Opis dialektów polskich | Dialekt małopolski | Przemyskie | Gwara regionu (wersja rozszerzona)

Pogranicze wschodnie młodsze II (Przemyskie)

Aleksandra Krawczyk-Wieczorek

Pogranicze wschodnie młodsze II (Przemyskie)

Gwary okolic Przemyśla znajdują się na południowo-wschodnim krańcu dialektu małopolskiego. Wchodzą one w skład większego obszaru gwarowego, stanowiącego w ujęciu K. Nitscha południową część obszaru Małopolski wschodniej późniejszej (Nitsch 1960, mapa), a w ujęciu S. Urbańczyka – południową część pogranicza wschodniego młodszego (Urbańczyk 1968, mapa 3). Obszar ten jako osobny wydzielił E. Pawłowski, określając go jako „poddialekt południowo-wschodni” (Pawłowski 1966, 202). Zachodnia granica obszaru przebiega według mapy Nitscha w okolicach Krosna i Rzeszowa; na mapie S. Urbańczyka jest przesunięta jeszcze o ok. 10 km na zachód. Północny zasięg w niniejszym opracowaniu wyznaczono umownie na granicy województwa lubelskiego i podkarpackiego, ze względu na częste ujmowanie Lubelszczyzny jako całości w opracowaniach gwarowych.

Na język tego regionu silny wpływ wywarły gwary ukraińskie, jako że przez wiele stuleci był to teren etnicznie mieszany, być może nawet z przewagą ludności ruskiej, i jeszcze do niedawna znaczna liczba mieszkańców była ukraińskojęzyczna. Obszar górski do czasów II wojny światowej zamieszkiwała przeważnie ludność bojkowska i łemkowska. Dlatego też niektórzy autorzy ujmują tutejsze gwary polskie łącznie z polszczyzną południowokresową (np. Kurzowa 1995, mapa 3; zob. Leksykon, Kresowe odmiany polszczyzny mapa). Po II wojnie światowej w wyniku przesiedleń ludności ukraińskiej i napływu nowych mieszkańców w różnych obszarów Polski skład ludnościowy tych terenów bardzo się zmienił. Wieś Kalników ze znaczną liczbą ludności rdzennej, dawniej w dużej części ukraińskojęzycznej, jest na tym tle wyjątkowa.

Niniejszy opis koncentruje się na mowie ludności ściślejszych okolic Przemyśla. Region ten doczekał się jak dotąd niewielu opracowań, przeważnie o charakterze przyczynkarskim; ich przegląd podaje A. Kwaśnicka (Kwaśnicka 2006). Nie wszystkie cechy gwarowe, poświadczone we wcześniejszych opracowaniach, znalazły takie samo odzwierciedlenie w nagranych tekstach. Jedynie część notowano stosunkowo konsekwentnie, choć zawsze z wyjątkami (zwłaszcza podwyższona wymowa samogłosek nieakcentowanych, w mniejszym stopniu wymowa przedniojęzykowo-zębowego ł oraz miękka wymowa l, a z cech fleksyjnych – końcówka -e w B. l.poj. r.ż. przymiotników oraz formy analityczne czasownika w czasie przeszłym); niektóre wystąpiły rzadko, np. inne niż ogólnopolskie kontynuanty samogłosek pochylonych e a czy obniżona wymowa y. Nie zanotowano końcówki -am w C. l.mn., końcówki -ij lub -yj w M. lpoj. przymiotników rodzaju męskiego ani też śladów zaniku kategorii męskoosobowości.
Litery zamieszczone przy przykładach oznaczają: K – Kalników, O – Ostrów; pozostałe przykłady zaczerpnięto z literatury przedmiotu.

