Słowniki gwarowe

Badania nad słownictwem gwar Krakowskiego sięgają II połowy XIX. Gwary te doczekały się wielu interesujących opracowań słownikowych i przyczynków do ich słownika, m.in. dawnych (Oskara Kolberga, Władysława Kosińskiego, Włodzimierza Tetmajera, Michała Kapuścińskiego, Stanisława Dobrzyckiego, Witolda Prackiego) i współczesnych (Alfreda Zaręby, Iwony Jurczyk).

Jeden z najwcześniejszych zbiorów leksyki Krakowskiego autorstwa Marcina Albińskiego pochodzi z 1860 roku. Wówczas to w „Bibliotece Warszawskiej” opublikowano spis wyrazów gwarowych z dwóch zróżnicowanych terenów – z Kujaw i Krakowskiego: Abecadłowy spis wyrazów języka ludowego w Kujawach i Galicji Zachodniej, do którego redakcja dołączyła kilkadziesiąt wyrazów z gwary Dębowca w powiecie jasielskim, ogłoszono drukiem także w „Bibliotece Warszawskiej” w 1860 roku (t. 4, s. 619-633), a jego autorami są Józef Bliziński (Kujawy), który wiele lat mieszkał we Włocławku, i Marcin Albiński (Krakowskie) (Karaś 1961: 355-356, Nowowiejski red. 2009: 18). Zbiór Albińskiego można odtworzyć dzięki sygnowaniu haseł skrótem A. (prawdopodobnie dodatek redakcji). Cały słownik liczy 361 haseł, natomiast z Galicji zachodniej pochodzi 63 hasła.

Wśród źródeł Słownika gwar polskich Jana Karłowicza wymienia się rękopiśmienny słownik Oskara Kolberga (Słowniczek gwary krakowskiej), a w kartotece Słownika gwar polskich PAN znajdują się słowniki gwar wsi: Strzybnica tarnogórska (ponad 5 000 kartek) i Niepołomice bocheńskie (ponad 3 000 kartek) (za: Woźniak 2000: 33).

 

Obszerny słownik gwarowy znajduje się w tomie Krakowskie Oskara Kolberga opublikowanym w 1873 roku (przedruk: Dzieła wszystkie, t. VIII, cz. 4, s. 303-328). Liczy on 1197 haseł, a wyrazów więcej ze względu na opracowywanie nierzadko w jednym haśle więcej niż jednego wyrazu, por. np.

Słownik ma układ alfabetyczny, wyrazy hasłowe sprowadzone na ogół do postaci bliskiej polszczyźnie literackiej (a więc np. bez mazurzenia) zostały zapisane ortograficznie, podobnie cytaty, ale w nich Kolberg starał się zachować ważniejsze fonetyczne cechy gwarowe, np. mazurzenie), choć nie zawsze jest konsekwentny, por. 

Artykuły hasłowe zostały opracowane starannie. Tylko niewielka część ma strukturę najprostszą: wyraz (ewentualnie jego warianty fonetyczne i morfologiczne) oraz jego znaczenie (definicje są różnorodne, choć najczęściej synonimiczne i realnoznaczeniowe, czasem zakresowe lub mieszane), por.

W niektórych hasłach pojawia się szereg synonimów różnordzennych dotyczących tego samego desygnatu nie tylko na badanym obszarze (ale w porównaniu z innymi gwarami), czasem antonimy, por.

W wielu hasłach określone zostało nacechowanie stylistyczno-ekspresywne wyrazów, por. np.

Stosunkowo często występują uwagi o funkcjonowaniu wyrazów, ich frekwencji, wychodzeniu z użycia, por.

Wartość słownika podnoszą liczne cytaty, które nie tylko ukazują użycie wyrazu w zdaniu, jego formy fleksyjne, łączliwość leksykalną i składniową, ale pozwalają nieraz modyfikować definicję, por.:

Nieregularnie, ale również nierzadko pojawia się informacja gramatyczna, określenie części mowy, przy niektórych rzeczownikach – rodzaj gramatyczny, ograniczenia w zakresie kategorii liczby, przy przymiotnikach końcówki rodzajowe, przy czasownikach – krotność lub wybrane formy fleksyjne, por.

