcą’, nie rżnół ‘nie rżnął’, spsiół ‘spiął’.
8. Nagłosowe ja- przechodzi w je- i ra- w re- w niektórych wyrazach, por. jek ‘jak’, jekiś ‘jakiś’, jeke ‘jakie’, jekby ‘jakby’, jeskółka, rek, reno ‘rano’, remię.
9. Śródgłosowe -ar- przechodzi w -er-, por. rozwer ‘rozwarł’, w mercu ‘w marcu’, łosiera ‘ofiara’, pożer ‘pożarł’, terli.
10. Brak
 
 
przegłosu  e w a w formach zawiesy, wietrak, zamietać, ofiera, por. z łosiero ‘z ofiarą’.
11. Wygłosowe -ej przechodzi w  -i/-y, por. dali ‘dalej’, nolepsi ‘najlepiej’, mni ‘mniej’.
12. Występuje szeroka wymowa samogłoski e przed spółgłoską nosową, por. ciamno ‘ciemno’, kołam ‘kołem’, poziam ‘powiem’, ziamnia ‘ziemia’, a potam ‘a potem’, ołtam ‘autem’.
13. Samogłoska y może podwyższać artykulację do i, por. pisk ‘pysk’, łurichtowane ‘urychtowane’, prezidant ‘prezydent’, kilometri ‘kilometry’.
14. Samogłoska y przed głoską ł może przesuwać artykulację ku tyłowi jamy ustnej, por. buł ‘był’, buła ‘była’, kupsiuła ‘kupiła’, wypsiuł ‘wypił’, jeździuł ‘jeździł’.
15. Samogłoski i//y przed spółgłoską nosową mogą obniżać swoją artykulację, por. jenaczyj ‘inaczej’, gościeniec ‘gościniec’. 
16. Samogłoska i często występuje z
 
 
prejotacją  w nagłosie wyrazów, której może towarzyszyć obniżenie artykulacji, por. jidzie ‘idzie’, jimię, jenaczyj ‘inaczej’, jidziam ‘idziemy’, jizby ‘izby’.
17. W nagłosie wyrazów częsta jest
 
 
labializacja  samogłoski o, rzadziej u, por. łostotni ‘ostatni’, Łolsztynie ‘Olsztynie’, łoboczyć ‘zobaczyć’, łogłupsioł ‘ogłupiał’, łurichtowane ‘urychtowane’, łustoł ‘ustał’.
18. Samogłoska o przed spółgłoską nosową może podwyższać swoją artykulację, por. zapłacóne ‘zapłacone’, zielóno ‘zielono’, czerwónam ‘czerwonym’.
19. Zachowały się formy czasownikowe bez kontrakcji, por. stojać ‘stać’, stojeli ‘stali’.
20. Spółgłoski w, w’ zatraciły dźwięczność po spółgłoskach bezdźwięcznych, por. tfego, sfojam ‘swoim’.
21.Spółgłoski wargowe miękkie ustne wymawiane są na Warmii asynchroniczne, ulegając rozłożeniu na artykulację wargową i najczęściej element palatalny ś – ź, por. wzino ‘wino’, w chałupsie ‘w chałupie’, psiwo ‘piwo’, obziecówoł ‘obiecywał’, przy czym w kontynuantach spółgłosek f’, w’ może dojść do całkowitego zaniku elementu wargowego, por. zidzioł ‘widział’, przytrasiuło ‘przytrafiło’, spraziedliwiesprawiedliwie’. W wyniku występującego na Warmii
 
 
sziakania  element palatalny ś – ź może być wymawiany także jako sz’ – ż’, por. psziwo, bżiały, a nawet twardo jako sz – ż, por. pszana ‘piana’, bżały ‘biały’.
Nieco rzadziej pojawia się element palatalny w postaci j, por. pjes, ch’ (po spółgłoskach bezdźwięcznych), por. pchies czy h’ (po spółgłoskach dźwięcznych), por. bhiały. Wymowa synchroniczna omawianych spółgłosek trafia się na tym terenie sporadycznie.
Wszystkie opisane wyżej artykulacje mogą pojawić się w mowie jednej osoby. Największą różnorodność artykulacyjną obserwuje się przy spółgłosce p’por. mapa 2.
 