1. Fonetyka

1.1. Wokalizm
1.1.1. Zmiany barwy samogłosek pod wpływem akcentu
Typową cechą całego pogranicza wschodniego młodszego, powstałą pod wpływem ukraińskim, jest silny akcent wyrazowy i związana z nim podwyższona wymowa nieakcentowanych samogłosek e i o w kierunku i/y i u. Mogą one być realizowane jako głoski pośrednie, np. mieiszkali = mieszkali K, przeykazać = przekazywać K, cepeym = cepem O, (na) rzeymyku = rzemyku O, touwary = towary K, lub też z zupełnym ścieśnieniem, np. wszyski = wszystkie K, przyd wybuchym = przed wybuchem K, ściliłu sie = ścieliło się O, z mężym O, u Kalnikowi = o Kalnikowie K, w kuściele = w kościele K, róbiłu = robiło O, sie zrubiłu usobnu = się zrobiło osobno O, żytu = żyto O, na pudwórzu = na podwórzu O. Jak widać, w jednym wyrazie mogą ulec zwężeniu wszystkie samogłoski e i o lub też tylko niektóre. Zanotowano także wiele przykładów bez zwężenia, np. pozostały K, ziemniaki O, z mężem O, na korbe = na korbę O, sie wędziło = się wędziło O, wszystko O, było O. Zwężeniu ulegają również nieakcentowane samogłoski nosowe ę i ą, np. yczyli = męczyli O, ud sunsiadki = od sąsiadki O, zwiunzywało sie = związywało się O.
1.1.2. Samogłoska y
Pod wpływem gwar ukraińskich samogłoska y może ulegać obniżeniu, np. był un uwiązanye ten snop = był on uwiązany ten snop O, pisak taki był zrubiune = pisak taki był zrobiony, beła = była O. Przykładów takich zanotowano jednak mało.
1.1.3. Samogłoski nosowe
Samogłoska ę także w sylabach akcentowanych może ulegać podwyższeniu częściowemu lub całkowitemu do i lub y nosowego, np. pinkny = piękny K, winksze = większe O. Jest to cecha występująca na bardzo dużym obszarze Polski rdzennej. Samogłoska ą rzadziej ulega zwężeniu pod akcentem, np. munka = mąka O.
Pod wpływem ukraińskim samogłoski nosowe również przed spółgłoskami szczelinowymi mogą ulec rozłożeniu do en, on, np. monż, wonsy, (Kwaśnicka 2006, 91), a także – przy starannej wymowie – na końcu wyrazu, np. wolisz fajken czy kawen = wolisz fajkę czy kawę K.
Samogłoska ą na końcu wyrazu jest często wymawiana jako om lub o, np. którom = którą K, spominajom = wspominają K, ze swojom rodzinoum = ze swoją rodziną K, som = są K, przywożoum = przywożą K, chodzo = chodzą O. Ten drugi typ wymowy jest charakterystyczny dla dużych obszarów wschodniej Polski. Odnosowione > -o może ulec w sylabie nieakcentowanej podwyższeniu do u, np. pud kuchniu = pod kuchnią O, za tu słomu = za tą słomą O. Zdarza się także rozłożenie innego typu, np. soł = są O. Bardzo rzadko, pod wpływem ogólnopolskim, występuje wymowa synchroniczna, np. taką plandekom = taką plandeką K. Samogłoska ę na końcu wyrazu traci nosowość, jak w polszczyźnie ogólnej i bardzo wielu gwarach, np. sie K, O, żone =żonęK, troche = trochę K, wode = wodę O, sukienkey= sukienkę O, na korbe = na korbę O(zob. Leksykon, Zanik nosowości. Zanotowano także realizację -em, zapewne w wyniku dużej staranności językowej: proszem paniom = proszę panią (zwrot do rozmówczyni) K.
Zanotowano jeden (zlekykalizowany) przykład wtórnej nosowości: kómyndiancia = komedianci, tu: kolędnicy O.
1.1.5. Dawne samogłoski pochylone

