Mapa serwisu | Gwara regionu (wersja podstawowa)

(Mini-MP3-Player v2.2 (c) Ute Jacobi - unregistered version - Only Free for NonCommercial Website)

Gwara regionu

Błażej Osowski   
Gwara Wielkopolski wschodniej, którą reprezentuje badana wieś Spławie, należy do dialektu wielkopolskiego, a precyzyjniej do jego południowo-wschodniej części. Jest to już pogranicze Kujaw.
Zgodnie z dwiema podstawowymi cechami dialektu wielkopolskiego omawiana gwara to gwara
 
 
niemazurząca (wymowa typu: wiynkszy ) =większy z udźwięczniającą fonetyką międzywyrazową (np. szeź arów = sześć arów) (zob.
 
 
Fonetyka międzywyrazowa udźwięczniająca).
 
Wymowa samogłosek
 
 
Samogłoski pochylone e a o ulegają jeszcze ścieśnieniu i są wymawiane jako: i/y (siywnik zam. siewnik), o (pora zam. para), ó (jednygu zam. jednego).
  • Ścieśnieniu ulegają także samogłoski nosowe ą ę , których artykulacja poza tym jest rozsunięta zarówno w środku wyrazu (głymboko zam. głęboko, ciynżko zam. ciężko, podłónczali zam. podłączali, mónż zam. mąż), jak i na końcu wyrazu (sóm zam. ) (zob.
     
     
    Asynchroniczna wymowa samogłosek nosowych;
     
     
    Rozłożona wymowa samogłosek nosowych). Wygłosowe ę natomiast jest odnosowione i wymawiane jak e: sie paczrzało (zob.
     
     
    Odnosowienie);
  • Barwę samogłosek mogą zmieniać także spółgłoski nosowe (n m ń). Wtedy a o e brzmią jak samogłoski ścieśnione: o/ó ó i/y, np. momy/móm zam. mamy/mam, kónny zam. konny, siedym zam. siedem (zob.
     
     
    Samogłoski przed spółgłoskami nosowymi);
  • Raczej rzadko występuje charakterystyczne dla reszty Wielkopolski dyftongiczne y (yj) (zob.
     
     
    Dyftongiczna wymowa samogłosek), a więc jest to stan zgodny z literackim: dobry , mamy (w reszcie Wielkopolski: dobryj, momyj)
  • O często jest labializowane: łowies zam. owies (zob.
     
     
    Labializacja).
 
Wymowa spółgłosek
  • Często w obrębie
     
     
    grup spółgłoskowych pojawiają się upodobnienia pod względem miejsca artykulacji: młoczszo zam. młodsza, i uproszczenia grup spółgłoskowych: czeba zam. trzeba lub czszeba, pado zam. powiada
     
     
    Uproszczenia grup spółgłoskowych);
  • Regularnie upraszczana jest grupa -ższ- w formach stopnia wyższego przymiotników: wyszy zam. wyższy;
  • ł interwokaliczne (między dwoma samogłoskami) może być wymawiane słabiej lub nawet pomijane w wymowie (zwłaszcza w formach czasu przeszłego): osiwiaa zam. osiwiała;
  • Połączenie -chrz- często realizowane jest jako -krz-: krzan zam. chrzan, krześniak zam. chrześniak. Natomiast połączenie -pch- często realizowane jest jako -pk-: pkać zam. pchać (zob.
     
     
    Grupy spółgłoskowe z ch);
  • Połączenie -kt- często realizowane jest jako -cht-: chtóry zam. który (zob.
     
     
    Grupa spółgłoskowa kt).
W morfologii zauważyć można następujące zjawiska w omawianej gwarze, takie jak:
  •  
     
    formy 1. os. l.mn. czasu przeszłego z końcówką -m: podłonczylim zam. podłączyliśmy;
  •  
     
    formy 2. os. liczby mnogiej czasu teraźniejszego z końcówką -ta pochodzącą z dawnej liczby podwójnej: robita, siedzita;
  • dopełniacz l.p. przymiotników r.m. i n. ma końcówkę -egu lub -ygy: wolnygu zam. wolnego (zob.
     
     
    Dopełniacz liczby pojedynczej przymiotników i zaimków przymiotnych);
  • rozpowszechnienie końcówki -ów w dopełniaczu l.mn. wszystkich rodzajów (także niemęskoosobowego), np. świnków zam. świnek (zob.
     
     
    Dopełniacz liczby mnogiej rzeczowników);
  • formy bezokolicznikowe mielić i pielić powstałe na skutek wyrównań do form czasu teraźniejszego (bo: mielę, mielisz) zamiast literackich mleć i pleć (zob. Wyrównania tematów fleksyjnych w dialektach);
  • ej w miejsce ogpol. –aj w formach rozkaźnika, np. dej zam. daj, sprzóntej zam. sprzątaj; zmiany te zresztą zachodzą nie tylko w formach rozkaźników, lecz i w innych wyrazach z cząstką -aj, np. tutej zam. tutaj (zob.
     
     
    Przejście wygłosowego -aj > -ej);
  • zakończenie przysłówków -ej często wymawiana jest jak -y: barzy, gorzy zam. barzej (ogpol. bardziej), gorzej;
  • nieściągnięte formy czasowników typu stojali, postojało = stali, postało.
 
Wybrane odrębności z zakresu słownictwa i konstrukcji wyrazowych gwary Spławia w stosunku do polszczyzny ogólnej:
  • Centryfuga – przyrząd służący do odłuszczania mleka, ogólnowielkopolski;
  • Dziadzia – określenie dziadka (ojca matki lub ojca);
  • Ręczno – ręcznie;
  • Krymer – przyrząd służący do spulchniania ziemi, używany dawniej na wsi;
  • Krymrować – spulchniać ziemię przy pomocy krymera;
  • Manyż – urządzenie pozwalające wykorzystać siłę koni do napędzania maszyn rolniczych, używane dawniej;
  • (bluza) na krótki rękaw – z krótkim rękawem, też ubrać się na krótki rękaw – ubrać się w rzeczy z krótkim rękawem;
  • jachać – jechać;
  • na miałko – płytko;
  • po prawo – po prawej stronie;
  • szpiki/śpiki – skronie;
  • tutej – tutaj;
  • weź zrób/przestań itd. – w funkcji rozkaźników, zam. zrób/przestań itd.

 

« poprzedni artykuł   następny artykuł »

Wersja rozrzerzona

 
 
 
 

 

 

ISBN: 978-83-62844-10-4 © by Authors. Zrealizowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego (Program Operacyjny: „Dziedzictwo kulturowe / Kultura ludowa”). Wykonanie: ITKS