Informacje o pochodzeniu (etymologii) wyrazu znajdują się głównie przy germanizmach (podstawa niemiecka), por.

Oprócz geografii uogólnionej wynikającej z opisu określonego obszaru niektórym wyrazom towarzyszy dokładna lokalizacja w postaci nazw wsi, por.

Niekiedy pojawiają się odniesienia do wcześniejszych publikacji, porównania ze słownikiem Lindego, por.

Reasumując, słownik Oskara Kolberga ma dużą wartość zarówno ze względu na zasób ilościowy, jak i sposób opracowania leksykograficznego.

Powyższy słowniczek został opublikowany w 1877 roku („Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej” t. I, 1877, s. 37-56). Autor porównał zebrane przez siebie słownictwo ze słownikiem Lindego i umieścił w swoim zbiorze jedynie wyrazy, których nie odnotował Linde, oraz te, które Linde zarejestrował w innym znaczeniu lub innej formie. Słownik zawiera łącznie 490 haseł, ale wyrazów więcej, gdyż w niektórych artykułach hasłowych przytoczono po kilka wyrazów pokrewnych, por.

Zwraca tu uwagę precyzyjne określenie pochodności słowotwórczej przytaczanych wyrazów oraz odrębny (przynajmniej częściowy) opis każdego wyrazu, podczas gdy w innych słowniczkach z tego okresu przytaczano zazwyczaj formy podstawowe z derywatami w główce hasła bez ich szczegółowego omawiania.

            Artykuły hasłowe są starannie opracowane, a ich struktura jest zadziwiająco nowoczesna. Składają się na nią następujące elementy: wyraz hasłowy ze wskazaniem ewentualnych wariantów fonetycznych, konsekwentnie podawana przy każdym hasle informacja gramatyczna, znaczenie (lub znaczenia przy wyrazach polisemicznych), derywaty, niekiedy dokładniejsza lokalizacja, rzadko cytaty, odsyłacze.

            Wyrazem hasłowym jest w zasadzie pojedynczy leksem, por. np.

z ewentualnymi obocznymi formami fonetycznymi lub sporadycznie – morfologicznymi, por.

Konsekwentna i stosunkowo pełna jest informacja gramatyczna, gdyż zawsze określona jest część mowy, a przy rzeczownikach – rodzaj gramatyczny i na ogół końcówka D. lp., przy przymiotnikach – końcówki rodzajowe, przy czasownikach – przechodniość, czasem niektóre formy fleksyjne lub inne uwagi, por. np.

Cytaty nie występują zbyt często, ale są doskonałym dopełnieniem definicji, por.

Pojawiają się też niekiedy informacje dodatkowe, np. o zróżnicowanej semantyce wyrazu czy o nazwach paralelnych, por.

oraz porównania z danymi zawartymi w słowniku Lindego, por. np.

Ogólna ocena sposobu opracowania słownika jest wysoka. Na jego wartość składa się dobry opis znaczeń, wyjątkowo staranna, obszerna i konsekwentna charakterystyka gramatyczna wyrazów, określenie stosunku przytaczanych wyrazów pochodnych.

Wymieniona praca opublikowana w „Rozprawach Akademii Umiejętności. Wydział Filologiczny” w 1898 roku (Seria II, t. IX, ogólnego zbioru XXVI, s. 332-405) zawiera słownik na stronach 370-401. Słownik ten, dość obszerny i starannie opracowany, liczy 879 haseł ułożonych alfabetycznie. Wyrazy hasłowe i przykłady zapisano fonetycznie. Krzęcin to dziś wieś w gminie Skawina, pow. krakowski, woj. małopolskie.

Słownik zawiera 879 ułożonych alfabetycznie, a więc jest stosunkowo obszerny. Wyrazów jest nieco więcej ze względu na ówczesną tendencję do omawiania w jednym haśle wyrazów pokrewnych (zwłaszcza zdrobnień rzeczownikowych czy czasownikowych formacji prefiksalnych), por. np.

Wyrazy zapisano fonetycznie, podobnie jak i przytoczone w części haseł cytaty.