Dawne o długie jest kontynuowane jako u, np. wschód K, późnij = później O.
Dawne e długie bywa podwyższone do ey lub ei bądź aż do y lub i; analogiczny rozwój objął dawne połączenia ir yr, mamy więc np.: mlyku = mleko O, tyż = też O, sie ugrzywa = się ogrzewa O, sie udliwa = się odlewa O, pieirsze = pierwsze K,sieirpem = sierpem O, jak na większości obszaru małopolskiego oraz w wielu innych gwarach Polski rdzennej. Częściej notowano jednak wyrazy z realizacją ogólnopolską, np. biedny K, bieda O, chleb O, mleko O, pierszym = pierwszym K, ser O.
Dawne a długie jest tu wymawiane jak a. Dopiero na zachód od Sanoka może być wymawiane jako o, np. tako malutko, godom = taka malutka, gadam (Węgier, Oronowicz 1992: 78) lub też jako dźwięk pośredni między a i o, np. daowni = dawniej (Tokarz 1992, 166). Zanotowano jednak przykłady takiej wymowy (mom = mam O, wyglądoł = wyglądał K).
1.1.6. Rezultaty przegłosu *e > o, *ě > a
W przypadku rezultatów przegłosu e > o i *ě > a z reguły nie ma odstępstw od wymowy ogólnopolskiej, mówi się więc np. niosę, biorę, miotła, gwiazda, wiadro.
1.1.7. Wpływ spółgłosek półotwartych na barwę samogłosek
Samogłoski e o przed spółgłoskami nosowymi (także te pochodzące z rozłożenia nosówek) ulegają niekiedy podwyższeniu, np. Bużegu Naródzynia = Bożego Narodzenia O, du świncynia = do święcenia O, pu kólyndzie = po kolędzie O, pińć = pięć O, un = on O, słume = słomę O, zrubiune = zrobiony (!) O (por. Leksykon, Samogłoski przed spółgłoskami nosowymi). Występują także formy bez podwyższenia, np. wtenczas O, ten O, pużyczone = pożyczoną O, na druge strone = na drugą stronę O, w domu O, słoma O; tylko takie formy wystąpiły w Kalnikowie.
U informatorki z Ostrowa często występuje przejście e w y lub i przed spółgłoską ł w wygłosie, np. buł= byłK,O, przychodziuł= przychodził O, robiuł= robił O, djabuł = diabeł O. Zjawisko to występuje na różnych obszarach Polski (zob. Leksykon, Przejście wygłosowego lub śródgłosowego -ił, - > -). Zanotowano także formę był O. U informatora z Kalnikowa notowano niemal wyłącznie -, -, np. urodził sie = urodził się K.
1.1.8. Głoski protetyczne
Na obszarze tym występuje typowa dla Małopolski labializacja nagłosowych i śródgłosowych samogłosek u- i o-, np. łod nas = od nas O, kłosu = kosą O, łusypka = osypka (karma dla zwierząt) O. Pojawiały się też przykłady bez labializacji, np. z ojcem O (u informatora z Kalnikowa jako wyłączne).
Zanotowano także przykład z protezą h-: hale = ale K.
1.1.9. Wymowa grup -aj, -ej
Grupa wygłosowa -aj nie ulega zmianom: dzisiaj K, tutaj K, O.
Grupa wygłosowa -ej (często w wyniku podwyższenia nieakcentowanego e realizowana jako -ij/-yj) czasem ulega redukcji do -i/-y, np. pracy (…) taki zaróbkowy = pracy takiej zarobkowej K. Częściej notowano brak redukcji: dworskiej K, do takiej większej K, drugieij wojny światowyj K, później O.

1.2. Konsonantyzm

1.2.1. Fonetyka międzywyrazowa
Fonetyka międzywyrazowa jest tu udźwięczniająca, np. możeż mi pomóc = możesz mi pomóc K, więdz licz = więc licz K, już nie ma K, jezd na przykład = jest na przykład K, paładz jeszcze = pałac jeszcze K, tag jag już = tak jak już K, to sie tag rubiło = to się tak robiło O, jakaź mlieczna = jakaś mleczna O, wtenczaz jeszcze = wtenczas jeszcze O.
1.2.1. Spółgłoski wargowe
Pod wpływem ukraińskiego podłoża głoski w i f często wymawiane są na tym obszarze dwuwargowo, cechę tę notowano jednak wyjątkowo: druga wojna K. Często zachowała się też dźwięczność w po spółgłosce bezdźwięcznej, np. w kwietniu kwitną kwiaty K, swego K, msza święta K, świnke = świnkę O, notowano jednak również ubezdźwięcznienie, np. swojego K, swoim O.
Na omawianym terenie zdarza się asynchroniczna wymowa spółgłosek wargowych miękkich, np. pjec = piec K, w pjecu = w piecu O, bjeda = bieda O, mjeli = mieli O, mniasto = miasto (Oronowicz 2990, 209). Częściej notowano wymowę synchroniczna, np. białej K, piątym K, piekło K, bieda O, miałO.
1.2.1. Spółgłoski ł i l

