Mapa serwisu | Słowniki gwarowe

Słowniki gwarowe

Halina Karaś

 
Słowniki gwary warmińskiej
 
Słowniki gwary warmińskiej opracowano dopiero w XX wieku. Pierwszy zbiór Kazimirza Nitscha z 1907 nie jest wyłącznie warmiński. Dziełem obejmującym natomiast tylko Warmię jest Słownik warmiński Wiktora Steffena z 1984 roku. Leksykę warmińską uwzględnia też wielotomowy Słownik gwar Ostródzkiego, Warmii i Mazur jeszcze nieukończony zob. Mazury. Słowniki gwarowe.
 
Kazimierz Nitsch, Dialekty polskie Prus wschodnich (Warmia, Mazury, Ostródzkie, Nidzickie)
Słowniczek Kazimierza Nitscha zamieszczony został w jego monografii Dialekty polskie Prus wschodnich (Warmia, Mazury, Ostródzkie, Nidzickie), którą opublikowano w „Materiałach i Pracach Komisji Językowej Akademii Umiejętności” w 1907 roku (t. III, 1907). Słownik znajduje się na s. 471-487. Przedruk pracy zamieszczono w Wyborze pism polonistycznych K. Nitscha(t. III, Wrocław 1954, słownik: s. 309-321). Słowniczek zawiera 501 haseł. Wyrazy charakterystyczne dla Warmii oznaczono literą W. Oto kilkanaście przykładów haseł:
båṷek lub båṷk – belka, na W. też: sufit
drykel m. – klamka, W.
fajerek – zapałka, W.
ględi – zaręczyny odbywające się wobec księdza po opatrach, W.
χṷůt, -odu – cień, W.
χlyf, -yvu – stajnia dla bydła, W.; dla świń jest śfińåk
isti: ten jisti – ten sam, W.
jaržina – jare żyto, W.
kopåč – grabarz
kopito końskie, krowie; racica nie znane, W.
kśęžic – miesiąc, M.; na W. w obu znaczeniach mńeśůnc
nåperty – uparty, W.
skršečka – pieczony, mały kawałek słoniny, W.
štrykovać – wiązać pończochy, W., obok åć
tovaržiš – mąż, W.
Wyrazy hasłowe autor zapisuje fonetycznie, zgodnie z ich brzmieniem gwarowym. Jest to słowniczek dyferencyjny, tj. rejestrujący tylko słownictwo gwarowe różne od ogólnopolskiego. Kazimierz Nitsch zwraca baczną uwage przede wszystkim na fonetyke i geografie wyrazów. Każdy wyraz ma bowiem uogólniona geografię (regiony oznacza sie odpowiednimi literami). Definicje zazwyczaj są synonimiczne w postaci odpowiednika ogólnopolskiego lub opisowe. Niestety brak szerszych kontekstów, co sprawia, że w zasadzie jest to indeks wyrazów gwarowych z dobrze okresloną geografią i świetnie uchwyconą fonetyką.
 
Słownik warmiński Wiktora Steffena

Słownik warmiński Wiktora Steffena liczy ok. 5000 haseł podanych w układzie alfabetycznym. Jest to słownik regionalny, obejmuje leksykę jednego niewielkiego regionu. Został opracowany przez językoznawcę – autochtona, dlatego też przytoczony materiał jest w pełni wiarygodny. Słownik poprzedza skrótowa przedmowa, w której głównie autor podał zasady ustalania geografii wyrazów, brak natomiast szerszego omówienia stosowanych rozwiązań redakcyjnych.
Wyrazy hasłowe notowane są w postaci uogólnionej, sprowadzonej od względem fonetycznym do postaci ogólnopolskiej lub do niego zbliżonej w odniesieniu do wyrazów typowo gwarowych bez odpowiedników formalnych w polszczyźnie ogólnej.
 W słowniku Steffena przytacza sie stosunkowo często obszerne cytaty zapisane fonetycznie (na ogół jednak nielokalizowane dokładnie), ilustrujące użycie wyrazu w kontekście.

