Pogranicze Mazowsza – gwara regionu

 

Pogranicze Mazowsza to obszar interesujący pod względem językowym, ponieważ graniczą tu ze sobą i wzajemnie na siebie wpływają dwa wielkie zespoły dialektalne małopolski (gwary północno-zachodnio-małopolskie) i mazowiecki (gwary południowo-zachodnio-mazowieckie). Zaznacza się na tym terenie także wpływ dialektu wielkopolskiego (gwary łęczycko-sieradzkie) [Kowalska 2001, 360].

Nazwa „Pogranicze Mazowsza” wywodzi się od Kazimierza Nitscha, który wydzielił taki obszar w obrębie Małopolski w II wydaniu Wyboru polskich tekstów gwarowych. Zob. Mapa nr 1.

Nazwę Pogranicze Mazowsza upowszechnił Stanisław Urbańczyk w Zarysie dialektologii polskiej, również umieszczając te gwary w ramach Małopolski. Inaczej niż Kazimierz Nitsch jednak wyznaczył granice tego regionu, gdyż Łowickie wyróżnił jako odrębną jednostke gwarową. Zob. Mapa nr 2.

Do dialektu małopolskiego włącza te tereny także Eugeniusz Pawłowski, proponując nowy podział gwar Małopolski. Wprowadzone przez niego określenie na te gwary „Przejściowy poddialekt pogranicza mazowieckiego” nie upowszechniło się w dialektologii. Zob. Mapa nr 3.

Z kolei Karol Dejna zalicza gwary tego obszaru do dialektu mazowieckiego i inaczej przeprowadza granicę między dialektem małopolskim i mazowieckim. Według jego ustaleń dialekt mazowiecki sięga znacznie dalej na południe, czyli obejmuje też te tereny, którzy wcześniejsi badacze włączali w obręb dialektu małopolskiego. Widać to dobrze zwłaszcza wtedy, gdy porówna się podział Kazimierza Nitscha i Karola Dejny. Zob. Mapa nr 4.

Centralne miejsce Pogranicza zajmuje obszar bezpośrednich kontaktów mazowiecko-małopolskich, obejmujący od północy środkową część południowego Mazowsza, na południu zaś sięgający do linii Opoczno-Radom, a nawet dalej, do Kielc. Natomiast część północno-wschodnią pogranicza małopolsko-mazowieckiego zajmują gwary dawnej ziemi stężyckiej, której zachodnią granicę stanowi rzeka Wisła, południową Wieprz, zaś wschodnią i południową miasteczka Kock, Adamów, Żelechów i Łaskarzew [Warchoł 1967, 5], por. mapa 5.

 

Gwary ziemi stężyckiej zostaną szerzej przedstawione w niniejszym artykule jako gwary reprezentujące znaczną część Pogranicza Mazowsza.

Między XV a XVIII w. ziemia stężycka stanowiła północno-wschodnią część województwa sandomierskiego. Pod względem administracji kościelnej wchodziła w obręb diecezji krakowskiej i archidiakonatu radomskiego. Na przełomie XVIII i XIX w. przestała istnieć jako samodzielna jednostka administracyjna – jej obszar został podzielony pomiędzy trzy powiaty: garwoliński, łukowski i puławski. Ten historyczny podział ziemi stężyckiej znajduje odzwierciedlenie w dzisiejszych stosunkach gwarowych, bowiem na obszarze należącym niegdyś do powiatu garwolińskiego obserwuje się dominację cech mazowieckich, zaś na pozostałym terenie dominację cech małopolskich [Warchoł 1967, 6-7]

Najważniejsze cechy gwar ziemi stężyckiej przedstawiają się następująco.

1.       Fonetyka międzywyrazowa ubezdźwięczniająca  Fonetyka międzywyrazowa zróżnicowana regionalnie, por. wós naładowany ‘wóz naładowany’, umiys robić ‘umiesz robić’. Ten sam proces ubezdźwięczniania przez samogłoskę lub głoskę sonorną zachodzi przed powstałymi z dawniej odrębnych wyrazów końcówkami ruchomymi 1. i 2. osoby czasu przeszłego, np. bylyśmy ‘byliśmy’, zrópmy ‘zróbmy’.