Mapa 2. Rodzaj spirantu spółgłoski p’ na terenie Mazur, Warmii i Ostródzkiego
 
 
Asynchroniczna wymowa pojawia się także w M. lp. rzeczowników męskich zakończonych historycznie na spółgłoskę wargową miękką, por. jedwabś ‘jedwab’, szczaś ‘szczaw’. Wymowa taka zachowuje się bardzo dobrze, stosunkowo najczęściej twardy wygłos występuje w wyrazie karp, zapewne pod wpływem niemieckiej formy karpfen.
W zakresie spółgłoski m’ na Warmii w okolicach Olsztyna występuje wymowa , por. mniasto, mniłi, mnioł mniejsce ‘miał miejsce’, zaś w okolicach Reszla wymowa mn, por. mnasto. Przekształcenia spółgłoski m’ w ń zdarzają się na Warmii rzadko. Końcowka N. lm. wymawiana jest twardo jako -amy, por. nogamy, rękamy lub zgodnie z normą ogólnopolską. Bardzo częste na Warmii są twarde kontynuanty spółgłosek f’, w’ w grupach św’, ćw’ i dźw’, por. śwecie ‘świecie’, śwanta ‘święta’, śwatłów ‘świateł’, ćwerć, dźwyrzów ‘drzwi’.
Tabela 3. przedstawia przykłady wymowy spółgłoski wargowej miękkiej p’ zapisane we wsi Stawiguda.
 
Tab. 3. Wymowa spółgłoski wargowej miękkiej p’ (wieś Stawiguda)
Głoska
Przykłady
[p’]
chałupie, głupie, karpie, kompiel ‘kąpiel’, kupiec, kupił, napieczem ‘napieczemy’
[pj]
klepjo, pjenta, pjentro
[pch’]
pchiece ‘piece’, pchieców ‘pieców’, pchiekarnik ‘piekarnik’, pchienta ‘pięta’, popchiołu ‘popiołu’
[pś]
klepsisko ‘klepisko’, konopsie ‘konopie’, psiec ‘piec’, psiętrze ‘piętrze’, ślepsie ‘ślepie’
 
22. Na całym terenie Warmii, a w szczególności w okolicach Reszla, występują wypadki stwardnienia spółgłosek wargowych, por. peśń, dziewenć, myzerak oraz spółgłoski ń, por. konski, skonto, por. mapa 3. Proces ten może powstawać w związku z wpływami fonetyki niemieckiej. Nie jest to już jednak żywa tendencja fonetyczna, ale raczej sporadyczne fakty, pojawiające się w różnych miejscowościach. Zjawisko to występuje także na Kurpiach. Zanik artykulacji palatalnej może być niekiedy wynikiem szybkiej i niestarannej wymowy wyrazów często używanych w mowie potocznej, por. wyberam ‘wybieram’, odpowedź ‘odpowiedź’, werzę ‘wierzę’.
 

Mapa 3. Kontynuanty spółgłoski ń na terenie Mazur, Warmii i Ostródzkiego
 
 
23. U niektórych osób zachowana jest frykatywna wymowa spółgłoski rz > rż, por. grżib, trżi. Cecha ta już na początku XX w. występowała rzadko, przede wszystkim u najstarszego pokolenia. Obecnie na Warmii wymowy frykatywnej prawie nie ma i realizacje zgodne z ogólnopolskimi typu grzib, przed są normalne, por. pozietrze ‘powietrze’, przestała.
24. Może wystąpić twarda wymowa grupy li, por. lypa.
25. Na Warmii dominuje miękka wymowa spółgłosek tylnojęzykowych k, g w grupach odpowiadających ogólnopolskiemu kie, gie, ki, gi, choć na całym obszarze warmińskim trafia się także wymowa twarda typu łokeć, robaky, por. ruske ‘ruskie’, kedy ‘kiedy’, take ‘takie’, takych ‘takich’. Częsta jest sytuacja, gdy informator wymawia ogólnopolskie grupy kie, gie miękko, a ki, gi twardo lub na odwrót. Niezależnie od tego obserwuje się znacznie większe nasilenie palatalizacji k przed e niż przed i. Natomiast głoska g częściej jest palatalna przed samogłoską i.
Niekiedy przed nosówką przednią ę spółgłoski k, g także artykułowane są miękko, por. matkie ‘matkę’, bułkie ‘bułkę’, giemba ‘gęba’.
Spółgłoska ch przed głoskami przednimi i, e jest najczęściej wymawiana twardo, por. głuchy, bochenek, choć notowano również ch palatalne, por. głuchi, chiba, bochienek, sztachiety.
Tabela 4. przedstawia przykłady wymowy grup ki oraz kie zapisane we wsi Stawiguda.
 