Zachowana jest tu pod wpływem gwar ukraińskich przedniojęzykowo-zębowa wymowa głoski ł, np. na łańcuchu O, zostały K, zwijało (się) O, wyczyściły O, sie wlewało = się wlewało O, płacić K, właśnie K, dłuższe O, kościół K, był O, miał O, z kołkim = z kołkiem O, występuje jednak również typowe dla pozostałych obszarów Polski u niezgłoskotwórcze, np. mówiłem K, koło K, było K, O, mała O, miał K, kościół K, kosiuł = kosił O, właśnie K, młócili O.
Notuje się na tych terenach również miękką wymowę l, również zachowaną pod wpływem ukraińskim, np. nalieżał = należał K, sklieipowy = sklepowy K, tyl’ko = tylko K, sól’ = sól K, du L’wowa = do Lwowa K, Wiel’kanuc = Wielkanoc O, sal’cesun = salceson O, król’ = król O, kliuski = kluski O, mlieczna = mleczna O, w (…) kóliorze = w kolorze O, polia = pola O. Często notowano jednak również l twarde, zgodnie z normą ogólnopolską, np. przynależny K, Lwów K, sklep K, w Kalnikowie K, z Przemyśla O, maślanka O, strucla O, chleba O, sie wlewało O, splowy = plewa O, węgiel O, tylko O; zanotowano nawet jeden przykład połączenia ly: pu kulyndzie = po kolędzie O.
1.2.2. Mazurzenie
W gwarach pogranicza wschodniego nie występuje mazurzenie, np. szyć, cztery, żona, dżdżysty.
1.2.1. Spółgłoski tylnojęzykowe
Dla gwar pogranicza wschodniego typowa jest wymowa chi zamiast chy, np. muchi, chiba, chitry, która jednak w tekstach nie wystąpiła.
Pod wpływem ukraińskim gwary te odróżniają w niektórych wyrazach dźwięczne h od bezdźwięcznego ch, np. handel’ = handel K, hurtowni K, hałojka = rodzaj pisanki O. Nie dotyczy to jednak np. wyrazu historia K, który jest wymawiany z ch bezdźwięcznym.
1.2.2. Zmiany w grupach spółgłoskowych
Na tym obszarze zdarza się stwardnienie głoski ń przed c i cz, np. łancuch, konczyć, także uważane za rezultat wpływu ukraińskiego. Notowano jednak wymowę zgodną z ogólnopolską, np. dziewieińcet K, na łańcuchu O.
Spółgłoska n przed k na granicy morfemów jest zastępowana przez ŋ tylnojęzykowo-zębowe, np. kucheŋ’ki = kuchenki K, pisaŋke = pisankę O, kaszaŋka = kaszanka O. co jest typowe dla prawie całej Małopolski i Wielkopolski, także dla mowy ludzi wykształconych (zob. Leksykon, Grupy spółgłoskowe w dialektach). Zanotowano jednak również przykłady z n przedniojęzykowo-zębyowym, np. sukienkey= sukienkę O.
Występuje tu również małopolsko-wielkopolskie uproszczenie grup trz, drz, np. wyczymał, czask = wytrzymał, trzask (zob. Leksykon, Grupy spółgłoskowe strz, zdrz, trz, drz). W tekstach wystąpiły zarówno formy z uproszczeniem, np. czeba = trzeba K, jak i – częściej – bez uproszczenia, np. drzwi K, trzeba K, si trzymało = się trzymało O.
Notowano również inne uproszczenia grup spółgłoskowych, np. zmar = zmarł K, barsz = barszcz O.
Grupa głosek kk ulega uproszczeniu, np. mięki, leki (zob. Leksykon, Grupy spółgłoskowe w dialektach) lub rozpodobnieniu, np. miętki, letki = miękki, lekki (Wiśniewska 1971, 619), wyrazy takie jednak nie pojawiły się w tekstach.
Również w wyniku rozpodobnienia spółgłoska k w grupie kt bywa zastępowana przez ch, np. w wyrazach chtoś = ktoś, chtóry = który. Zanotowano jedynie przykład zachrystia = zakrystia K, który jednak mógł powstać również w wyniku skojarzenia z wyrazem Chrystus.
2. Fleksja
2.1. Kategoria męskoosobowości
W gwarach pogranicza wschodniego częściowo zanikła kategoria męskoosobowości. Przejawia się to w następujących formach:
· w mianowniku lmn. rzeczowników, przymiotników, liczebników porządkowych i zaimków nastąpiło uogólnienie form niemęskoosobowych, np. muzykanty, muzyki, chłopy, Żydy, drużby (Kwaśnicka 2006, 95); rzyźniki = rzeźnicy O.
· w lmn. czasu przeszłego czasowników często w połączeniu z rzeczownikami wszystkich rodzajów funkcjonuje jedna końcówka -li, np. czołgi jechali (Oronowicz 1990, 209), lub też -ły, np. chłopy tańcowały (Oronowicz 1990, 209).
Jednak w zebranym materiale cechy te notowano wyjątkowo (por. wyżej). Występuje zróżnicowanie końcówek w zależności od rodzaju, np. mieiszkańcoum, którzy mieiszkali K; miszkańców, którzy tu spółecznie pracouwali K; wszyscy ni byli bugaci K; jag my tu z mężem troszka tag my tego polia mjeli i tag_my to męyczyli O; zbiory zoustały zabrane K; takie przykupki przyjiżdżały z Przemyśla i te mąke kupówałye O; konie jadły O, dzieci krzyczały, płakały, bały sie O, były bardzo dobre te paski O.