             Częste są również informacje o pochodzeniu wyrazu, dotyczące głównie germanizmów, sporadycznie innych zapożyczeń, przytacza się je bezpośrednio po definicji, a przed cytatem, por. np.
halter, -tra ż ‘obsadka do pióra’. Niem. Halter lub Federhalter.
hemopata, -y m (hymopata) ‘homeopata’. Zgr. homoiopathés , niem. Homöopath.
bumbon, -a m (bůmbůn) ‘cukierek, karmelek’. Fr. bonbon.
frankować ‘nalepiać znaczki na przesyłkę pocztową’. Wł. francare.
Jak widać, autor przytacza tylko odpowiedniki ogólnoniemieckie bez regionalnych i gwarowych.
Informacja gramatyczna jest podstawowa fleksyjna, konsekwentnie na ogół stosowana, choć ograniczona do niektórych form, zawsze rodzaj gramatyczny i D. lp. rzeczowników, rzadko formy innych przypadków zależnych, przy czas. tylko aspekt dk (nie zawsze), por.
StefSW: kośnik m ‘kosiarz’, kur m ‘kogut’, koderek m ‘szmatka, łaszek’, knafla ż ‘guzik’, kopyto n.
StefSW: hak, -a; hantlager, -gra; jasnota, -y; jarka, -i; jestrząbek, -bka; kiziaczek, -czka; kląkry, -ów; klepadełko, -a; koślon, -a; marchwia, -i, ścierząbź, -zi;
StefSW: zagoniać dk zagonić, zagłuszać dk zagłuszyć, zagnietać dk zagnieść, sprzęgać się dk sprzęgnąć się, brząkać dk brząknąć;
Sporadycznie podawane są dane przy innych częściach mowy, np. nietypowe formy liczebników, por. dwasta; osiom; osiomdziesiąt, osiomdziesiąty, osiomnaście, osiomset; piędziesiąt; piędziesiąty).
StefSW: aby – partykuła określająca niezbędną ilość ‘przynajmniej, co najmniej’ lub uwydatniająca treść, na której komuś zależy ‘chociaż’; bez – przyim. także ‘przez’; laboga – wykrzyknik wyrażający zdziwienie, przerażenie, rozpacz ‘na miłość boską’;
Autor stosuje w słowniku kwalifikatory stylistyczno-ekspresywne (eufem., obel., pieszcz., pog., przen., rub., wulg., żart.) oraz tematyczne (bot., bud., icht., wet., zool) i pragmatyczne (dziec., łob.), por.
StefSW: jólae, - ż ‘krowa’, obelż. ‘niemądra, nie umiejąca niczego pomyślnie załatwić lub znaleźć się w towarzystwie kobieta’; jólkae, -i ż pieszcz. ‘krówka, jałówka’; kadzić ‘palić kadzidło, błogosławić dymem kadzidła’, wulg. ‘smrodzić, zanieczyszczać powietrze’; kapeluch, -a m rub. ‘kapelusz, kapeluszysko’.
Niekiedy informacje o użyciu wyrazu podawane są jako komentarz odautorski na końcu artykułu hasłowego., np.
hebama, -y ż (hybama) ‘akuszerka, położna’. Wyrazów akuszerka i położna nie używano.
W słowniku warmińskim Steffena informacje o zasięgu wyrazu zakodowane są w postaci literowych znaczeń 4 stref lub ich zespołów podawanych po wyrazie hasłowym w indeksie górnym: strefa a (południowa część b. powiatu olsztyńskiego), strefa b (północno-zachodnia część b. powiatu olsztyńskiego, strefa c (północno-wschodnia część b. powiatu olsztyńskiego), strefa d (część polska b. powiatu reszelskiego). Zespoły wyróżnionych stref obejmujące większe obszary Warmii otrzymały w słowniku odrębne oznaczenia literowe: e (strefy a+ b) – południowo-zachodnia Warmia, f (strefy a + b + c) – cały były powiat olsztyński, g (strefy (c + d) – północno-wschodnia Warmia. Przykłady wyrazów charakterystycznych dla wyróżnionych przez leksykografa stref:
strefa a: południowa część b. powiatu olsztyńskiego (51): bacha, buzowaća, chmalnąća, deszczkaa, fifaka, gogaća, gruchotaća, gruchotkaa, gul-gula, gumnoa, helkaa, heretyka, inc-pinca, jopeka, kumela, kumeleka, lacza, laczeka, lemana, lemanowatya, lochaa, mamela, mierdzya, mnieuka, najdeka, nyt-nyta, odnatela, olucaa, oluckaa, ośćklića, pampuźa, pierdkaa, przączkaa, przytantlać sięa, rabuśnika, rebelaa, rejmundaa, rejnotaa, sekutnika, siekierzyskoa, synatora, szarugaa, szubaća, taś-taśa, uciaraća, uciarać sięa, wnuka, wybudowaniea, wybudowanieca, zakietowaća, zakietować sięa,
