Gwara regionu

Oprac. A. Krawczyk-Wieczorek na podstawie: Urbańczyk 1968, mapa nr 3 Ziemia chełmińsko-dobrzyńska na mapie Stanisława Urbańczyka

Gwary ziemi chełmińsko-dobrzyńskiej należą do szeroko rozumianego dialektu wielkopolskiego (zob. Mapa. Ziemia chełmińsko-dobrzyńska na mapie dialektu wielkopolskiego Stanisława Urbańczyka). Ukształtowały się one w XIII w. w wyniku polskiego osadnictwa z obszaru Wielkopolski i Kujaw. Zajmują one teren koło Chełmna i Dobrzynia w zakolu Wisły.
Gwary chełmińsko-dobrzyńskie można określić jako gwary przejściowe, gdyż zawierają cechy zarówno kujawskie (wielkopolskie), jak i mazowieckie ze względu na kolonizację z Wielkopolski i Kujaw oraz z uwagi na administracyjny związek z Mazowszem. Polityczno-administracyjny związek tych ziem z Mazowszem zapoczątkowany został przez testament Krzywoustego. Z Kujawami i ziemią michałowską włączone zostały do Mazowsza. Jedność rozbiło sprowadzenie Krzyżaków. Granice polityczne państwa krzyżackiego spowodować musiały izolację gwar chełmińsko-dobrzyńskiej zarówno w stosunku do Mazowsza, jak i do macierzystych Kujaw. Przyczyniło się to do odrębnej w pewnym okresie ewolucji tych gwar.
Badane wsie – Kucborek i Czumsk – położone są na krańcach ziemi chełmińsko-dobrzyńskiej, Czumsk Mały na południowym wschodzie w ziemi dobrzyńskiej blisko już Mazowsza, stąd w nagraniach sporo odnotowano cech typowo mazowieckich, czasem szerzej północnopolskich, Kucborek – na północy (w ziemi chełmińskiej).
Ze względu na dwie podstawowe cechy, tj. fonetykę międzywyrazową i mazurzenie, gwary ziemi chełmińsko-dobrzyńskiej łączą się z macierzystymi Kujawami i szerzej z dialektem wielkopolskim. Cechuje je bowiem, jak Wielkopolskę:

• brak mazurzenia, tzn. że rozróżniają one szeregi spółgłosek dziąsłowych sz, ż, cz, dż i przedniojęzykowo-zębowych s, z, c, dz, np. czerwone , pszennyj ,
• w przeszłości i obecnie przynajmniej w części ziemi chełmińsko-dobrzyńskiej
  fonetyka międzywyrazowa udźwięczniająca, jednak ekspansja dialektu mazowieckiego spowodowała tu rozszerzenie się, zwłaszcza w badanych wsiach położonych na wschodzie tego obszaru, tj. w bezpośrednim sąsiedztwie Mazowsza,
  fonetyki międzywyrazowej nieudźwięczniającej, np. ras mielim , jusz mieli , jusz naprawdę , jusz inny , cut nad Wisłu = raz mieliśmy, już mieli, już naprawdę, już inny, cud nad Wisłą; ale o dawnym typowym udźwięcznianiu międzywyrazowym świadczą formy historycznie złożone, które zachowują udźwięcznianie (zob.
  , np. mógem = mogłem (a nie: mókem, jak na obszarze nieudźwięczniającym).

Samogłoski pochylone w gwarach chełmińsko-dobrzyńskich, podobnie jak na Kujawach i w Wielkopolsce, ulegają silnemu ścieśnieniu i zrównują się w wymowie z odpowiednimi samogłoskami wyższymi, tj.