2.2. Rzeczownik

2.2.1. Rodzaj rzeczowników
Niektóre rzeczowniki występują na tym obszarze w innym rodzaju niż w polszczyźnie ogólnej, np. litra, chochel = litr, chochla (Wiśniewska 1971, 619).
2.2.2. Końcówka M. l.poj. rodz. żeńskiego
Rzeczowniki żeńskie zakończone na -i mają tu często końcówkę ‑a, np. gospodynia, krawczynia (Wiśniewska 1971, 620).
2.2.3. Końcówka M. l.mn. rzeczowników męskich
Przy niektórych rzeczownikach występuje końcówka -a ze zmiękczeniem poprzedzającej spółgłoski, np. kumyndiańcia = komedianci, tu: kolędnicy O. Genetycznie są to rzeczowniki zbiorowe. Końcówka taka pojawia się także w innych punktach Małopolski oraz w Wielkopolsce (zob. Leksykon, Mianownik liczby mnogiej rzeczowników męskich).
2.2.4. Końcówka C. l.mn. wszystkich rodzajów
W celowniku lmn. rzeczowniki wszystkich rodzajów miewają końcówkę ‑am, najprawdopodobniej pod wpływem ukraińskim, np. psam, kobietam, oknam = psom, kobietom, oknom. W nagranych tekstach wystąpiła jednak wyłącznie końcówka ogólnopolska, np. ludziom K, dziecium = dzieciom O.