Artykulacja spólgłosek wargowych miękkich nie jest jednolita. Występuje zarówno wymowa synchroniczna, jak i asynchroniczna, w której obok dominującego elementu palatalnego j, występuje również ch’ (po głosce dźwięcznej w postaci dźwięcznej) Asynchroniczna wymowa spółgłosek wargowych miękkich, np. drapjes ‘drapiesz’, pjoch ‘piach’, wjater ‘wiatr’, kfjatek ‘kwiatek’, karpchia ‘karpia’, pchieśń ‘pieśń’. Interesujące jest dość powszechnie występujące usuwanie artykulacji wargowej przy głoskach w’, f’  ich wymowa jako j lub ch’, por. jater jeje ‘wiatr wieje’, w chlyje ‘w chlewie’, kjotek ‘kwiatek’, cłojek//cłoch’ek ‘człowiek’, dchie ‘dwie’, pastchisko ‘pastwisko’.

Głoska m’ najczęściej wymawiana jest jako mj, por. mjasto ‘miasto.  Dość często występuje hiperpoprawne zastępowanie etymologicznego ń przez m’, por. mizina ‘nizina’, misko ‘nisko’, słómiecnik ‘słonecznik’.

W części północnej ziemi stężyckiej w grupach św’, ćw’, dźw’ obserwuje się zanik miękkości, np. śwat ‘świat’, ćwartka ‘ćwiartka’, śwynia ‘świnia’, niedźwodek ‘niedźwiadek’. Na pozostałym terenie grupy te wymawiane są zgodnie z normą ogólnopolską. Natomiast cały opisywany teren obejmuje dyspalatalizacja w końcówce N. l.mn. -ami, np. kuńmy ‘końmi’, krowa^emy ‘krowami’ [Warchoł 1967, 81-89].

 

Jedną z najbardziej charakterystycznych cech gwar ziemi stężyckiej jest przedłużanie artykulacji spółgłoski s (także powstałego w wyniku mazurzenia z sz). Cechą tą opisywane gwary nawiązują do dialektu środkowo-południowej Małopolski, np. jess ‘jeż’, lass ‘las’, bessu ‘bzu’, ^łossa ‘osa’. W omawianych gwarach występuje również wymowa typu w leście ‘w lesie’, do lascu ‘do lasu’. W niektórych jednak wsiach ziemi stężyckiej podwajanie s nie występuje, a nawet obserwuje się tam tendencję do uproszczeń uzasadnionych etymologicznie połączeń ss, np. ^łosypać ‘rozsypać’, ^łoświcić ‘rozświecić’.

W części połnocnej ziemi stężyckiej może występować także podwajanie głoski n w przymiotnikach i rzeczownikach, np. drewia^enno ‘drewniana’, owsia^enny ‘owsiany’ [Warchoł 1967, 89-93].

 

Powszechnie występuje w gwarach ziemi stężyckiej mazurzenie, np. siecka ‘sieczka’, psenica ‘pszenica’, a także siakanie, por. dysiel ‘dyszel’, kosiula ‘koszula’, siewc ‘szewc’. Niekiedy słyszy się również szadzenie, np. nażywaly ‘nazywali’, szamiec ‘samiec’.

Spółgłoska rz tylko wyjątkowo wymawiana jest frykatywnie (zob. Frykatywne rz), np. r^żyka ‘rzeka’, gr^żyby ‘grzyby’. 

Spółgłoska l jest zawsze wymawiana twardo, także w połączeniach typu l’i, por. lys ‘lis’, lypa ‘lipa’ [Warchoł 1967, 93-98].

 

Charakterystyczną cechą gwar ziemi stężyckiej jest podwojenie głoski j w formach czasu teraźniejszego czasownika jeść, np. jjem, jjys ‘jesz’, jjy ‘je’, jja^emy ‘jemy’, jjyta ‘jecie’. Brak tego podwojenia stwierdza się tylko w 3 osobie liczby mnogiej [Warchoł 1967, 98-101].

 

W większości wsi ziemi stężyckiej przeważają albo twarde ke, ge, ky, gy w typach kedy, cukerek, droge, takego, mlekem, albo występują lekko zmiękczone k’, g’. Podobnie przedstawiają się połączenia typu kę, gę oraz k, g przed przyrostkiem czasu przeszłego -em, -eś, -eśmy itd. oraz przed końcówką N. l.poj. i mn., np. rękę, pługa^em, mukem ‘mogłem’. W zakresie spólgłoski ch przed samogłoskami e oraz y obok twardego ch może wystąpić zmiękczona spółgłoska ch’, np. muchi ‘muchy’, marchiew ‘marchew’ [Warchoł 1967, 101-105].