• a pochylone wymawia się jako o, np. pamientom = pamiętam, ale już od czasów Nitscha rozszerzała się tu wymowa a pochylonego jako a, która dziś dominuje, np. białemyⁱ (nie biołemy) = białymi, siedział (nie: siedzioł);
• e pochylone wymawia się jako i/y, np. chlib , bidak , bidnych , mlika , kobita = chleb, biedak, biedny, mleka, kobieta; często także w końcówkach, m.in. w 3. os. lp. czasu teraźniejszego, np. rozsypi, nie marnuji, kosztuji = rozsypie się, marnuje się, kosztuje; oraz nierzadko w grupie ir, np. zbirali = zbierali;
• pochylone wymawia się jako u, np. do mócenia = koło, się młóciło (wymowa jak u). W związku z tym pozostają typowe dla Mazowsza wahania w wymowie o – u (ó) w niektórych rdzeniach, np. od czegóś , cóś , zóstałem , dopieru .

Samogłoski nosowe różnią się w wymowie od stanu ogólnopolskiego zwłaszcza w wygłosie. Samogłoska nosowa przednia ę wymawiana jest tak jak w języku ogólnopolskim, np. dziesieńć , sie lengno , najwiencyj , wiency = dziesięć, się lęgną, najwięcej, więcej, ale o pierwotnej szerokiej wymowie ę jako a nosowego (lub połączeń typu an, am) notowanej w literaturze przedmiotu świadczą formy z wygłosowym -a na miejscu -ę w bierniku lp. rzeczowników żeńskich miękkotematowych zakończonych na samogłoskę -a: na maszynka , na w^ountrabianka = na maszynkę, na wątrobiankę. Pojawia się też realizacja nosowości przed l’, gdzie unosowieniu ulega spółgłoska, por. zajeni = zajęli.
Samogłoska nosowa ą traci swój rezonans nosowy w wygłosie, ulegając jednocześnie zwężeniu, a więc ustalił się w tej pozycji mazowiecki kontynuant -u: za granicu , przed pirszo wojno światowu , taku cukrownie , dadzu , wchodzu , przerabiaju , wycinaju , ni maju , bendu = za granicą, przed pierwszą wojną światową, taką cukrownię, dadzą, wchodzą, przerabiają, wycinają, nie mają, będą. Nieco rzadziej w tej pozycji obserwuje się tylko zanik nosowości bez zwężenia, a więc -o, np. majo = mają. Również w śródgłosie może wystąpić zwężona wymowa samogłoski tylnej (obok częstszej niezwężonej, tj. takiej, jak w języku ogólnopolskim), np. dziunsła , majuntków , miesiunc , ksiundz = dziąsła, majątków, miesiąc, ksiądz.
Paralelnie do wymowy samogłoski nosowej tylnej ą są ścieśniane połączenia samogłoska ustna o + spółgłoska nosowa n, ń, m, m’, czyli grupy oN, por.
oN > uN: zielónygo , kóniec , kaczkóm , kónia , kóniczynów = zielonego, koniec, kaczkom, konia, koniczyny.
Natomiast połączenia samogłoska e + spółgłoska nosowa (grupa eN) są wymawiane nie szeroko, jak dotychczas to opisywano w opracowaniach dialektologicznych dotyczących ziemi chełmińsko-dobrzyńskiej, ale najczęściej tak jak w języku ogólnym lub wąsko, tj. grupa eN > iN / yN: ziymniaki , piniundze , jedyn, tyn, powim   = ziemniaki, pieniądze, jeden, ten, powiem. Jednak o pierwotnej szerokiej wymowie tych połączeń świadczą sporadyczne formy typu księdzam = księdzem.
Z Kujawami dialekt chełmińsko-dobrzyński łączą takie cechy jak, występowanie typu we wozie, ze sokiem: we wode, we więźniu.
W literaturze dialektologicznej stwierdzano, że gwary chełmińsko-dobrzyńskie na ogół rozróżniają samogłoski i, y, choć już w I połowie XX wieku Kazimierz Nitsch stwierdzał tu niekonsekwencje wymowy. Północnopolskie mieszanie samogłosek i, y, czy raczej ustalenie się w tych pozycjach głoski pośredniej między i i y, bliskiej i, ale niemiękczącej poprzedzającej spółgłoski, poświadczają m.in. następujące formy: zeszity , poszi^yć , nasuszyⁱło , włożyⁱło , wyczi^yściło , przi^ystawiane = zeszyty, poszyć, nasuszyło, włożyło, wyczyściło, przystawiane.
Zgodnie z dialektem mazowieckim w gwarach chełmińsko-dobrzyńskich realizowane są takie cechy, jak:

• przejście śródgłosowego ar > er w formach czasu przeszłego: rozposterła = rozpostarła;
• stwardnienie l’ w grupie li: perlyce , lypów = perlice, lip;
• asynchroniczna wymowa spółgłosek wargowych miękkich, zwłaszcza w odniesieniu do m’, np. nie pamnientam , do ^łOświęcimnia , do mniasta , mniedzach , rzadziej do innych spółgłosek wargowych miękkich, np. poprzilepsiały , spsiewali = nie pamiętam, do Oświęcimia, do miasta, miedzach, poprzylepiały, śpiewali;
• stwardnienie m’, zwłaszcza w końcówce N. lmn. rzeczowników –amy < -amji < ami i w N. lmn. przymiotników i zaimków: z mężamy , rencamyⁱ , jedna zmarła my , graberkamyⁱ , takemy rządkamy , z takemyⁱ białemyⁱ kołnierzamyⁱ  = z mężami, rękami, jedna zmarła mi, grabkami, takimi rządkami,takimi białymi kołnierzami,
• formy typu chiba = chyba,
• formy nieściągnięte czasowników (zob.
  Kontrakcja): stojić = stać,
• twarda wymowa grup kie/gie: mlekem , takem kijkem , Kucborkem = mlekiem, takim kijkiem, Kucborkiem.

Inne cechy wymowy o szerokim, nieraz prawie ogólnogwarowym, zasięgu to m.in.:

• labializacja nagłosowego o- i rzadko u-, np. ^łojciec , ^łokolicy , ^łobsadzał , ^łodstawiałem , ^łosiedlały , ^łosełki , ^łolej , ^łupiekła = ojciec, okolicy, obsadzał, odstawiałem, osiedlali, osełki, olej, upiekła,
• prejotacja samogłoski i- w
  nagłosie i
  śródgłosie, która przed spółgłoską nosową ulega
  rozszerzeniu artykulacyjnemu i do e, np. jenwalidu , dla jendyków , jiś , swojich = inwalidą, dla indyków, iść, swoich; towarzyszą temu
  formy hiperpoprawne, w których na skutek unikania spółgłosek protetycznych dochodzi do pomijania właściwych ł, j, np. opate , eszce = łopatę, jeszcze;
• pomijanie ł w pozycji między samogłoskami lub w grupie spółgłoskowej, np. koo , do mócenia = koło, się młóciło;
• brak przegłosu: bieru = biorą;
• przejście wygłosowego -ił /-ył > -uł, np. buł = był;
• przejście wygłosowego -ej > ij/yj lub -i/-y, np. późnij pszennyj , najwiencyj , wiency = później, pszennej, najwięcej, więcej;
• rozpodobnienie grupy kt, np. nicht = nikt.