2.3. Przymiotnik, zaimek przymiotny oraz liczebnik porządkowy

2.3.1. Końcówka M. l.poj. rodz. męskiego
Przymiotniki, zaimki przymiotne, oraz liczebniki porządkowe rodzaju męskiego miewają w mianowniku końcówkę ‑yj/‑ij, jak w języku ukraińskim, np. dobryj, wysokij = dobry, wysoki. Brak poświadczeń takich form z Kalnikowa i Ostrowa.
2.3.2. Końcówka D., C. i Ms. l.poj. rodz. żeńskiego
Dopełniacz, celownik i miejscownik l. poj. rodz. żeńskiego przymiotników, zaimków przymiotnych oraz liczebników porządkowych mają końcówkę ‑i/‑y, np. pracy (…) taki zaróbkowy = pracy takiej zarobkowej K, jednak częściej notowano końcówki ogólnopolskie (por. Wokalizm).
2.3.3. Końcówka B. l.poj. rodz. żeńskiego
Biernik l. poj. przymiotników, liczebników porządkowych i zaimków rodz. żeńskiego przybiera końcówkę ‑e (< *‑ę, zgodną z końcówką rzeczownika), co konsekwentnie wystąpiło w tekście z Ostrowa, np. (cep) miał te rączke dłuższe = miał tę rączkę dłuższą O, sukienkey (…) małam póżyczone = sukienkę miałam pożyczoną,na druge strone = na drugą stronę O. Natomiast u informatora z Kalnikowa zanotowano przykłady zgodne z polszczyzną ogólną, np. miał drugą żone = miał drugą żonę K.
2.3.4. Końcówka N. i Ms. l.mn. rodz. męskiego i nijakiego
Niekiedy występuje w tych formach końcówka -em, np. z (…) takim ukrągłem = z takim okrągłym O, takiem pisakim = takim pisakiem O, w jednem kóliorze = w jedym kolorze O, w czterdziestem drugim roku = w czterdziestym drugim roku O (ale zaraz obok: w czterdziestym drugim O).
2.3.5. Końcówka C. l.mn. wszystkich rodzajów
W celowniku l.mn. przymiotników zdarza się końcówka -em, np. przypominać młodem = przypominać młodym K.

2.4. Liczebnik

Liczebniki główne w dopełniaczu mogą przybierać końcówkę -och, np. ud czteyrnastoh lat = od czternastu lat O.

2.5. Czasownik

2.5.1. Czasownik być
Trzecia os. l.poj. czasownika być może mieć postać je = jest O (ale pojawia się również jest K, O).
2.5.2. Formy syntetyczne i analityczne czasu przeszłego i trybu przypuszczającego
W czasie przeszłym i trybie przypuszczającym czasowników pojawiają się formy bez końcówki osobowej, np. jak my tu byli = jak tu byliśmyO, młócili my = młóciliśmy O, mieli my = mieliśmy O, co my jedli? = co jedliśmy? O; jak była taka młoda = jak byłam taka młoda O, un chciał, żeby ja tam jichała = on chciał, żebym tam pojechała O (zob. Leksykon, Formy analityczne czasu przeszłego. Występują one obocznie z formami syntetycznymi, np. młóciłam O, byłam O, żenam = żęłam O. Jak widać, informatorka z Ostrowa zwykle używa form analitycznych w 1. osobie liczby mnogiej, natomiast w 1. osobie liczby pojedynczej – form syntetycznych. Niekiedy zdarzają się również formy z końcówką osobową występującą przy partykule że, np. żem dziecióm upisała pisanke = dzieciom opisałam pisankę O. W Kalnikowie zanotowano jedynie formy syntetyczne, np. mówiłem K, poumaliowałaś = pomalowałaś K.
2.5.3. Czasowniki z bezokolicznikiem na -ąć
Czasowniki z bezokolicznikiem na -ąć mogą mieć formy z przyrostkiem -n-/-ń-, np. żenam = żęłam O, zaczeno sie = zaczęło się O (ale też: wzięła K).
2.5.4. Czasowniki z przyrostkiem tematycznym --
Niektóre czasowniki mają formy zależne bez przyrostka --, np. sie wyciągłu = się wyciągnęło O.