strefa b: północno-zachodnia część b. powiatu olsztyńskiego (2): zakluczowaćb, zakluczować sięb,
strefa c: północno-wschodnia część b. powiatu olsztyńskiego: brak przykładów w słowniku;
strefa d: część polska b. powiatu reszelskiego (7): bleczećd, koś-kośd, mendakd, muzia-muziad, rezaćd, sneszkad, szragid,
e (strefy a+ b) – południowo-zachodnia Warmia (32): ciuche, agwentarze, ankiere, ankiereke, drągie, fijuchele, finclauzae, gierlake, grzybae, jerzbae, jerzbkae, jerzbowye, jólae, jólkae, jólka-jólkae, kanelae, krezele, krezeleke, mniszeke, mniszyće, natchnąće, natchnąć sięe, rabuśe, rejbache, rozwadziće, szparąge, tletegoe, wistkae, zausznikie, zgrzebaće, żywiółe, żywiznae,
f (strefy a + b + c) – cały były powiat olsztyński (11): ciuciekf, fleczekf, flekf, flekowaćf, kacoperzf, kiźlaczekf, kiźlakf, niśka-niśkaf, nochalf, skrzybiećf, szraganyf,
g (strefy (c + d) – północno-wschodnia Warmia (7): białkag, grzybag, kiziaczekg, kiziakg, mentfachg, mnisarzg, rychlikig,
Łącznie zatem uściślające określenia lokalizacyjne otrzymało w StefSW 110 wyrazów hasłowych na ogólną liczbę ok. 5000 haseł w słowniku, czyli 2,2%. Pozostałe wyrazy hasłowe nieopatrzone takimi oznaczeniami – według deklaracji leksykografa we wstępie – były znane na całej Warmii. W StefSW zatem tylko wyrazy o węższym zasięgu mają określoną geografię. Zupełnie wyjątkowo pojawiają się też uwagi w artykule hasłowym po znaczeniu o znajomości wyrazu, por. np.
wujna, -i ż ‘żona wuja’. Nazwa ta występowała tylko w niektórych regionach.
Przyjęty przez Wiktora Steffena sposób oznaczania geografii jest ekonomiczny, lecz mało czytelny. Litery w indeksie górnym tuż po wyrazie hasłowym są mało widoczne, trzeba je następnie odkodować. O ile taki zakodowany typ podawania konkretnych miejscowości przy zachowaniu skrótu powiatu w SGP jest uzasadniony, o tyle nie sprawdza się w słowniku niewielkich rozmiarów i mających niezbyt rozbudowane artykuły hasłowe.
Szerszy opis Słownika warmińskiego zawiera recenzja Józefa Kąsia, który ocenia go następująco:
„O wartości recenzowanej pracy stanowią dwa podstawowe czynniki: niezwykła sumienność, wręcz drobiazgowość w gromadzeniu materiału leksykalnego oraz rzadko spotykana gorliwość autora przy opracowywaniu zebranego materiału (...). Nie jest to (...) tylko praca faktograficzna, co jest cechą słowników gwarowych. Słownik warmiński W. Steffena jest dokumentem przemijającej kultury warmińskiej (to zasługa głównie interesujących kontekstów omawianych haseł), a niektóre definicje wyrazów gwarowych przypominają wręcz opisy etnograficzne (por. hasła smaganie, sługi itd.). W objaśnieniach haseł znajdujemy też informacje jezykowe, które świadczą o rzetelnej i naprawdę gruntownej znajomości autora dawnej leksyki warmińskiej. Dla przykładu: podając hasło amerykan, autor nie ogranicza się tylko do podania jego znaczenia, tj. ‘pług’. Dodatkowo podaje: „Wyrazu pług nie znano”. Informacje tego typu są w słowniku Steffena powszechne. Mają one podwójne znaczenie: poprzez nie słownik staje się niejako historią słownictwa warmińskiego w ostatnich kilkudziesięciu latach, a jako taki może z kolei być punktem wyjścia do badania współczesnych przeobrażeń miejscowej leksyki. (...) Opracowany z wielką starannością i z wyjątkowym pietyzmem słownik jednego regionu dialektalnego systematyzuje i wzbogaca wiedzę o słownictwie warmińskim, a poza tym przekonuje o potrzebie opracowywania dalszych słowników regionalnych mimo powstającego ogólnopolskiego słownika gwarowego (Kąś 1986: 133, 134, 136).
 