Artykuł hasłowy składa się z wyrazu, jego definicji (kolejne znaczenia są numerowane cyframi arabskimi), często krótkiego kontekstu ilustrującego użycie wyrazu w zdaniu, por. np.

Czasem autor podaje też w haśle nazwy podobnych desygnatów, por. np.

Część haseł ma oczywiście najprostszą strukturę: wyraz i definicja (często synonimiczna w postaci odpowiednika literackiego), por.

Słownik jest starannie opracowany, objaśnienia są na ogół wystarczająco precyzyjne, nieraz obszerne, zapis konsekwentny.

Słowniczek sygnowany M. Kapuściński został opublikowany w 1899 roku czasopiśmie „Lud” (t. V, s. 63-64). Czernichów to obecnie administracyjnie miejscowość gminna w powiecie krakowskim, woj. małopolskie.

Słownik jest nieduży, liczy zaledwie 149 haseł podanych w układzie alfabetycznym. Autor zapisał wyrazy zgodnie z regułami ortograficznymi, ale z zachowaniem gwarowych cech fonetycznych (np. mazurzenia, ścieśnień samogłosek itp.), por. np.

Struktura haseł jest prosta, na ogół: wyraz i jego znaczenie, brak innych elementów typu cytaty, informacja gramatyczna, etymologiczna. Mamy więc do czynienia z indeksem wyrazów gwarowych z definicjami, najczęściej synonimicznymi w postaci odpowiednika ogólnopolskiego, por.

czasem z dodatkowymi uściślającymi objaśnieniami zakresu użycia, np.

Równie częste są definicje realnoznaczeniowe, por. np.

Przyczynek do słownictwa ludowego z okolic Krakowa Witolda Prackiego („Prace Filologiczne” 1899, V, s. 150-158) – to słowniczek ujmujący „ciekawsze wyrazy” (łącznie 262 hasła) zapisywane od 1891 roku w 20 wsiach podkrakowskich (Bachwice, Baczyn, Chełmek, Czerna, Ciężkowice, Dubie, Filipowice, Jaworzno, Krzeszowice, Luszowice, Libiąż, Mnichów, Morawica, Małoszowa, Myślachowice, Nielepice, Regulice, Rudno, Tenczynek, Trzebinia, Zalas).

Struktura haseł jest prosta: wyraz hasłowy, znaczenie (przy roślinach zwykle terminy łacińskie), czasem przykład ilustrujący użycie wyrazu, lokalizacja wyrazów (z poszczególnych wsi), czasem odsyłacze do istniejących opracowań, np.

Słownik bronowski (Zbiór wyrazów i wyrażeń, używanych w Bronowicach pod Krakowem) Włodzimierza Tetmajera został opublikowany w serii„Materiały i Prace Komisji Językowej” t. II, 1907, s. 427-474). Słownik z najbliższej okolicy Krakowa jest stosunkowo obszerny, gdyż liczy 908 haseł, niejednokrotnie rozbudowanych, zwłaszcza w odniesieniu do wyrazów ważnych kulturowo. Ich opis ma duże znaczenie dla etnografii, np. obszerne omówienia zwyczajów, przesądów wykraczające poza zwykłe definicje językoznawcze w hasłach: boguse, bogińka, bukiet, czeladź, dziadek, grzmieć, mleko, opowiadać, strzyga, święcenie, warzecha, włosy, ziemniaki. Autor przytacza też wiele rymowanek, zwłaszcza w hasłach: bocoń, Bóg zapłać, bóść, brezować, elemele, kowal, pan. Wartość kulturową słownik zyskuje też dzięki ilustracjom – rysunkom różnych elementów kultury materialnej.

Słownik poprzedza wstęp redakcji (ówczesnego sekretarza Kazimierza Nitscha), a niektóre problemy związane z zapisem fonetycznym wyrazów i dłuższych cytatów zostały ustalone w rozmowach prof. Jana Rozwadowskiego z autorem. Słownik ma układ alfabetyczny, wyrazy i cytaty podano w transkrypcji fonetycznej. Artykuł hasłowy składa się najczęściej z podstawowych elementów: wyraz hasłowy razem z formami obocznymi, często z derywatami, definicja, por. np.

