Gwara regionu - Wielkopolska wschodnia

Błażej Osowski

 

Wielkopolska wschodnia jako region dialektalny jest wyróżniana przez wszystkich badaczy, choć nie zawsze określana jest tym mianem. Również zasięg jej gwar przedstawia się nieco odmiennie w koncepcjach poszczególnych badaczy. Dwie najdawniejsze propozycje podziału dialektalnego Polski wyznaczają zbliżony zasięg gwar wschodniowielkopolskich, choć Kazimierz Nitsch, właściwy twórca polskiej dialektologii, nazywa te tereny jako Pogranicze Kujaw (zob. Mapa nr 1.)

zaś Stanisław Urbańczyk nazywa wspomniany region Wielkopolską wschodnią, tym samym silniej podkreślając związek tych ziem z Wielkopolską niż robił to jego poprzednik (zob. Mapa nr 2.).

Nie można jednak pomijać faktu, iż także Kazimierz Nitsch wskazywał na związki tych ziem z resztą Wielkopolski, gdyż w jego koncepcji „Pogranicze Kujaw” było częścią większej całości nazywanej „Wielkopolską właściwą”. W koncepcji Moniki Gruchmanowej gwary wschodniowielkopolskie zajmowały podobne miejsce jak w podziale Kazimierza Nitscha (Gruchmanowa 1967). Całkowicie odmienne stanowisko w tej kwestii zaprezentował Zenon Sobierajski m.in. w Tekstach gwarowych ze środkowej Wielkopolski (Sobierajski 1995: 7). Tu bowiem tereny wydzielane wcześniej jako Wielkopolska wschodnia połączone zostały z ziemiami określanymi przez K. Nitscha i M. Gruchmanową jako Kaliskie. W ten sposób Wielkopolskę wschodnią wyodrębniano na podstawie wspólnoty losów historycznych, która stała się udziałem tych ziem po rozbiorach. Nastąpiło mianowicie jej oddzielenie i przyłączenie ostatecznie do zaboru rosyjskiego, gdy tymczasem resztę regionu włączono do zaboru pruskiego. Podział ten poniekąd po dziś dzień pozostawił swoje piętno.

            Wszystkie gwary wschodniowielkopolskie nie znają mazurzenia, por. np. na sczeche K, jednak sporadycznie może się pojawić zastąpienie spółgłoski szumiącej syczącą. Jednym z najczęstszych tegi przykladem jest inacy (GK), mające w Wielkopolsce szerszy zasięgi. Nie jest to jednak zjawisko fonetyczne, lecz o podłożu morfologicznym. Inacy powstaje na zasadzie analogii do form komparatywnych typu więcej. Poza tym zdarzają się i inne odstępstwa od wymowy głosek szumiących, zastępowanie ich syczącymi lub ciszącymi, co może świadczyć o szerszym dawniej zasiągu mazurzenia.

            Gwary wschodniej części Wielkopolski cechuje fonetyka międzywyrazowa udźwięczniająca, np. szeź arów = sześć arów (S).

 

-          Samogłoski pochylone e a o ulegają ścieśnieniu i są wymawiane jako: i/y (siywnik S, młóciłym GK), o (pora zam. para S, wstoł K), ó (jednygu S).

-          Ścieśnieniu ulegają także samogłoski nosowe ą ę , których artykulacja poza tym jest rozłożona zarówno w środku wyrazu (głymboko zam. głęboko S, ciynżko zam. ciężko S, wcióⁿgno^ńdź K), jak i na końcu wyrazu (sóm zam. są S) (zob. Asynchroniczna wymowa samogłosek nosowych). Rozłożona wymowa samogłosek nosowych występuje także przed spółgłoskami szczelinowymi, co odróżnia te gwary od wymowy literackiej (mónż zam. mąż S, so^msiady K). Wygłosowe ę natomiast jest odnosowione i wymawiane jak e: sie paczszało S (zob. Odnosowienie).

-          Barwę samogłosek mogą zmieniać także spółgłoski sonorne. Wtedy a o e brzmią jak samogłoski ścieśnione: o, ó, i/y, np. momy/mómzam. mamy/mam S, kónny S, siedym S).

-          Raczej rzadko występuje charakterystyczne dla reszty Wielkopolski dyftongiczne y (yj) (zob. Dyftongiczna wymowa samogłosek), a więc jest to stan zgodny z literackim: dobry S , mamy S (w reszcie Wielkopolski: dobryj, momyj). Często jednak występuje labializacja o: ^łowies zam. owies S.