Tab. 4. Wymowa grup ki, kie (wieś Stawiguda)
Głoska
Przykłady
[ki]
braki, córki, kolki, leśniki, raki, rybaki, sanki, skiba
[kyi]
cielakyi ‘cielaki’, deskyi ‘deski’, głupkyi ‘głupki’, takyi ‘taki’, zapołkyi ‘zapałki’
[ky]
głowky ‘główki’, przistawky ‘przystawki’
[kie]
cenkie ‘cienkie’, kiedy, polskie, takie
 
26. Grupa spółgłoskowa ktjest często wymawiana jako cht, por. chto ‘kto’, chtóś ‘ktoś’. Dość licznie na Warmii występuje także zjawisko uszczelinawiania spółgłoski k w jej końcowej fazie artykulacji. Wymowa taka zdarza się zarówno przed samogłoskami, jak i spółgłoskami twardymi, por. belkchi ‘belki’, robakchi ‘robaki’, kchapa ‘kapa’, takch ‘tak’.
27. W C. lp. rodzaju męskiego występuje końcówka -owiu, która w wyniku asynchronicznej wymowy spółgłosek wargowych miękkich przybiera najczęściej postać -oziu, por. bratowiu//bratoziu ‘bratu’, chłopakowiu//chłopakoziu ‘chłopakowi’. Na Warmii południowo-zachodniej końcówka ta może brzmieć –ozi, por. chłopakozi, chłopozi ‘chłopu’
28. B lp. rodzaju żeńskiego rzeczowników samogłoskowych zakończonych na -a jest równy M. lp. w wyniku szerokiej wymowy nosówki przedniej (ę > an) i zaniku nosowości w wygłosie, por. na tu łolsztyńsko droga ‘na tę olsztyńską drogę’, spsiół nogawka ‘spiął nogawkę’, połustowiali na sterta ‘poustawiali na stertę’.
29. W Msc. lp. rzeczowników rodzaju męskiego i nijakiego w zasadzie rozkład końcówek nie różni się od języka ogólnopolskiego. Wahania dotyczą użycia końcówki w rzeczownikach zakończonych spółgłoską sz, ż, gdzie często pojawia się końcówka –e zamiast właściwej –u, niezależnie od postaci fonetycznej mianownika, por. o kosie ‘o koszu’, o nozie ‘o nożu’, o węzie ‘o wężu’, na kermasie ‘na kiermaszu’.
30. W D. lmn. rzeczowników wszystkich rodzajów dominuje końcówka ‑ów: koniów, nauczycielów, żołnierzów, dyszlów, ołtów ‘aut’. 
31. W C. lmn. rzeczowników wszystkich typów deklinacyjnych występuje końcówka -am,wymawiana także ze ścieśnieniem samogłoski a jako -aom, por. ludziaom ‘ludziom’, psaom ‘psom’, siostraom ‘siostrom’.
32. W N. lmn. rzeczowników wszystkich rodzajów, oprócz końcówki -ami, wymawianej najczęściej jako -amy, oraz -mi może wystąpić końcówka dawnej liczby podwójnej -oma, najczęściej w postaci –óma, por. słowoma / słowóma, psoma / psóma.
33. Zachowały się formy
 
 
liczby podwójnej  zaimków, por. łu noju ‘u nas’, noma ‘nam’, u woju ‘u was’.
34. Żeńska forma liczebnikowa dwie zastąpiona została przez formę męską dwa, por. dwa godziny ‘dwie godziny’, dwa kury ‘dwie kury’. W zakresie liczebników zdarza się także nieodmienianie form od 5 w górę.
35. W D. lp. przymiotników i zaimków utrzymuje się e ścieśnione, por. łójskygo lata ‘zeszłego lata’, samygo ‘samego’, jenygo ‘jednego’, kożdygo ‘każdego’. Analogicznie e ścieśnione zostało wprowadzone do formy tego, por. tygo.
36. Końcówki N. i Msc. lp. oraz C. i N. lm. -ym, -ymi przymiotników i zaimków wymawiane są jako -em // eym//-am oraz -emy // eymy//-amy, por. w tam naszam ‘w tym naszym’, tam swojam czerwonam ‘tym swoim czerwonym’, ze wszystkami ‘ze wszystkimi’.
37. Końcówki D. i Msc. lmn. -ich (-ych) zostały zastąpione przez -eych w przymiotnikach i zaimkach. Pojawienie się końcówki -eych na miejscu -ich (-ych), por. teych dobreych było wynikiem analogii do postaci fonetycznej końcówek C. l.mn. -eym, por. teym dobreym i N. lmn. -eymi, por. teymi dobreymi, w których samogłoska -i (-y) uległa rozszerzeniu przed spółgłoską nosową m. Zjawisko to występuje w południowej części Warmii.
38. Używanie przyimków bez i przez nie jest ustalone, por. bez pisk ‘przez pysk’, bez dwadzieścia lot ‘przez dwadzieścia lat’.
39. Końcówki 1. os. lmn. czasu teraźniejszego to: ogólnopolska -my, por. chodzimy, archaiczna -m, por. zdójżywam ‘zdążymy’, żniwujam ‘żniwujemy’ oraz końcówka dawnej
 