W grupie dwu spółgłosek szczelinowych zanotowano w gwarach ziemi stężyckiej wzmocnienie artykulacji pierwszej spółgłoski w grupach chw, chrz poprzez wymianę ch- na k-, np. kwilka ‘chwilka’, kwała ‘chwała’, krzan ‘chrzan’, krzest ‘chrzest’. Zastępowanie w grupach spółgłoskowych spółgłoski tylnojęzykowej szczelinowej, bezdźwięcznej ch, która łatwo może zaniknąć, przez mocniejsze artykulacyjnie k może być spowodowane procesami dysymilacji, czyli rozpodobnienia [Dejna 1993, 132]. Spółgłoska k na miejscu ch w grupie chsz i chw przyczynia się do utrzymania brzmienia wyrazu zbliżonego do właściwego [Warchoł 1967, 114-115]. Zob. grupy spółgłoskowe w dialektach.

 

 

7. Samogłoska a

 W gwarach ziemi stężyckiej zjawiskiem powszechnie spotykanym jest przejście a w a^e przed spółgłoskami nosowymi, np. ma^ema ‘mama’, sa^ema ‘sama’, pa^eni ‘pani’. Natomiast głoska a nie ulega zmianie w e po nagłosowym j- lub r-, jak również nie obserwuje się przejścia wygłosowej grupy -aj w -ej, ponieważ w tej pozycji a uległo wzdłużeniu i jest kontynuowane najczęściej jako o, np. dzisioj ‘dzisiaj’, sukoj ‘szukaj’, doj ‘daj’. Zob. Samogłoski jasne.

Dawne ā długie (zob. Samogłoski pochylone)realizowane jest jako a^o, o lub a, przy czym dominuje wymowa ścieśniona, np. teraz//teroz ‘teraz’, u nas//u nos ‘u nas’, sta^ow ‘staw’. W pozycji przed spółgłoską nosową obserwuje się dalsze ścieśnienie do u^o, u, np. bociun ‘bocian’, kolu^on ‘kolan’, baru^on ‘baran’ [Warchoł 1967, 11-24]

 

Samogłoska e kontynuująca dawne ě krótkie (zob. Samogłoski jasne) nie różni się swą artykulacją od ogólnopolskiego e. Ze zjawisk różniących omawiane gwary od polszczyzny ogólnej należy wymienić liczniejsze występowanie postaci bez przegłosu e > o w formach czasownikowych, np. bierã ‘biorę’, niesã ‘niosę’, zaniesła ‘zaniosła’. Dość zasadniczo różnią się też omawiane gwary od języka ogólnopolskiego w zakresie użycia przyimków w//we, z//ze. Najczęściej we, ze pojawia się tam, gdzie w nagłosie występują co najmniej dwie spółgłoski, np. we chlywie ‘w chlewie’, we ćtyrech ‘w czterech’, we gminie ‘w gminie’, we młynie ‘w młynie’. Do zjawisk powszechnych należy też tworzenie mianowników z wtórnym e, np. bober ‘bóbr’, meter ‘metr’, Pioter ‘Piotr’. Przed spółgłoskami nosowymi samogłoska e (też pochodząca z dawnego ē długiego) niemal powszechnie przechodzi w a^e (także z nosowością), np. pania^enka ‘panienka’, korza^eń ‘korzeń’, bucha^enek ‘bochenek’.

Kontynuantami dawnego ē długiego (zob. Samogłoski pochylone) są głoski y, yⁱ, i lub e, np. brzyg ‘brzeg’, śnik//śm’yk ‘śnieg’, tyz ‘też’, jednygo ‘jednego’ [Warchoł 1967, 24-41].

 

Samogłoska o z dawnego ŏ krótkiego nie różni się zasadniczo od o języka ogólnopolskiego, jedynie w położeniu przed spółgłoskami nosowymi (zob. samogłoski przed spółgłoskami nosowymi) ulega ścieśnieniu do u^o, u, a niekiedy do o^u, np. ko^unie ‘konie’, zagun ‘zagon’. Dawne ō długie kontynuowane jest jako u (tak jak w języku ogólnopolskim, gdzie litera ó oznacza u), np. gura ‘góra’.