 
Literatura cytowana:
Opracowania:
Halina Karaś, 2011, Polska leksykografia gwarowa, Warszawa.
Józef Kąś, 1986, [rec.] Wiktor Steffen, Słownik warmiński, Wrocław 1984, ss. 207, „Język Polski” LXVI, z. 1-2, s. 133-136.
Mieczysław Karaś, 1974, Uwagi na marginesie Słownika gwar Ostródzkiego, Warmii i Mazur, JP LIV, z. 2, s. 145-150.
Danuta Kołodziejczykowa, Maria Krasowska, 2003, Frazeologia w „Słowniku gwar Ostródzkiego, Warmii i Mazur”, [w:] Gwary dziś. 2. Regionalne słowniki i atlasy gwarowe, pod red. Jerzego Sierociuka, Poznań, s. 189-201.
Wanda Pomianowska, Mieczysław Szymczak, 1962, Prace nad słownikiem gwar Warmii i Mazur, „Sprawozdania z Prac Naukowych Wydziału I Nauk Społecznych PAN” V, z. 5 (27), s. 112-124.
Wanda Pomianowska, Mieczysław Szymczak, 1962a, Z prac nad słownikiem gwar Warmii i Mazur, „Poradnik Językowy”, z. 9-10, s.387-401.
Zofia Stamirowska, 1981, Mamy I tom Słownika gwar polskich, „Poradnik Językowy”, z. 1, s. 6-15.
Zofia Stamirowska, Halina Pałaszowa, Henryka Perzowa, 1973, Słownik gwar Ostródzkiego, Warmii i Mazur (SGOWM) (Po konferencji nad zeszytem próbnym), nr 5-6, s. 331-342.
Słowniki:
Kazimierz Nitsch, Dialekty polskie Prus wschodnich (Warmia, Mazury, Ostródzkie, Nidzickie), [w:] „Materiały i Prace Komisji Językowej Akademii Umiejętności”, t. III, 1907, słownik: s. 471-487; przedruk: K. Nitsch Wybór pism polonistycznych, t. III, Wrocław 1954, słownik: s. 309-321.
Słownik gwar Ostródzkiego, Warmii i Mazur opracowywany przez Pracownię Słownika Gwar Ostródzkiego, Warmii i Mazur Zakładu Językoznawstwa w Warszawie, t. I: A – Ć, pod red. Zofii Stamirowskiej, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1987, ss. 408; t. II: D – G, pod red. Zofii Stamirowskiej, Wrocław-Warszawa-Kraków 1991, ss. 353; t. III: H – K, pod red. Zofii Stamirowskieji Henryki Perzowej, Warszawa-Kraków 1993, ss. 402; t. IV: L – N, pod red. Henryki Perzowej i Danuty Kołodziejczykowej, Warszawa-Kraków 2002, ss. 366; t. V: O – Ó, pod red. Henryki Perzowej i Danuty Kołodziejczykowej, Warszawa-Kraków 2006, ss. 207).
Wiktor Steffen, Słownik warmiński, Wrocław ... 1984
 
 
 
 
 

 

 

ISBN: 978-83-62844-10-4 © by Authors. Zrealizowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego (Program Operacyjny: „Dziedzictwo kulturowe / Kultura ludowa”). Wykonanie: ITKS