Słowniki gwarowe

Lubawskie nie ma specjalnych słowników poświęconych jego gwarze. Niewielką liczbę wyrazów z Lubawskiego zarejestrował Kazimierz Nitsch na początku XX wieku w Słowniku dialektów: chełmińskiego, grudziądzkiego, lubawskiego i malborskiego (z dodatkiem kilku wyrażeń ostródzkich i mazurskich). Rękopiśmienny słownik gwary jednej wsi: Gaj nowomiejski (ponad 4 000 kartek) znajduje się w kartotece Słownika gwar polskich PAN (za: Woźniak 2000: 33). Lubawskie nie zostało uwzględnione w Słowniku gwar Ostródzkiego, Warmii i Mazur. Powstał natomiast duży naukowy słownik najbliższego regionu, Malborskiego, podobnego pod względem językowym do Lubawskiego – tj. słownik malborski Huberta Górnowicza, który przedstawiam niżej.

Słownik dialektów: chełmińskiego, grudziądzkiego, lubawskiego i malborskiego (z dodatkiem kilku wyrażeń ostródzkich i mazurskich) Kazimierz Nitsch zamieścił w swoim studium dialektologicznym Dialekty polskie Prus zachodnich, opublikowanym w 1907 roku w „Materiałach i Pracach Komisji Językowej Akademii Umiejętności” (t. III, 1907, s. 385-394). Przedruk pracy znajduje się Wyborze pism polonistycznych K. Nitscha (t. III, Wrocław 1954, s. 243-250). W słowniczku wyrazy z Lubawskiego autor oznaczył literą L, stąd łatwo je rozpoznać. Hasła oznaczone tylko jako lubawskie są nieliczne, por.

koźůł – samiec sarny L.; M. sarńak

leńiał – linia, L.

mručeć – ryczeć (o krowie), L.

panovi: na panovym L., panovå χałupa

pišček: li pišček – jakiś kwiat ogrodowy, L.

potpori l. mn. – angielska choroba, L.

ričeć – płakać ( odzieciach); krovi mruco nie rico, L.

skovrůn (Lärche) – modrzew, L.

sopuχa – rura u pieca z klapą, L.

šlag – linia w lesie, przecinka, L.

 

 

Dwuczęściowy słownik malborski Huberta Górnowicza ukazał się jako tom drugi monografii gwarowej w dwóch obszernych zeszytach (Dialekt malborski. Tom II. Słownik. Zeszyt 1 A-Ó, ss. XXIII + 320; Zeszyt 2: P-Ż, ss. 334) w latach 1973-1974 w Gdańsku. Łącznie więc słownik liczy 654 strony a poprzedza go obszerny dwudziestostronicowy wstęp w którym autor przedstawił zakres i zasób słownika, metody opracowania i wykaz zastosowanych skrótów. Nie ma natomiast informacji o badanym terenie (poza danymi o liczbie wsi) i o cechach gwary malborskiej, gdyż zostały one przedstawione w tomie pierwszym Dialektu malborskiego. Słownik zawiera – według danych zawartych we wstępie (s. VII) – 7231 artykułów hasłowych w układzie alfabetycznym, w których odnotowano 7979 wyrazów, 574 zestawienia, 1093 związki frazeologiczne (głównie stałe) i 105 przysłów ludowych.

Słownik malborski jest zasadniczo synchroniczny, rejestruje przede wszystkim leksykę zebraną w trakcie eksploracji terenowych w latach 1953-1959, niemniej jednak słownikarz uwzględnił też „wyrazy i ich znaczenia wymarłe” przytoczone za Józefem Łęgowskim (z roku 1889) i Kazimierzem Nitschem (z roku?)[1], których już nie potwierdzili nawet najstarsi informatorzy. Dzięki temu słownik ma też walor historyczny, ukazując zanik poszczególnych leksemów lub ich znaczeń. Podstawą materiałową słownika jest słownictwo zebrane w trakcie wspomnianych wyżej badań ze 115 wsi Malborskiego, przy czym najwięcej materiału pochodzi z 12 wsi (3000 wyrazów zostało tu zebranych i porównanych stąd też słownik malborski jest także słownikiem porównawczym tych 12 wsi). Materiał jest dokładnie lokalizowany i jednorodny, co znacznie podnosi wartość słownika.