Samogłoska u przed spółgłoskami nosowymi może obniżać swoją artykulację, np. font ‘funt’, ponkt ‘punkt’. Powszechna w gwarach ziemi stężyckiej jest labializacja, np. łoko ‘oko’, ^łowies ‘owies’, ^łucho ‘ucho’ [Warchoł 1967, 50-56; 66-67].

 

Na obszarze gwar ziemi stężyckiej samogłoski i, y wymawiane są bardzo niekonsekwentnie (zob. Samogłoska y). Nawet u tego samego informatora spotyka raz wymowę i na miejscu y, a raz y na miejscu i. Mieszanie tych głosek występuje najczęściej w północnej części omawianych gwar. W pozostałych punktach wymowy y jak i nie ma wcale lub jest ona sporadyczna. Najczęściej spotyka się tu głoskę pośrednią yⁱ, np. bryⁱcka ‘bryczka’, kosyⁱ ‘kosy’, ribi ‘ryby’, myⁱsi ‘mysi’.

Przed spółgłoskami nosowymi samogłoski i, y mogą obniżać swoją artykulację, np. derechtur ‘dyrektor’, lelyjo ‘lilia’, famielyjo ‘familia’. Omawiane samogłoski przed głoską ł w formach czasu przeszłego rodzaju męskiego przechodzą w u bez względu na to, czy w danej wsi wymawia się ł przedniojęzykowe, czy u niezgłoskotwórcze, np. biuł ‘bił’, młuciuł ‘młócił’, woziuł ‘woził’. Nagłosowe i powszechnie ulega prejotacji, np. jidaⁿ ‘idę’ [Warchoł 1967, 41-50; 67-68].

Nosówka tylna ą niemal powszechnie podwyższa swoją artykulację do u, u^o, natomiast nosówka przednia ę prawie wszędzie na badanym obszarze obniża swoją artykulację do a, a^e, np. pjuntek ‘piątek’, cielunt ‘cieląt’, bambny ‘bębny’, damb ‘dąb’. W śródgłosie obie głoski mogą być wymawiane zarówno synchronicznie, jak i asynchronicznie. Natomiast w wygłosie ą zazwyczaj traci rezonans nosowy, zaś ę zachowuje silną nosowość.

W niektórych wyrazach zanotowana została wtórna nosowość, np. tumpul ‘topola’, tumpor ‘topór’, tumporzysko ‘toporzysko’, zumbry ‘zęby u konia’, warzu^łchew ‘warząchew’, ja^endwia^ent ‘adwent’, mia^ełskum ‘mieszkam’. Przed spółgłoskami nosowymi bardzo powszechne jest unosowienie samogłosek ustnych, przede wszystkim w grupach a^eN, np. bã^enia ‘rodzaj dyni’, kolã^eno ‘kolano’, tu zaznaczone przez znak ã, czyli a nosowe [Warchoł 1967, 56-66].

 

W przeciwieństwie do północnopolskiego przyrostka -ak w gwarach ziemi stężyckiej do tworzenia nazw istot młodych używa się powszechnie przyrostków -ę//-ątko. Oba przyrostki mogą występować równolegle w tej samej funkcji, np. cielaⁿ//cieluntko. Jednak często przyrostek -ątko używany jest wyłącznie do tworzenia nazw istot możliwie najmniejszych i pełni wyraźną funkcję ekspresywną, spieszczającą. Zakres użycia przyrostka –ak jest w gwarach ziemi stężyckiej ograniczony, służy on przede wszystkim do tworzenia nazw istot wielkości pośredniej. Zob. Słowotwórstwo rzeczowników.

 

W gwarach ziemi stężyckiej powszechne są formacje czasownikowe mazowieckie z przyrostkiem -ywać, np. wydłubywać oraz małopolskie z sufiksem -ować, np. pokazować ‘pokazywać’ (zob. Słowotwórstwo czasowników). Formacje mazowieckie przeważają na północy omawianego obszaru oraz w mowie młodszego pokolenia. Niekiedy w miejscu ogólnopolskiego -ować, -ywać pojawia się przyrostek -ać, przede wszystkim w czasownikach częstotliwych, np. dolatać ‘dolatywać’, przylotać ‘przylatywać’ [Warchoł 1967, 158-159].

