Słowniki gwarowe
Halina Karaś
Słowniki gwar łowickich
Gwary łowickie nie mają zbyt wielu opracowań poświęconych leksyce. Jeden gwarowy słowniczek rękopiśmienny wymienia się wśród źródeł Słownika gwar polskich Jana Karłowicza. Jest to anonimowy rękopis Słowniczek gwary od Domaniewic w Łowickim. Drugi znany słownik opublikowany w okresie międzywojennym pochodzi z pracy Haliny Świderskiej (Konecznej).
Halina Świderska (Koneczna), Dialekt Księstwa Łowickiego
Obszerny słowniczek gwarowy zawiera monografia Haliny Świderskiej (Konecznej) Dialekt Księstwa Łowickiego, opublikowana w „Pracach Filologicznych w 1929 roku (t. XIV, s. 257-413). Słownik znajduje się na s. 343-405 i liczy 1443 hasła.
Autorka porównała zebraną przez siebie leksykę ze Słownikiem gwar polskich Jana Karłowicza i wyrazy w nim występujące opatrzyła gwiazdką *, np.
cerpok* – Str. = stara łyżka wazowa
cepnůńć* – Komp. = zaczepić, schwytać.
gacopeš* – Pszcz. Kalen. = nietoperz. Patrz ńedopeš, latopeš
krafcka* – Płask. = krawcowa.
W słowniku zastosowano zapis fonetyczny wyrazów hasłowych i sporadycznie przytaczanych cytatów. Odnotowano w nim słownictwo gwarowe różne od ogólnopolskiego, ma zatem charakter dyferencyjny.
Struktura artykułu hasłowego jest prosta: zawsze rejestrowany jest wyraz hasłowy, jego znaczenie i jego geografia. Informacje o zasięgu geograficznym wyrazu są podawane zazwyczaj w postaci skrótów nazw miejscowości, w których je zanotowano, lub – w odniesieniu do wyrazów o szerokim, ogólnołowickim zasięgu – w postaci skrótu og., por. np.
nagostfo – Str. = nagi prawie, nędzarz.
podrośl’ica – Mak. = podlotek.
pul’ica – Rog., Skar., Zd., Str., Świąc., Jack., Wierzn. = bal grubszy nad wrotami stodoły.
nocńik* – og. = nocleg.
patšůncka – og. = źrenica.
Rzadko kiedy hasła są bardziej rozbudowane, np. o komentarz odautorski dotyczący pewnych aspektów życia Księżaków, niektórych zwyczajów czy elementów kultury materialnej, por. np.
antk’i – Komp., = obelżywa nazwa złakowiaków, zduniaków, bąbowiaków (w tych 3-ch parafiach mężczyźnie ubierają sie jeszcze w kolorowy księżacki strój).
kotf’ica – og. = pek słomy oblepiony wyrobioną gliną; służy (w dużej ilości) do lepienia kanałów od kuchni i pieca aż do dachu (gdzie już ceglany komin) – zastępuje cegłę. Są wsie, w których dziś jeszcze przeważają kotwicowe kanały.
leb’ik – og. W złakowskiej i zduńskiej parafii mężczyźnie noszą rodzaj kamizelki z czarnego sukna z doszytą fałdowaną falbaną, długą na pół łokcia. Guziki mosiężne; brzegi lejbika obszyte czerwonym sznureczkiem.
nopletac, -e plur, - Str., Zł. B., Zł. K., Sier., Koc., Chąśn., Bog., G., Wejsc., Srom., Rog. (w warszt. tkack.) = dwie beleczki wzdłuż warsztatu i pręt. Przy kończeniu krosien, aby zużytkować całą ilość postawu, które nie sięgają już tylnego nawoju, nawiązuje się je na pręt, który można przesuwać ku przodowi, przekładając go w coraz bliższe dziurki beleczek.
W artykułach hasłowych dotyczących nazw różnych narzędzi, budynków gospodarczych podaje się nazwy ich części składowych (stanowią one też hasła odesłane), por. np.
stodoła* - og.; części: 1) murłat, 2) gžeb’iń, 3) pšykłot, 4) soχa, 5) rym’una, 6) sov’ińec lub m’eśińec, 7) vrota, 8) zv’eželńiki, 9) pul’ica, 10) zov’asy, 11) ṷocapy, 12) krokfy, 13) łaty, 14) sůmśek, 15) poχa, 16) klep’isko. Ten typ stodół zachowuje się jeszcze tylko w złakowskiej, zduńskiej i bąkowskiej parafii, w innych na ryglufkaχ i belkaχ, bes soχuf Drzew.
Brak jest cytatów, ale wyrównują to w pewien sposób teksty gwarowe zamieszczone w opracowaniu. Do dziś jest to jedyny słownik gwary łowickiej i jako taki ma ogromną wartość dokumentacyjną. Może służyć jako podstawa porównań w pracach poświęconych leksyce tego regionu i innych obszarów gwarowych.
Literatura cytowana:
Halina Karaś, Polska leksykografia gwarowa, Warszawa 2011.
Halina Świderska (Koneczna), Dialekt Księstwa Łowickiego, „Prace Filologiczne” XIV, 1929, s. 257-413, słownik: s. 343-405.