3. Słowotwórstwo

Zdrobnienia od imion męskich są tworzone za pomocą ukraińskiego formantu -ko, np. Jóźko, Ryśko, Wieśko, a przy zwężeniu nieakcentowanego o brzmią Jóźku, Ryśku, Wieśku (Wiśniewska 1971, 619).
Charakterystyczne dla obszaru są też przyrostki ‑cia, np. mamcia, pańcia, oraz (w nazwiskach kobiet) ‑icha/‑ycha, np. Śliwicha (Oronowicz 1990, 209).
Niektóre przymiotniki mają inny sufiks niż w polszczyźnie ogólnej, np. tylni, boczni, żywotni, szklanny, skórzanny (Wiśniewska 1971, 619—620). Występuje również przyrostek ‑owaty, np. durnowaty (Oronowicz 1990, 209).
W czasowniku na części obszaru występuje niekiedy sufiks -ować lub też -uwać na miejscu ogólnopolskiego -ywać, np. pusypuwana = posypywana O (z sufiksem -uwać, -uwana lub z sufiksem -ować, -owana ze zwężeniem nieakcentowanego o > u). Jest to zjawisko charakterystyczne dla różnych obszarów Małopolski (zob. Leksykon, Bezokolicznik).
Podobnie jak i w innych gwarach można spotkać podwójną prefiksację czasownika, np. dzieci sie puruzliciały = dzieci się rozbiegły O.

4. Składnia

Rekcja liczebnika często przedstawia się odwrotnie niż w polszczyźnie ogólnej: liczebniki 2—4 łączą się z dopełniaczem, np. dwa synów, dwie córek, a od 5 wzwyż – z mianownikiem, np. pięć hektary, sto kilometry.
Czasowniki zaprzeczone mogą łączyć się z biernikiem zamiast z dopełniaczem, np. nie słuchał swoją żonę, nie oddał rower (Wiśniewska 1971, 620).
Orzecznik przymiotnikowy często występuje w narzędniku, np. ludzie są wrażliwymi (Wiśniewska 1971, 620).

5. Słownictwo

Słownictwo charakterystyczne dla tego obszaru przytaczam za pracami: Oronowicz 1990, 1998 i in.
Gwary tego terenu zapożyczyły wiele wyrazów z języka ukraińskiego, np. bałakać ‘mówić’, chamełka ‘drewniana obręcz, na którą zaplata się włosy’, czeremcha, czeresznia lub czereśnia, durny ‘głupi’, hunia ‘sukienne męskie okrycie wierzchnie’, koromesła lub koromysła ‘nosidła na wodę’, meszty ‘półbuty’, taskać ‘nieść coś z wysiłkiem’.
Z ukraińskiego pochodzi wiele nazw związanych z obrzędowością, np. korowaj ‘ciasto weselne’, paska ‘pieczywo wielkanocne’. Dużo zapożyczeń nazywa elementy kultury materialnej. Wymieńmy np. kilka wyrazów związanych z budownictwem i wyposażeniem domu: cz|ełysty, cz|elisty lub czelisty ‘czeluść, przednia ściana pieca chlebowego’, derwutnia lub derwuteń ‘drewutnia’, drygar ‘tragarz, belka główna pod sufitem, podtrzymująca strop’, kałenica ‘kalenica, umocniony grzbiet słomianego dachu’, krużyło ‘fajerki, żeliwne kółka, zakrywające otwory w płycie kuchennej’, kucza ‘zagroda dla świń w chlewie’, k|ytycia ‘snopek do poszywania dachu’, obor|oh ‘bróg, ruchomy dach na czterech słupach do składania siana’, pelewnyk ‘pomieszczenie na słomę, plewy’, pereskrynok ‘schowek z wieczkiem przy krótszej ścianie wewnętrznej skrzyni’, platwa ‘najwyższa belka w ścianie idąca przez całą długość domu’, połycia ‘półka na naczynia’, pryśpa ‘przyzba, usypane z ziemi podwyższenie pod ścianą chałupy’, sołomianyk ‘siennik’.
Na terenach pogranicznych często używa się naprzemiennie wyrazu rodzimego i zapożyczonego, także w gwarze jednej wsi, nawet ta sama osoba może używać naprzemiennie synonimów. W niektórych wsiach omawianego regionu można spotkać np. dublety (jako pierwszy podaję wyraz ukraiński): bahro || dzwona ‘część drewniana obwodu koła’, bodak i bodziak || oset, borszcz || barszcz, czeresło || nóż ‘trzósło, część pługa’, derżak || cepisko ‘część cepa, którą się trzyma w ręku’, myska || miska ‘duża gliniana miska do tarcia maku’, poweń || pełnia ‘pełnia księżyca’, pradko || prządka ‘kołowrotek’ pr|ypecok || przypiecek, sadża || sadza. Jak widać, są tu zarówno pary wyrazów całkowicie się różniących, jak bahro i dzwona, jak też takich, które różnią się tylko pewnymi cechami wymowy, np. borszcz i barszcz.
Spotkamy też zapożyczenia z innych języków, przeniesione za pośrednictwem gwar ukraińskich, np. z węgierskiego batiar ‘chuligan’, z rumuńskiego jafyry ‘czarne jagody’.
Charakterystyczne dla tych terenów są też zapożyczenia z języka niemieckiego, wynikające m.in. stąd, że znajdowały się one pod zaborem austriackim. Będą to np. bratrura ‘piekarnik’, fajny ‘udany, ładny’, sztemp ‘wstyd’. O łączności tych terenów z kresami południowo-wschodnimi świadczy duża liczba wyrazów wspólnych z językiem Lwowa i okolic, np. bynajmniej ‘przynajmniej’, mytka ‘szmatka do mycia naczyń’, naładować ‘przygotować’, wykrzykniki: ta dzie, ta joj, ta co.
Użytkownicy gwary sami spostrzegają zmiany w słownictwie i zwracają na to uwagę, np. Wigilia taka była, Wilija nazywali O.