Czasem pojawia się egzemplifikacja tekstowa i odsyłacze do ilustracji, np.

Stosunkowo rzadko występuje informacja gramatyczna, np. w hasłach kšesnomatka, matka chrzestna, kšesny oćec podano cały paradygmat, lub rodzaj kwalifikatora, por. χopy, χoii, pieniądze, grosze (żartobl.).

Jan Magiera, Gwara sulkowicka, „Materiały i Prace Komisji Językowej Akademii Umiejętności” w Krakowie, t. V, 1912, s. 313-362. Sułkowice to miasteczko, siedziba gminy miejsko-wiejskiej, w powiecie myślenickim, woj. małopolskie. Słownik znajduje się na s. 338-362 i liczy 893 hasła. Autor porównał zebrane przez siebie słownictwo ze Słownikiem gwar polskich Jana Karłowicza i wszystkie wyrazy w nim niezarejestrowane opatrzył gwiazdką. Jest to zatem cenne uzupełnienie słownika ogólnogwarowego o wyrazy o wąskim zasięgu terytorialnym. We wstępie znajduje się również uwaga, że pozostałe wyrazy (bez gwiazdki) na ogół ilustrują nowe znaczenia, nieznane słownikowi Karłowicza.

Artykuł hasłowy ma typową budowę: wyraz hasłowy, jego formy oboczne lub derywaty (często dublety słowotwórcze), rzadko cytat, por. np.

Wyjątkowo pojawia się informacja gramatyczna, np. 

Zdarza się, że w tym samym haśle autor podaje nie tylko warianty fonetyczne i morfologiczne czy derywaty, lecz także synonimy różnordzenne, np.

W hasłach, na które składają się różne części mowy zazwyczaj definicje znajdują się przy wszystkich wyrazach, np.

ale bywa i tak, że objaśniany jest tylko jeden, np.

Niekiedy cytaty są niezwykle cenne, gdyż przy synonimicznej niejasnej definicji ilustrują właściwe znaczenie wyrazu, np. w haśle ^ṷoślakćić tylko z cytatu ^ṷoślakćiṷem se p^ṷorti drugie znaczenie określone jako ‘zwalać’ możemy precyzyjnie zdefiniować jako ‘zabrudzić’.

Piotr Jaworek , Gwary na południe od Chrzanowa („Materiały i Prace Komisji Językowej Akademii Umiejętności” w Krakowie, t. VII, cz. II, 1920, s. 319-426). Wyodrębniony słownik znajduje się na s. 417-426 i liczy 343 hasła. Ma układ alfabetyczny. Przedstawia leksykę gwary 9 wsi w okolicach Chrzanowa (Pogorzyce, Piła, Płaza, Bolęcin, Zagórze, Żarki, Moczydło, Libiąż Wielki, Libiąż Mały). Wyrazy hasłowe i cytaty autor przytacza w transkrypcji fonetycznej.

Artykuł hasłowy tworzą następujące elementy: wyraz hasłowy, jego lokalizacja (w postaci skrótu nazwy wsi), wariant wyrazowy, znaczenie, rzadko większy kontekst (ale praca zawiera dużo obszernych, ciekawych tekstów, które ilustrują użycie odnotowanych w słowniczku wyrazów), por.

Czasem pojawiają się dodatkowe objaśnienia, np. dotyczące różnic pokoleniowych, por.

czy informacje gramatyczne w niewielkim zakresie, np. w postaci zakończenia D. lp., por.

W jednym haśle autor notuje (oprócz wariantów wymowy) także często dublety słowotwórcze (derywaty współrdzenne), np. rzeczowniki różniące się tylko sufiksem, por. np.