 

-          Często dochodzi do uproszczenia grupo spółgłoskowych: poczszebna GK (trz>czsz, niekiedy upraszcza się jeszcze dalej do cz), pado zam. powiada S, wszyskim K (stk>sk). Regularnie upraszczana jest grupa -ższ- w formach stopnia wyższego przymiotników: wyszy zam. wyższy S.

-          Połączenie -chrz- często realizowane jest jako -krz-: krzan zam. chrzan S, krześniak zam. chrześniak S. Natomiast połączenie -pch- często realizowane jest jako -pk-: pkać zam. pchać S (zob.: Grupy spółgłoskowe z ch).

-          Z kolei grupa spółgłoskowa kt często realizowana jest jako -cht-: chtóry zam. który S

-          Ł interwokaliczne (między dwoma samogłoskami) może być wymawiane słabiej lub nawet pomijane w wymowie (zwłaszcza w formach czasu przeszłego): osiwiaa zam. osiwiała S.

-          Podniesienie artykulacji samogłoski w grupie -ej do -ij/-yj przejście wygłosowego -ej>-i/-y, czemu niekiedy towarzyszy uproszczenie do -i/-y (celownik: drugi K).

-          dość regularnie występują przejście tautosylabicznego -aj w -ej: dzisiej GK, sprzóntej S (por. Przejście wygłosowego -aj > -ej).

-          Pojawiają się, choć nie systemowo, formy typu kapusto GK.

-          Formy 2. os. liczby mnogiej czasu teraźniejszego z końcówką -ta pochodzącą z dawnej liczby podwójnej: robita S, siedzita S.

-          Formy bezokolicznikowe mielić S i pielić S powstałe na skutek wyrównań do form czasu teraźniejszego (bo: mielę, mielisz) zamiast literackich mleć i pleć (zob. Wyrównania tematów fleksyjnych w dialektach).

-          Nieściągnięte formy czasowników typu stojali S, postojało S = stali, postało.

-          Dopełniacz liczby pojedynczej przymiotników i zaimków przymiotnych

ma końcówkę -egu lub -ygy: wolnygu zam. wolnego S, coś takigó GK.

-          Rozpowszechnienie końcówki -ów w dopełniaczu l.mn. wszystkich rodzajów (zob. Dopełniacz liczby mnogiej rzeczowników) (także niemęskoosobowego), np. świnków S zam. świnek.

-          Formy czasu przeszłego 1. osoby składają się nie tylko z formy czasownika, lecz często „podpierane” są zaimkiem (jo młóciłym GK). Może się zdarzyć, iż czasownik występuje bez końcówki fleksyjnej, a wyznacznikiem osoby staje się właśnie zaimek.

-          Ograniczenie występowania rodzaju męskoosobowego: rodzaj gramatyczny w grupie przydawkowej (takie młode chłopaki to robili K).

-          Bardzo szczątkowo przetrwały ślady dawnego mieszania przyimków bez i przez (bez wojno GK ‘przez wojnę, w czasie wojny’).

-          Charakterystyczne jest występowanie w toku wypowiedzi modulantu nie? (inacy nie było tylko morgi ... nie? GK.

 

Poza cechami wspólnymi gwar Wielkopolski wschodniej i pozostałej jej części pojawiają się wpływy innych dialektów, co związane jest z pogranicznym położeniem tej części regionu:

-          wpływ mazowiecki: twarda wymowa my<mi (nogamy GK) oraz twarda wymowa ly<li (polywka GK), co charakterystyczne ich zasięg jest ogranoczony i artykulacja tego typu nie występuje, np. we Spławiu. Wyraźnie jednak cechy te cofają się, tak iż jeden informator różnie realizuje te połączenia.

-          wpływ kujawski: niezwykle silnie utrzymującą się cechą w mowie mieszkańców Wielkopolski wschodniej są formy 1. os. l.mn. czasu przeszłego kończące się na -m (typ robilim GK).

 

Gwara miejscowości należy także do dialektu wschodniowielkopolskiego. Niektórzy badacze (m.in. Z. Sobierajski, P. Bąk) uważają ten obszar za pograniczny między Wielkopolską a Kujawami, dlatego też pojawiają się cechy kujawskie czy nawet mazowieckie, takie jak: twarde my (nogamy), twarde ly (polywka). Wyraźnie jednak cofają się, tak iż jeden informator różnie realizuje te połączenia. Za to cechą kujawską niezwykle silnie utrzymującą się w mowie mieszkańców jest -m w 1. os. l.mn. czasu przeszłego (typ robilim).