We fleksji, czyli odmianie wyrazów, za charakterystyczne należy uznać następujące zjawiska:

• upowszechnienie końcówki -ów w dopełniaczu lmn. rzeczowników niezależnie od rodzaju gramatycznego, np. lypów , drzewów , pszczołów = lip, drzew, pszczół;
• końcówka -em w miejscowniku. lp. przymiotników i zaimków przymiotnych: pruskiem , austriackiem , w niemieckiem , w takem kraju = pruskim, austriackim, niemieckim, w takim kraju;
• końcówka -ygo/-igo z kontynuantem e długiego
  dopełniacza liczby pojedynczej przymiotników i zaimków przymiotnych oraz liczebników porządkowych (w zaimkach przeniesiona z odmiany przymiotników), np. zielónygo , ^łod trzydziestygo trzecigo albo piontygo roku , tygo owocu = od trzydziestego trzeciego albo piątego roku, tego owocu;
• formy 1. os. lmn. czasu przeszłego z archaiczną końcówką -m, np. mielim , jeździlim posiedzielim sobie , pośmielim sie i sie rozeszlim , zamawialim = kupowaliśmy, mieliśmy, jeździliśmy, posiedzieliśmy sobie, pośmieliśmy się i się rozeszliśmy, zamawialiśmy;
• formy 1. os. lmn. czasu teraźniejszego i przyszłego prostego z tą końcówką, np. będziem , możym = będziemy, możemy;
• Formy 2. os. lmn. czasu teraźniejszego z końcówką -ta pochodzącą z dawnej
  liczby podwójnej, np. musita , zobaczyta , boita sie , mata = musicie, zobaczycie, boicie się, macie;
• upowszechnienie się w
  odmianie liczebnika dwa jako jedynej formy dwa, która łączy się z rzeczownikami wszystkich rodzajów, np. dwa żony = dwie żony.

Z zakresu składni można wymienić zakłócenia związku zgody związane z nieukształtowaniem się kategorii męskoosobowości takiej jak w polszczyźnie ogólnej, por. połączenia typu:
- rzeczownik męskoosobowy, przydawka niemęskoosobowa, np. takie dobre Niemcy = tacy dobrzy Niemcy;
- rzeczownik niemęskoosobowy (żeński), czasownik w formie męskoosobowej, np. zabawy tu na tym byli = zabawy ty na tym były;
- zaimek przymiotny i imiesłów przymiotny w formie niemęskoosobowej, czasownik w postaci męskoosobowej, np. wszystkie na jednakowo byliśmy ^łubrane (o kobietach) = wszystkie na jednakowo byłyśmy ubrane;
oraz mieszanie przyimków bez i przez, np. bez wioske chodzili = przez wioskę chodzili.
Wspomnieć też należy o formach męskorzeczowych typu Polaki , ^łojcy moje = Polacy, moi ojcowie funkcjonujących jako formy neutralne (bez nacechowania ujemnego).
Ze słowotwórstwa należy wskazać:
- zgrubienia typu: michy , babsko oceniane jako charakterystyczne dla Wielkopolski;
- formy z przyrostkiem -ak, np. dzieciaka , świniaka;
- ciekawą formację słowotwórczą utworzoną od liczebnika zbiorowego: pięciórka = piątka, pięcioro.
Typowe gwarowe słownictwo poświadczone w nagranych tekstach (ale nie wyłączne dla ziemi chełmińsko-dobrzyńskiej) to m.in.: bania ‘dynia’, bujawisko ‘trzęsawisko’, futrować ‘karmić’, gapy ‘wrony’ , graberki ‘grabki’, guły ‘indyczki’ , kirzanka ‘masielnica’, kośnik ‘kosiarz’, kurzejki ‘grzyby kurki’, nagusy ‘duże kluski robione z tartych ziemniaków’, okulgnąć (ciasto) ‘obsypać (mąką), otoczyć’, pospółka ‘zupa z ziemniaków i zacierek gotowanych razem’, rzeszoto ‘sito do ziarna’, rzęsa ‘roślina wodna’, skrzydlak ‘miotełka ze skrzydła gęsiego’, spionki ‘druty’, statki ‘naczynia’, szyrcher , więzień ‘więzienie’: we więźniu (siedział) , wrzodziony ‘wrzody’, wyględniejszy ‘lepiej wyglądający’, wypachać ‘tłuc wyschnięty len, by uzyskać olej’, żaga ‘piła ręczna’.