Słownik prowincjonalizmów powiatu będzińskiego (gub. piotrkowska) Józefa S. Ziemby opublikowano w „Pracach Filologicznych” w 1891 roku (t. III, s. 302-312; 489-502). Autor uwzględnia wsie wzdłuż ówczesnej granicy rosyjsko-austriackiej. Słownik jest podzielony na 3 części ze względu na różny obszar w nich uwzględniony: cz. I zawiera leksykę zebraną we wsiach: Modrzejów, Niwka, Klimontów, Porąbka, Niemce, Zagórze, Józefów, Sielce, Milowice, Małobądz, Ostragórka, Gziechów, Dąbrowa Górnicza, Gołonóg, Czeladź; cz. II – we wsiach na granicy Górnego Śląska w kierunku północno-wschodnim, tj. w Grodźcu, Łagiszy, Psarach, Gródkowie, Bolerausie, Wojkowicach Komornych, Strzyżowicach, Bobrownikach, a część III – wsie: Malinowice, Toporowice, Niezdana, Ossy, Sączów, Dobieszowice, Wymysłów, Siemonia.

Autor opatrzył gwiazdką wyrazy, które uznał za zapożyczenia z gwar śląskich, np. np. w cz. I:

w cz. III:

Część I zawiera 234 hasła, cz. II – 106, cz. III 364, a więc łącznie słownik obejmuje 704 hasła. Oprócz znaczenia czasem wyrazy hasłowe są opatrzone odpowiednimi przykładami użycia, np. cz. I:

cz. II:

cz. III:

Iwona Jurczyk, Słownik gwary wsi Wola Radziszowska, współpraca red.: Halina Buchowska, Renata Bysina, Witold Grabiec, Małgorzata Kluska, Stowarzyszenie Miłośników Doliny Cedronu, Wola Radziszewska 2009, ss. 199.

Wola Radziszowska to wieś położona w dolinie Cedronu 25 km d Krakowa w gminie Skawina, woj. małopolskie. Słownik został pięknie wydany na papierze kredowym, bogato ilustrowany zdjęciami dotyczącymi elementów ludowej kultury materialnej zamieszczonymi w tekście słownika. Zawiera 4290 haseł w układzie alfabetycznym i 78 fotografii. Przygotowywany z myślą jako słownik pełny notuje także wyrazy wspólne z polszczyzną ogólną w zapisie zgodnym z regułami ortografii polskiej.

Wzorowany na Słowniku gwary orawskiej Józefa Kąsia wykorzystuje wiele jego rozwiązań, m.in. sposób definiowania, podawania informacji gramatycznej, odsyłacze. Podstawą materiałową słownika są głównie badania terenowe prowadzone przez autorkę od 2000 roku oraz wcześniejsze zapiski. Artykuł hasłowy zawiera wyraz hasłowy, jego charakterystykę gramatyczną, niekiedy kwalifikatory (chronologiczne: now., star., daw.), definicję, odsyłacze oraz rzadko cytaty zapisane ortograficznie, ale z zachowaniem ważniejszych cech wymowy, por. np. hasło:

Opracowanie Alfreda Zaręby to słownik lokalny, gdyż dotyczy gwary jednej wsi – Niepołomic koło Krakowa. Otwiera serię naukowych słowników gwarowych po II wojnie światowej; został opublikowany w 1954 roku. Liczy 1942 hasła. Ma charakter dyferencyjny, a zatem notuje tylko słownictwo różne od ogólnopolskiego. Został opracowany na podstawie badań własnych przeprowadzonych przez autora w latach 1946-1947, z uzupełnieniami w 1953 r. Ma układ rzeczowy, ale autor nie wspomina we wstępie, w jaki sposób wyodrębnił poszczególne działy tematyczne. Jest ich 25 w słowniku, niektóre są wyraźnie nierównorzędne (np. osobno wydzielone „Naczynia i miary”, osobno „Gospodarstwo kobiece”) i nieusystematyzowane w jakiś ogólniejszy schemat. Leksykograf wyróżnił tu przede wszystkim kręgi tematyczne charakterystyczne dla słownictwa ludowego, tj.: 1. Dom, 2. Ciesielstwo, 3. Zabudowania gospodarskie. Obejście, 4. Uprawa roli, 5. Wóz. Sanie, 6. Sprzęt gospodarski, 7. Gospodarstwo kobiece, 8. Naczynia i miary, 9. Hodowla, 10. Rybołówstwo. Piaskarstwo, 11. Zwierzęta, 12. Drzewa. Praca w lesie, 13. Rośliny, 14. Zjawiska atmosferyczne. Ciała niebieskie. Czas, 15. Barwy, 16. Części ciała. Choroby, 17. Ubiór. Pościel, 18. Potrawy. Posiłki, 19. Rodzina, 20. Stosunki społeczne. Zawody, 21. Zabawy. Rozrywki, 22. Zwyczaje. Obyczaje. Wierzenia, 23. Przezwiska, 24. Onomastyka. Teren. Toponomastyka, 25.Różne.