Z zamierzenia ma to być słownik pełny, ukazujący cały zasób leksykalny, ale z pewnymi wyjątkami, tj. nie odnotowuje z reguły liczebników (omówionych w tomie pierwszym), wszystkich przymiotników i przysłówków zaprzeczonych, przymiotników złożonych z elementem liczebnikowym, germanizmów okazjonalnych, nazw własnych (z niewielkim wyjątkami). Autor podaje natomiast nowe wyrazy, które weszły do gwar z polszczyzny ogólnej.

Zasadniczo jest to słownik lingwistyczny, ale ma też pewne walory etnograficzne, przypominając w pewnym stopniu słownik ks. Sychty. Autor przytacza bowiem przy najważniejszych nazwach z zakresu kultury materialnej i duchowej krótkie dodatkowe informacje w postaci krótkich tekstów gwarowych, por. np. hasło masło czy piosenkę w haśle frantowny.

We wstępie autor – jak zaznaczyłam wyżej – przedstawił w miarę precyzyjnie założenia metodologiczne i szczegółowe rozwiązania redakcyjne. Przegląd słownika przekonuje, że są one na ogół konsekwentnie stosowane. Stosuje klarowny system odsyłania. Oprócz haseł pełnych Hubert Górnowicz tworzy bowiem wiele haseł odsyłaczowych. Hasła odsyłaczowe i sposoby odsyłania autor omówił we wstępie do słownika, gdzie wyróżnił 5 typów haseł odsyłaczowych:

1)             od pojęć ogólnopolskich do swoistych gwarowych, np. źrebię zob. gierlak, atrament zob. tynta, babka ‘matka ojca, matki’ zob. gróska, babka ‘Plantago maior’ zob. pięćżyłka, bambosze zob. pampuże,

2)             od wariantu fonetycznego do hasła głównego, np. eszcze zob. jeszcze, akuszerka zob. arkuszerka, baptysta zob. paptysta, bardzo zob. barzo, biedro zob. biodro, błyskawica, błyskać się zob. łyskawica, łyskać się, błyszczeć zob. bleszczyć, bogactwo zob. bogastwo, bożek zob. bóżek, bractwo zob. brastwo, cedzić, cedzka zob. cadzić, cadzka,

3)               od nieodnotowanego czasownika podstawowego do zarejestrowanych jego formacji pochodnych, *brzechtać zob. poch. obrzechtać się, *burzyć się zob. poch. naburzyć się, *chylić się zob. poch. pochylić się, przechylić się, *ciążyć zob. poch. obciężyć, *ciec zob. poch. cieknąć, *ciupnąć zob. uciupnąć się, *cząć zob. nacząć, odpocząć, rozpocząć, zacząć, *czynić zob. poch. rozczynić,,

4)               hasła odsyłaczowe zbiorowe, ra- zob. re- lub chrząk- zob. chróch-, chruch-, czter- zob. szter-, dziura i poch. zob. dóra, dzwon i poch. zob. zwon, kapitulacja i poch. zob. kaptulacja, kt- zob. cht-, miotła i poch. zob. mietła,;

5)               od czasownika dokonanego do niedokonanego, od jednokrotnego do wielokrotnego lub odwrotnie, gdy para tych czasowników została opracowana w ramach jednego artykułu hasłowego, np. dorabiać zob. dorobić, dorosnąć zob. dorastać, dotykać zob. dotknąć, drapnąć zob. drapać, gruchnąć zob. gruchać, imnąć się zob. imać się;.

Uważna lektura zawartości słownika przekonuje, że tych haseł odsyłaczowych jest więcej. Autor stosuje jeszcze – choć rzadko, a nawet sporadycznie – 3 typy haseł odsyłaczowych (łącznie 8 typów) , których nie wymienia we wstępie, tj.