6. Cytowana literatura:

Mieczysław Karaś (1969), O ludowych gwarach Rzeszowszczyzny, [w:] Z dziejów kultury i literatury Ziemi Przemyskiej, Przemyśl, s. 345—364.
Zofia Kurzowa (1985), Język polski Lwowa i kresów południowo-wschodnich do 1939 r., wyd. II rozszerzone, Warszawa.
Agata Kwaśnicka (2006), Uwagi o fonetyce i fleksji gwar okolic Przemyśla, [w:] Studia dialektologiczne III, red. Joanna Okoniowa, Kraków, s. 87—98.
Kazimierz Nitsch (1960), Wybór polskich tekstów gwarowych, wyd. 2. zmienione, Warszawa.
Ewa Oronowicz (1990), Cechy kresowe w gwarze wsi Munina, „Język Polski” LXX, 1990, s. 208—211.
Ewa Oronowicz (1998), Uwagi o wpływach wschodniosłowiańskich w języku mieszkańców dawnego powiatu jarosławskiego, [w:] Teoretyczne, badawcze i dydaktyczne założenia dialektologii, red. S. Gala, Łódź, s. 177—183.
Eugeniusz Pawłowski (1966), Podział gwar małopolskich na tle wzajemnych wpływów gwarowych oraz nowych tendencji językowych, Rozprawy Komisji Językowej Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego VI, s. 191—202.
Stanisław Urbańczyk (1968), Zarys dialektologii polskiej, wyd. 3, Warszawa.
Maria Tokarz (1992), Tekst gwarowy z Bliznego pod Brzozowem, [w:] Studia historycznojęzykowe i dialektologiczne, pod red. M. Kucały, J. Reichana, Kraków, s. 163—174.
Janina Węgier, Ewa Oronowicz (1992), Język mówiony mieszkańców wsi Polski południowo-wschodniej. Teksty i omówienia, Rzeszów.
Halina Wiśniewska (1971), Odbicie gwary regionu przemyskiego w błędach uczniów, „Poradnik Językowy”, s. 618—621.

Wersja podstawowa

 
 
 
 

 

 

ISBN: 978-83-62844-10-4 © by Authors. Zrealizowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego (Program Operacyjny: „Dziedzictwo kulturowe / Kultura ludowa”). Wykonanie: ITKS