Jest to słownik z dużym udziałem informacji etnograficznych dzięki m.in. zamieszczaniu dokumentacji ikonograficznej, czyli zdjęć, rysunków, szkiców odpowiednich przedmiotów kultury ludowej.

Wyrazy hasłowe są zapisywane fonetycznie w postaci gwarowej.

Halina Karaś, 2011, Polska leksykografia gwarowa, Warszawa.

Mieczysław Karaś, 1963, Przegląd i charakterystyka badań językowych w Małopolsce południowej, „Zeszyty Naukowe UJ. Prace Językoznawcze”, z. 5, s. 341-354.

Bogusław Nowowiejski (red), 2009, Dziewiętnastowieczne słowniczki gwarowe z Polski północno-wschodniej, Białystok.

Kazimierz Woźniak, 2000, Stan polskiej leksykografii gwarowej pod koniec XX wieku, [w:] Słowiańskie słowniki gwarowe, pod red. Hannny Popowskiej-Taborskiej, Warszawa, s. 17-51.

Józef Bliziński (Kujawy) i Marcin Albiński (Galicja zachodnia), Abecadłowy spis wyrazów języka ludowego w Kujawach i Galicji Zachodniej, „Biblioteka Warszawska”, 1860, t. 4, s. 619-633.

Stanisław Dobrzycki, O mowie ludowej we wsi Krzęcinie (pow. podgórski), „Rozprawy Akademii Umiejętności. Wydział Filologiczny” 1898, Seria II, t. IX, ogólnego zbioru XXVI, s. 332-405, słownik: s. 370-401.

Piotr Jaworek, Gwary na południe od Chrzanowa, „Materiały i Prace Komisji Językowej Akademii Umiejętności” w Krakowie, t. VII, cz. II, 1920, s. 319-426; słownik: s. 417-426.

Iwona Jurczyk, Słownik gwary wsi Wola Radziszowska, współpraca red.: Halina Buchowska, Renata Bysina, Witold Grabiec, Małgorzata Kluska, Stowarzyszenie Miłośników Doliny Cedronu, Wola Radziszewska 2009, ss. 199.

Michał Kapuściński, Słowniczek gwary ludu krakowskiego z okolicy Czernichowa, „Lud” 1899, t. V, s. 63-64.

Oskar Kolberg, Właściwości mowy krakowskiego ludu [w:] Krakowskie, 1873 (przedruk: Dzieła wszystkie, t. VIII, cz. 4, s. 303-328).

Władysław Kosiński, Słowniczek prowincjonalizmów z okolic Krakowa, Bochni i Wadowic, „Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej” t. I, 1877, s. 37-56.

Jan Magiera, Gwara sułkowicka, „Materiały i Prace Komisji Językowej Akademii Umiejętności”, t. V, 1912, słownik: s. 338-362.

Stanisław Polaczek, Powiat chrzanowski w W. Ks. Krakowskim. Monografia historyczno-geograficzna, wyd. I rozszerz. i uzup., Kraków 1914, słownik: s. 129-139.

Witold Pracki, Przyczynek do słownictwa ludowego z okolic Krakowa, „Prace Filologiczne” 1899, V, s. 150-158.

Włodzimierz Tetmajer, Słownik bronowski (Zbiór wyrazów i wyrażeń, używanych w Bronowicach pod Krakowem), „Materiały i Prace Komisji Językowej” 1907, t. II, s. 427-474.

Alfred Zaręba, Słownictwo Niepołomic, Wrocław 1954.

Józef S. Ziemba, Słownik prowincyjonalizmów powiatu będzińskiego (gub. piotrkowska), „Prace Filologiczne” 1891, t. III, s. 302-312; 489-502.