 

Niektóre rzeczowniki mają inny niż w języku ogólnopolskim rodzaj, np. kopyt ‘kopyto’, rãmia^eń ‘ramię’, brzusko ‘brzusiec’. W celowniku liczby pojedynczej rzeczowników męskich powszechnie występuje końcówka -oji (< owji < owi), np. chłopakoji ‘chłopakowi’, dziatkoji ‘dziatkowi’, kunioji ‘koniowi’, natomiast w rodzaju nijakim dominuje końcówka -u, np. japku ‘jabłku’.  W miejscowniku liczby pojedynczej rodzaju męskiego końcówka -e zdecydowanie wypiera końcówkę -u, np. w kapelusie ‘w kapeluszu’, w kosie ‘w koszu’, w kamasie ‘w kamaszu’. W rzeczownikach nijakich końcówka ta jest sporadyczna i ogranicza się właściwie do rzeczownika zboże, np. we zbozie ‘w zbożu’ [Warchoł 1967, 164-166].

W dopełniaczu liczby mnogiej rzeczowników rodzaju męskiego i nijakiego panuje końcówka -ów, np. gospodarzów ‘gospodarzy’, kuniów ‘koni’, dżewów ‘drzew’, obok bardzo częstej obocznej końcówki -óch, np. chłopóch ‘chłopów’, zãbóch ‘zębów’, pióróch ‘piór’, która prawdopodobnie powstała poprzez analogię do form przymiotnikowych typu dobrych, tanich. W celowniku liczby mnogiej rzeczowników rodzaju męskiego powszechna jest końcówka -om (> -u^om, -um), np. kunium ‘koniom’, synum ‘synom’. W narzędniku liczby mnogiej obu rodzajów dominują formy z końcówką -amy, np. braciamy ‘braćmi’, kuniamy ‘końmi’ [Warchoł 1967, 166-168].

 

Rzeczowniki zakończone na spółgłoskę często przyjmują w mianowniku liczby pojedynczej końcówkę -a, np. brukwia ‘brukiew’, brwa ‘brew’, cyrkwa ‘cerkiew’. W dopełniaczu liczby pojedynczej rzeczowników żeńskich miękkotematowych pojawia się niekiedy końcówka -e, np. kosiule ‘koszuli’, do piwnice ‘do piwnicy’. W bierniku liczby pojedynczej rzeczowników żeńskich samogłoskowych na -a, które w mianowniku kończą się na a^o pochylone dominuje końcówka -ą, która może podwyższać swoją artykulację, np. kuźnią^u ‘kuźnię’, rolą^u ‘rolę’, a niekiedy utożsamiać się nawet z u nosowym.

W dopełniaczu liczby mnogiej panuje końcówka -ów, np. nogów ‘nóg’, kurów ‘kur’. W narzędniku liczby mnogiej dominująca jest końcówka -amy, np. kościamy ‘kośćmi’, gãsiamy ‘gęśmi’ [Warchoł 1967, 168-169]

W dopełniaczu liczby pojedynczej przymiotników i zaimków przymiotnych rodzaju męskiego i nijakiego utrzymuje się e ścieśnione, np. ta^enigo ‘taniego’, surowygo ‘surowego’. Końcówka narzędnika i miejscownika liczby pojedynczej obu rodzajów -ym wymawiana jest często jako -a^em (< -em), np. dobra^em ‘dobrym’, z ta^em ‘z tym’ (zob. Odmiana przymiotników). Podobnie wymawiana jest końcówka celownika liczby mnogiej, np. ta^enia^em ‘tanim’, ja^em ‘im’ (zob. Samogłoski przed spółgłoskami nosowymi).

W zaimkach osobowych zachowały się dość dobrze formy liczby podwójnej, np. do naju ‘do nas’, do waju ‘do was’, numa ‘nam’ [Warchoł 1967, 171-173].