 
liczby podwójnej  -wa, por. chodziwa.
40. Końcówki 1. os. lmn. trybu rozkazującego to: ogólnopolska -my, por. choćmy ‘chodźmy’ oraz końcówka dawnej
 
 
liczby podwójnej  -wa, por. chodźwa.
41. Końcówka 1. os. lp. czasu przeszłegoto-em, por. wiósem ‘wiozłem’, lasem ‘lazłem’, która może odrywać się od tematu fleksyjnego, por. downo am łuż tam nie buł ‘dawno już tam nie byłem’, ale jek am reno ło psiónty wstoł ‘ale jak rano o piątej wstałem’.
42. Końcówki 1 os. lmn. czasu przeszłego to: ogólnopolska -śmy, por. chodziliśmy, archaiczna -m, por. poślim ‘poszliśmy’, pogodalim ‘pogadaliśmy’, nie mielim ‘nie mieliśmy’, wsiedlim ‘wsiedliśmy’, zajechalim ‘zajechaliśmy’ oraz końcówka dawnej
 
 
liczby podwójnej  -wa, por. chodziliśwa.
43. Końcówka 2. os. lmn. czasu teraźniejszego, przeszłego oraz trybu rozkazującego to -ta, por. nie nojdzieta ‘nie znajdziecie’, niesieta ‘niesiecie’, nieśliśta ‘nieśliście’, łoboczta ‘obaczcie’, łotwórzta ‘otwórzcie’. Ogólnopolska końcówka lmn. -cie występuje tu w formach grzecznościowych przy zwracaniu się do osoby starszej lub szanowanej, por. Siądźcie, babciu. Godojcie wy, szołtysie!
44. Zachowana jest dawna końcówka aorystu -bych, służąca do wyrażania trybu warunkowego, por. robziułbich ‘robiłbym’.
45.Formy M. lmn. rodzaju męskoosobowego typu chłopi, sąsiedzi zostały zastąpione przez formy niemęskoosobowe typu chłopy, sąsiady, zaś w przymiotnikach i zaimkach ustaliły się formy typu te dobre (chłopy), te stare (sąsiady). Jednocześnie zachowana została końcówka męskoosobowa -i w formach czasownika (te dobre chłopy) kosili, (te stare sąsiady) robili obejmująca także rodzaj niemęskoosobowy, por. ptoki spsiywaju jek by mnieli zapłacóne.
46. Częste jest usuwanie
 
 
e ruchomego  w formach rzeczowników zakończonych na -ek, -ec, por. podwieczórk ‘podwieczorek’, krawc ‘krawiec’, klusk ‘klusek’ zwłaszcza w D. nazw miejscowych, por. do Mikołajk, do Suwałk.
47. Przyrostki -ę, -ak tworzą nazwy istot młodych, por. cielak, kurczak, prosiok ‘prosiak’.  
48. Nastąpiło zbliżenie artykulacyjne przyrostka bezokolicznika - do przyrostka - (-) poprzez podwyższenie artykulacji samogłoski e do é, por. siedzeić ‘siedzieć’, leżeyć ‘leżeć’.
49. Bezokoliczniki na -ować zastąpiono formami na -uwać na skutek analogii do form czasu teraźniejszego na -uj-, por. pokazuwać ‘pokazywać’, zapisuwać ‘zapisywać’;podobnie -uw- jest w czasie przeszłym, por. łobziycuwoł ‘obiecywał’, powyjmuwali ‘powyjmowali’.
50. Występują dwa przedrostki stopnia najwyższego przymiotnika: dawny nao-//no-, por. nálepszy ‘najlepszy’, nonowsze ‘najnowsze’, nolepsze ‘najlepsze’, nogorsze ‘najgorsze’ oraz nowszy naoj-, por. naojlepszy.
51. Słownictwo
 
 
 
 

 

 

ISBN: 978-83-62844-10-4 © by Authors. Zrealizowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego (Program Operacyjny: „Dziedzictwo kulturowe / Kultura ludowa”). Wykonanie: ITKS