Słowniki gwarowe

Słowniki gwar wielkopolskich niekiedy trudno jednoznacznie przyporządkować do wyróżnionych subregionów Wielkopolski właściwej, gdyż niejednokrotnie gromadzą słownictwo wielkopolskie o różnym zasięgu. Gwar Wielkopolski północnej dotyczy słowniczek Stanisława Ciszewskiego (chociaż ma lokalizację bardziej ogólną). Znaczną część leksyki północnowielkopolskiej rejestruje także Oskar Kolberg, który podaje wyrazy wielkopolskie ułożone w 4 grupach według powiatów, co pozwala łatwo określać ich geografię. W kartotece Słownika gwar polskich znajdują się rękopiśmienne słowniki gwary wsi Granowo nowotomyskie (ponad 4 000 kartek) i Lubocześnica szamotulska (ponad 3000 kartek) (za: Woźniak 2000: 33). Podkreślić należy, że obie wsie w podziale Stanisława Urbańczyka leżą na pograniczu Wielkopolski środkowej i zachodniej. Z kolei drugiego krańca regionu – okolic Kalisza (też na pograniczu) dotyczy rękopiśmienny słownik gwary wsi Złotniki kaliskie (ponad 5 000 kartek) (za: Woźniak 2000: 33).

Niewielki zbiorek Stanisława Ciszewskiego Przyczynek do słownika gwary wielkopolskiej („Prace Filologiczne” VIII, 1916, s. 94-100) zawiera zaledwie 111 haseł (w tym 12 przysłów, np. Trza do baby na poradę). Słownictwo zostało zebrane w okolicach Stawiszyna w powiecie kaliskim (dziś: pow. kaliski, woj. wielkopolskie) znacznie wcześniej: w latach 1887-1888, odzwierciedla zatem stan z I poł. XX wieku, dlatego ten zbiorek został omówiony w tym miejscu. Artykuły hasłowe zostały opracowane podobnie jak w innych słowniczkach tego autora. Zapis wyrazów hasłowych i cytatów ilustrującyh niekiedy ch uzycie jest ortograficzny z dodatkiem znaków na samogłoski ścieśnione.

Na artykuł hasłowy składają się następujące elementy: wyraz hasłowy (wraz z różnymi formami obocznymi, nie tylko fonetycznymi, także morfologicznymi, czasem derywaty), definicja, konteksty użycia, porównania z Kolbergiem i opracowaniami leksykalnymi zamieszczonymi w periodykach i seriach wydawniczych (np. w „Wiśle”, „Pracach Filologicznych”, „Zbiorze Wiadomości do Antropologii Krajowej”, „Materiałach i Pracach Komisji Językowej Akademii Umiejętności”), lokalizacja źródłowa, por.

Warto podkreślić, że niekiedy część definicji jest sformułowana w gwarze, por. np.

Oskar Kolberg opublikował osobno poza swoimi dziełami Rzecz o mowie ludu wielkopolskiego w „Zbiorze Wiadomości do Antropologii Krajowej” (1887, t. I, s. 17-36). Opracowanie składa się z kilku części: Głosownia (s. 4-13), Formy gramatyczne (s. 13-15), Sposoby mówienia w całem Wielkiem Księstwie (s. 16), Sposoby mówienia na Krajnie (pod Wieleniem, Czarnkowem) (s. 16-17), Słowniczek (s. 17-36). Słowniczek nietypowo został ułożony w 4 częściach według powiatów, a w obrębie każdej części wyrazy są podane alfabetycznie. Część I: Powiaty środkowe (Poznań, Szamotuły, Oborniki, Środa, Szrem) – 386 haseł; II. Powiaty zachodnie. Międzychód, Międzyrzec, Buk, Babimost, Kościan, Wschowa – 109 haseł; III. Powiaty południowe. Krobia, Ostrzeszów, Odolanów, Krotoszyn, Pleszew, Wrzesnia – 142 hasła; IV. Powiaty północno-wschodnie. Gniezno, Mogilno, Węgrowiec, Inowrocław, Szubin, Bydgoszcz, Wyrzysk, Chodzież, Czarnków – 141 haseł. Łącznie zatem słownik zawiera 778 haseł (wg Moniki Gruchmanowej ok. 800 – Gruchmanowa 1998/2003: 177).

W grupie I (powiaty środkowe) zarejestrował 386 haseł, por. np.

W grupie II (powiaty zachodnie) odnotował 109 haseł, por. np.

Grupa III (powiaty południowe) liczy 142 hasła, por. np.

Podobna jest liczebnoć leksyki tworzącej grupę IV (powiaty północno-wschodnie) – 141 haseł, por. np.

Struktura artykułów hasłowych w słowniku Oskara Kolberga jest – jak widać z przytoczonych przykładów – niekiedy rozbudowana. Składają sie na nią takie elementy, jak: wyraz hasłowy (ewentualne jego warianty, wyrazy pochodne czy synonimiczne), definicja, czasem cytat lub etymologia (głównie pry wyrazach zapozyczonych, ale tez czasem rodzimych przez przytoczenie wyrazu staropolskiego), w miarę dokładna lokalizacja.

Monika Gruchmanowa, 1998/2003, Oskar Kolberg jako gwaroznawca, „Polska Akademia Umiejętności w Służbie Narodu” 1998, nr 1, s. 149-159; przedruk w: tejże, Gwary w ojczyźnie i na obczyźnie. Studia, Poznań 2003, s. 176-185.

Halina Karaś, 2011, Polska leksykografia gwarowa, Warszawa.

Jerzy Sierociuk, 2006, Słownik regionalny – nowa propozycja z udziałem środowiska lokalnego, [w:] Język – literatura – wychowanie, pod redakcją J. Bałachowicz i S. Fryciego, Warszawa, s. 65-70.

KazimierzWoźniak, 2000, Stan polskiej leksykografii gwarowej pod koniec XX wieku, [w:] Słowiańskie słowniki gwarowe, pod redakcją Hanny Popowskiej-Taborskiej, Warszawa, s. 17-51.

Piotr Bąk, Słownictwo okolic Kramska na tle kultury ludowej, Wrocław 1960.

Stanisław Ciszewski, Przyczynek do słownika gwary wielkopolskiej, „Prace Filologiczne”, t. VIII 1916 s. 94-100.

Oskar Kolberg, Rzecz o mowie ludu wielkopolskiego, „Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej” 1877, t. I, s. 17-36.

Witold Pracki, Gwara ślesińska, „Lud” 1908, t. 14, s. 90-127, słownik: 106-127.