Halina Karaś
Instytut Języka Polskiego UW
Słowniki gwar dawnej ziemi bieckiej (Pogórza wschodniego)
Z obszaru dawnej ziemi bieckiej, czyli dialektologicznie części wschodniej Pasa Pogórza (według podziału Stanisława Urbańczyka) nie ma zbyt wielu słowniczków gwarowych. Opublikowany w 1880 roku słownik Romana Zawilińskiego dotyczy gwary okolic Ropczyc już na pograniczu z Małopolską środkową i Pograniczem wschodnim młodszym. Pochodzący natomiast z innego krańca (zachodniego) dawnej ziemi bieckiej słowniczek Ryszarda Kobaki ma charakter amatorski. Ponadto spory zbiór leksyki opublikowała Renata Kucharzyk w monografii poświęconej swojej rodzinnej wsi Rzepiennki Strzyżewski (okolice Biecza). Wśród źródeł Słownika gwar polskich Jana Karłowicza wymieniono także rękopiśmienny słowniczek obejmujący leksykę gwar tej części Pogórza: Seweryna Udzieli Słowniczek gwary od Ropczyc. Z kolei wśród źródeł Słownika gwar polskich PAN znajduje się rękopis słowniczka gwary Sękowej gorlickiej (ponad 4 000 kartek) (za: Woźniak 2000: 33).
Roman Zawiliński, Gwara brzezińska w pow. ropczyckim
Gwary wschodnio-północnej części Pogórza (niedaleko granicy maurzenia) na pograniczu z Małopolską środkową dotyczy opracowanie Romana Zawilińskiego Gwara brzezińska w pow. ropczyckim. Studium dialektologiczne opublikowane w 1880 roku w „Rozprawach i Sprawozdaniach z Posiedzeń Wydziału Filologicznego Akademii Umiejętności” (t. VIII, 1880, s. 180-234). Brzeziny to wieś położona w okolicy Dębicy i Ropczyc (dziś administracyjnie powiat ropczycko-sędziszowski). Wyodrębniony słowniczek znajduje się na s. 226-234 i liczy 316 haseł. Wyrazów jest prawie tyle samo, gdyż jedynie sporadycznie zdarza się zaprezentowanie w haśle więcej niż jednego wyrazu:
mamźić i rzeczow. mamźa, coś niesporo robić.
hynǫć, přehynǫć, o dzieciach piastujących się na rękach, które strzedz trzeba aby się nie przechyliły nadto w tył aby śe ńe přehynęwo.
ščépa, ščépka, kawałki drzewa sosnowego drobno połupane, łuczywo.
Słownik opracował autochton – językoznawca doskonale obeznany z rodzimą gwarą, dlatego też jego wartość jest znaczna. Autor zapisał wyrazy hasłowe fonetycznie (zapis jest w zasadzie prawie identyczny z dzisiaj stosowanym w polskich pracach dialektologicznych pismem fonetycznym z wyjątkiem znaku na ṷ wałczone, które zapisuje jako w, np. pamuwa, poléwka owocowa = pamuṷa; záswuga, zapłata= zásṷuga, źrawy, dojrzały = źraṷy).
Struktura artykułu hasłowego jest prosta. Składają się na nią na ogół wyraz (ewentualnie jego warianty fonetyczne) i jego znaczenie, por. np.
gád, zwierzę domowe, osobliwie drób.
hańemuχa, ambitny.
mrocka, mrówka
nárǫcko, ręka od dłoni po łokieć
uobrázka i uográzka, febra
paćepny, posępny, słotny
praica, ten co prawi bajki
ślǫkva, słota.
Wyjątkowo pojawiają się inne informacje, np. nawiązania do staropolszczyzny czy języka staro-cerkiewno-słowiańskiego, krótkie cytaty, por.
pośratać śe, zejść się, porozumieć się, zwąchać się; o młodzieży płci obojéj, lub o zwierzętach: oho, juz śe pośratali, stpol. = spotkać się, stsł. сърҌтати, сърҌсти.
precḱi, w wyr. posew na precḱi, wydalił się ze wsi.
Ryszard Kobaka, Słownik wyrazów i zwrotów językowych w Bobowej używanych
Bobowa to wieś gminna w powiecie gorlickim, woj. małopolskie, dialektologicznie reprezentująca gwary Pogórza. Niewielki słowniczek w postaci broszurki, którego pełny tytuł brzmi: Słownik wyrazów i zwrotów językowych w Bobowej i w najbliższych jej okolicach częściej lub rzadziej używanych używanych (wyd. II popr. i poszerz., Warszawa 2009, ss. 39), liczy 1059 haseł. Poprzedza część słownikową jednostronicowy opis gwary Bobowej dotyczący tylko wymowy samogłosek oraz krótka informacja o pisowni w słowniku, a kończy spis miejscowych przydomków, pseudonimów i przezwisk.
Hasła w słowniczku składają się z wyrazu i jego definicji, np.
bojcorka – plotkarka
dziopa – dziewczyna, córka
skrabaka, skrobaka – duża miotła z brzozowych suchych witek
ślepudra – o człowieku niespostrzegawczym
tryźnić – marnotrawić, tracić, np. majątek, dorobek życia
nierzadko też z cytatu ilustrującego jego użycie, co korzystnie wyróżnia go spośród innych, i rzadko informacji o nacechowaniu emocjonalnym wyrazu, np.
gospodara – ekspresywnie o dużym gospodarstwie rolnym, np. u nich to tam jest gospodara po pieronie!;
hurdy – niejadalne lub trujące grzyby, zwane tu też „psimi grzybami”, np. w lesie buło duzo grzybów, ale to same hurdy.
styrmać się – wspinać się na coś w sposób często nieporadny, często w odniesieniu do dziecka, np. patrz, patrz, jak sie tyn rak styrmo!
Oprócz typowego słownictwa gwarowego zawiera też wyrazy różniące się jedynie systemowymi cechami fonetycznymi, np. adwynt – adwent, aptyka – apteka, atramynt – atrament, bencwoł, byncwoł – bęcwał, casem – czasem, chlyb – chleb, a także nazwy własne (miejscowe i wodne) z odzwierciedlonymi w zapisie gwarowymi cechami fonetycznymi, np. Biało – Biała (Tarnowska), rzeka przepływająca przez Bobową; Brzano – Brzana, wieś w gminie Bobowa; Chomry – część przysiółka Koczanka od strony Jankowej.
Słownik gwary Rożnowic autorstwa Bogusława Przepióry
Otwórz słownik (PDF)
Literatura cytowana:
Opracowania:
Halina Karaś, 2011, Polska leksykografia gwarowa, Warszawa.
Kazimierz Woźniak, 2000, Stan polskiej leksykografii gwarowej pod koniec XX wieku, [w:] Słowiańskie słowniki gwarowe, pod redakcją Hanny Popowskiej-Taborskiej, Warszawa, s. 17-51.
Renata Kucharzyk, 2003, System fonetyczny i leksykalny wsi Rzepiennik Strzyżewski w ujęciu socjolingwistycznym, Kraków.
Słowniki:
Ryszard Kobaka, Słownik wyrazów i zwrotów językowych w Bobowej i w najbliższych jej okolicach częściej lub rzadziej używanych używanych (wyd. II popr. i poszerz., Warszawa 2009.
Roman Zawiliński, Gwara brzezińska w pow. ropczyckim. Studium dialektologiczne, „Rozprawy i Sprawozdania z Posiedzeń Wydziału Filologicznego Akademii Umiejętności”, t. VIII, 1880, s. 180-234.