6)               rzadko od gwarowych wariantów morfologicznych do hasła głównego;

7)               rzadko od składnika zestawienia do wyrazu głównego, w którym zestawienie zostało omówione, np. gryczanne zob. krupy (tu opis zestawienia gryczanne krupi), jaglanne zob. krupy, kamienisty, kamieniasty zob. ziemia,;

8)               sporadycznie od formy stopnia wyższego i najwyższego do formy stopnia równego, np. mniej zob. mało, mniejszy zob. mały,.

Szczególnie interesujący dla badacza-dialektologa, choć rzadko w leksykografii gwarowej stosowany, jest typ pierwszy odsyłaczy: od nazw ogólnopolskich do gwarowych

Budowa artykułu hasłowego jest przemyślana. Składa się on z następujących elementów, takich jak:

 - wyraz hasłowy w pisowni literackiej, ale z zachowaniem cech zleksykalizowanych, np. umerty: umerti rzecz. o odm. przym. ‘człowiek zmarły’ (w wypadku wariantów fonetycznych na czoło wysuwana jest forma częstsza i bardziej typowa dla gwary, np. jermark i jerzmo, a nie jarmark i jarzmo, lub gdy trudno ustalić częstość użycia i typowość danej formy – postać bliższa polszczyźnie ogólnej). Hasła zazwyczaj są jednowyrazowe. Osobne hasła tworzą czasownikowe pary aspektowe prefiksalne (sufiksalne są omawiane w tzw. hasłach parzystych), por. dziakać, dziaknąć: akać, -ům, -a, ndk. - aknůńć, -ne, -ńe, dk. ‘ciąć energicznieczymś ostrym z góry na dół’ (...); ale czaić się, zaczaić sięto dwa odrębne hasła), przysłówki typu doskokoma, cięgiem, rzeczownikowe formacje deminutywne i augmentatywne, przymiotnikowe i przysłówkowe intensiwa, por. gołąbuszek: goṷůmbuek, -ka, m. ‘zdr. od gołąbek’; króciuchno: krůuχno‘przysł. od króciuchny’; króciuchny: krůuχni ‘zdr. od krótki w zn. 1’; formy supletywne, warianty morfologiczne typu brew, brwia; np. krukiew: krukef, -kfi, f. ‘laska kulawego’ An, Gd Ki, MW, Pk, Sp, ST, Tn, Ty: Kulavi ie na krukfi Ki. Z niem. Krücke. SYN: krukwia, kula.; krukwia: krukfa, -i, f. 1. ‘laska kulawego’ t. w Ja: ak kulavi krukf^e zostai, ńy^e moe ji. SYN: krukiew, kula.;  

- postać gwarowa hasła w transkrypcji fonetycznej lub kilka wariantów przy dużym zróżnicowaniu wymowy, np. chrzestnica: χestńica An, Sp, Tn || kestńica Pk, Ty || χeńica Gd, Ja, NWS, ST, SWs || keńica MW, -i, f. ‘naczynie z wodą święconą, przy którym odbywa się chrzest’;

- obszerna, konsekwentnie stosowana do określania każdego wyrazu, choć niepełna, informacja gramatyczna: przy rzeczownikach D. lp. (końcówka lub zakończenie uwzględniające alternacje tematyczne) i rodzaj gramatyczny (ewentualnie ograniczenia w zakresie kategorii liczby), stopień wyższy przy przymiotnikach, przy zaimkach – „tyle przypadków zależnych, ile trzeba, nieraz nawet cały paradygmat” (GórnDM XV), przy czasownikach – aspekt i 1. i 2. os. lp. czasu teraźniejszego lub 3. os. przy czasownikach typu dnieje, także inne dodatkowe dane, np. w haśle karsz: kar ‘zdrowy, rześki’ przym. ndm. używany tylko w nom. sg. w funkcji orzecznika (więcej zob. rozdz. IV, pkt. Informacja gramatyczna); 

- definicja (autor wzoruje się tu na Słowniku języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego, co ma umożliwić porównanie zasobu leksykalnego i semantyki wyrazów malborskich z językiem ogólnopolskim),