 

W związku z przejściem grupy eN w aN końcówki rodzaju męskiego i żeńskiego 1. osoby w czasie przeszłym liczby pojedynczej przeważnie się zlewają, np. jo widzioła^em ‘ja widziałem’ i jo widzioła^em ‘ja widziałam’. W omawianych gwarach w czasie przeszłym występuje dość duża ruchomość końcówek, np. buła^em//jo buł ‘ja byłem’ (zob. Formy 1.os. l.poj. czasu przeszłego).

W 1. osobie czasu teraźniejszego liczby mnogiej panują dwie końcówki: małopolska –a^emy, np. chodzia^emy ‘chodzimy’, mówia^emy ‘mówimy’ oraz mazowiecka -em//-im, np. musim//musiem ‘musimy’, robim ‘robimy’, chodzim ‘chodzimy’ (zob. Formy 1.os. lmn. czasu teraźniejszego). W tej samej osobie czasu teraźniejszego i przeszłego dość powszechnie występuje także końcówka -wa pełniąca nadal funkcję liczby podwójnej, np. bylyźwa ‘byliśmy’, bierzewa ‘bierzemy’ (zob. Formy 1. os. lmn. czasu przeszłego).

 W 2 osobie liczby mnogiej czasu teraźniejszego, przeszłego i w trybie rozkazującym występuje końcówka –ta, np. jidźta spać ‘idźcie spać’, przyślyśta ‘przyszliście’ (zob. Formy 2. os. liczby mnogiej czasu teraźniejszego). Końcówka -cie występuje w funkcji pluralis maiestaticus, np. co chcecie babciu?

Niemal powszechnie w gwarach ziemi stężyckiej występuje archaiczna postać dawnego rozkaźnika od chodzić, por. chodzi ‘chodź’, także z cząstką -ino, por. chodzino [Warchoł 1967, 174-177].

 

Podsumowując należy stwierdzić, że gwary ziemi stężyckiej są typowymi gwarami pogranicza. Mieszają się tu wpływy dwóch wielkich dialektów mazowieckiego i małopolskiego. Z wymienionych w opracowaniu cech mazowieckich należy wymienić:

a) fonetykę międzywyrazową ubezdźwięczniającą;

b) rozszerzenie artykulacji samogłoski e przed spółgłoską nosową;

c) szeroką wymowę nosówki przedniej ę w śródgłosie i wygłosie;

d) ścieśnienie nosówki tylnej ą w śródgłosie niezależnie od następującej spółgłoski;

g) formy z wtórną nosowością;

i) cofnięcie artykulacji i//y przed ł.

Mniejsza jest na badanym obszarze liczba gwarowych cech mazowieckich z zakresu konsonantyzmu. Do najbardziej znanych można zaliczyć:

a) wymianę ń : m’ w wyrazach: śmiodanie, mitka, miecka, śmieg;

b) stwardnienie grupy spółgłoskowej św’- i ćw’-;

c) stwardnienie grupy li;

d) stwardnienie m’ w formach N. lmn.

Z mazowieckich cech fleksyjnych występujących na terenie ziemi stężyckiej należy wymienić:

a) formy czasownikowe 1. osoby liczby mnogiej trybu rozkazującego, czasu teraźniejszego i przeszłego tworzone przy pomocy końcówki dawnej liczby podwójnej –wa;

b) formy czasownikowe 2. osoby liczby mnogiej tworzone końcówką dawnej liczby podwójnej -ta.

W zakresie słowotwórstwa cechą mazowieckią jest sufiks -ywać w formach zapisywać, pokazywać pozostający w opozycji do małopolskiego -ować [Kowalska 2001, 365-369].

 

Z cech dialektu małopolskiego na omawianym obszarze pojawiły się:

a) formy bez przegłosu e w o;

b) wymiana grupy spółgłoskowej chw-, chrz- w kw-, krz-;

c) formy z podwojeniem spółgłosek s ś;

d) nazwy istot młodych tworzone sufiksem –ę;

e) sufiks –ować w formach czasownika [Kowalska 2001, 369-373]

 

 

Karol Dejna, 1993, Dialekty polskie, Wrocław;

Anna Kowalska, 2001, Gwary pogranicza mazowiecko-małopolskiego po obu stronach Pilicy, [w:] Studia nad dialektem mazowieckim, Warszawa, s. 360-375;

Stefan Warchoł, 1967, Gwary dawnej Ziemi Stężyckiej, Wrocław-Warszawa-Kraków.