Występuje tu fonetyka międzywyrazowe typu udźwięczniającego, nie ma zaś mazurzenia. Sporadycznie jednak zdarza się wymowa inacy, mająca w Wielkopolsce szerszy zasięgi. Nie jest to jednak zjawisko fonetyczne, lecz o podłożu morfologicznym. Inacy powstaje na zasadzie analogii do form komparatywnych typu więcej. Poza tym zdarzają się i inne odstępstwa od wymowy głosek szumiących, zastępowanie ich syczącymi lub ciszącymi, co może świadczyć o szerszym dawniej zasiągu mazurzenia.

Samogłoski nosowe wymawiane są jak w polszczyźnie literackiej z tą jednak różnicą, iż w wygłosie nosówka tylna ulega rozłożeniu (eleganckó^m), natomiast przednia denazalizacji (troche zarobił). Poza tym przy wymowie rozłożonej nosówek zachowują się one jak samogłoski przednie, czyli w sąsiedztwie spółgłosek sonornych ich artykulacja może ulec podwyższeniu i pojawiają się wtedy samogłoski ścieśnione (pamiⁿtam). Występują także samogłoski ścieśnione pochodzące z dawnych samogłosek długich (młóciłym).

Dość regularnie występują przejście tautosylabicznego -aj w -ej (dzisiej), uproszczona wymowa grupy spógłoskowej, np. -trz- jak -czsz- (poczszebna). Pojawiają się, choć nie systemowo, formy typu kapusto.

Dopełniacz l.p. przymiotników r.m. i n. ma końcówkę -egu lub -ygy: coś takigó zam. takiego (zob. Dopełniacz liczby pojedynczej przymiotników i zaimków przymiotnych. W dopełniaczu l.mn. szerszy zasięg niż w polszczyźnie literackiej ma końcówka -ów. Formy czasu przeszłego 1. osoby składają się nie tylko z formy czasownika, lecz często „podpierane” są zaimkiem (jo młóciłym). Może się zdarzyć, iż czasownik występuje bez końcówki fleksyjnej, a wyznacznikiem osoby staje się właśnie zaimek.

Bardzo szczątkowo przetrwały ślady dawnego mieszania przyimków bez i przez (bez wojno ‘przez wojnę, w czasie wojny’). Charakterystyczne jest także występowanie w toku wypowiedzi modulantu nie? (inacy nie było tylko morgi ... nie?.

 

Gwara Krępy to przykład gwary wschodniej Wielkopolski, zaś sama miejscowość leży na terenie przechodnim między Wielkopolską a gwarami centralnymi. O wielkopolskim charakterze mowy tej miejscowości świadczy brak mazurzenia mazurzenie (na żelaznych) oraz udźwięcznienia międzywyrazowe fonetyka międzywyrazowa udźwięczniająca (na jako^ńź mało^m).

Cechami typowymi dla Wielkopolski są ponadto:

-          rozłożona wymowa samogłosek nosowych – w tych samych kontekstach co w odmianie literackiej polszczyzny oraz: -ą w wygłosie wyrazu (mało^m), przed szczelinowymi w śródgłosie (so^msiady); natomiasy wygłosowe -ę ulega denazalizacji

-          podniesiona artykulacja samogłosek kontynuujących dawne samogłoski długie samogłoski ścieśnione (np. regularne formy 3. os. r.m. czasu przeszłego: wstoł) czy pod wpływem sąsiedztwa spółgłosek półotwartych (jedyn, do dómu),

-          rozłożona wymowa samogłosek nosowych może przyczyniać się do ich podniesionej artykulacji, np. wcióⁿgno^ńdź,

-          uproszczona wymowa grup spółgłosowych, np. -trz-, -strz- (na sczeche), -stk- (wszyskim),

-          podniesienie artykulacji samogłoski w grupie -ej do -ij/-yj przejście wygłosowego -ej>-i/-y, czemu niekiedy towarzyszy uproszczenie do -i/-y (celownik: drugi),

-          podniesienie artykulacji e do i/y uzależnione jest od poprzedzającej spółgłoski: po miękkich mamy i, po twardych y (do godziny jedynasty,celownik: drugi),

-          ograniczenie występowania rodzaju męskoosobowego rodzaj gramatyczny w grupie przydawkowej (takie młode chłopaki to robili).

 

 

Gruchmanowa Monika, 1967, Gwary Wielkopolski, [w:] AJKW, s. 351-391, przedruk w: tejże, Językoznawcze wędrówki nie tylko po Poznaniu. Studia o języku Poznania, Wielkopolski i Polonii, Poznań 2006, s. 67-131.

Kazimierz Nitsch, 1960, Wybór polskich tekstów gwarowych, wydanie II, Warszawa.

Zenon Sobierajski, 1995, Teksty gwarowe ze środkowej Wielkopolski, Poznań.

Stanisław Urbańczyk, 1962, Zarys dialektologii polskiej, Warszawa.