- kwalifikatory: chronologiczne (przestarz., st., nw., liter., powoj., wyrazy i znaczenia wymarłe oznaczone zostały krzyżykiem †), ekspresywne (eufem., hipokor., humor., podn., pogard., przen., wulg) i częstotliwościowe, tj. frekwencyjne (powsz., cz., rz. , sporad.), por. np. karw: karf, karwa, m. 1. ‘byk’ przestarz. w Be Gd, NWS, Ps, Pw, SWs, Tn (...), SYN: powsz. byk; 2. ‘leniuch’ t. FRAZ: ti zgńy^eṷi karve ‘ty leniuchu’ powsz. w gw. centr. i w Pk (...); ; †paździebia pl.t. ‘len z paździorami’ (Łęg 746).; szerzawy: yřavi ‘trochę szeroki’ rz. w Ki, MM, MW (..); szurek: urek, -rka, m. ‘chłopiec w wieku do 6 lat’ humor. powsz. (..);  szytuz: itus, -za, m. ‘ustęp, najczęściej stary, rozwalający się, zabrudzony’ wulg. i przestarz. (..). SYN powsz.: wychódek.; śmierdziel: mńy^erel, -ela, m. ‘brudne dziecko’ pogard. (..) SYN: kałęd.;  

- lokalizacja i zasięg terytorialny wyrazów hasłowych lub ich znaczeń występująca po definicji w postaci skrótu, który oznacza uogólnioną geografię typu gw.centr. – gwary centralne lub wymienienia skrótów nazw miejscowości, w których wyraz odnotowano (brak takiego określenia oznacza, że jest to wyraz ogólnomalborski), np. białtko: baṷtko, -a, n. ‘białko w jajku’ w gw. nadwiśl.; mantyka: mantika, -i, m. a f. ‘mańkut’ NWS, Sp, ST, SWS, Tn;

- cytaty w transkrypcji fonetycznej, czyli egzemplifikacja tekstowa (ich długość jest różna, najdłuższe są krótkie teksty gwarowe przy 58 hasłach, które ilustrują nazwy najważniejszych desygnatów w zakresie kultury materialnej i duchowej),

- dokładna lokalizacja cytatów (skróty nazw wsi),

- odsyłacze do synonimów rozumianych jako wyrazy równoznaczne wprowadzane skrótem SYN, natomiast do wyrazów bliskoznacznych skrótem Por., np. klekot, -a, m. 1. ‘człowiek mówiący dużo, lecz bez sensu’ t. w ST (...). SYN: breda, chlabzdra, trzepak. Por. gadliwy, pyskal, wyszczekany; ufefrać się: (...) ‘zabrudzić się’ (..). SYN: obrudzić się, obrzechtać się, obrzydzić się, ochlapać się, opacać się, osmolić się, powalać się, unurzać się.

- ewentualne podhasła: w postaci podhaseł opracowywane są związki frazeologiczne sygnalizowane skrótem FRAZ, zestawienia – skrótem ZEST z pełną dokumentacją (cytatami, kwalifkatorami, definicjami, lokalizacją itp.), np. miech: mńeχ, -a, m. 1. ‘worek’ powsz. (...) FRAZ: mńeχy^em χlapńy^enti ‘głupi’: e χiba mńeχy^em χlapńy^enti, e tae gṷupoti gada Tn; mleko: mly^eko (...) ZEST: χude mly^eko ‘mleko zbierane’: Deli mu χudy^ego mly^eka NWS; gy^este mly^eko ‘zsiadłe mleko’: ak ma zdrovi oṷůndek, moe gy^este mly^eko e SWS; czasowniki z obocznym się sygnalizowane skrótem ZWR np. topić: topić, -e, i, ndk. (...); ZWR: topić e ‘pozbawiać się życia przez utonięcie’; wyrażenia typu po polsku i wyrazy występujące w innej niż podstawowa funkcji gramatycznej np. chory: χori ‘cierpiący na jakąś horobę’ (..). W użyciu rzecz. χore, -y^ego n. ‘część organizmu poddana chorobie’;

- informacja etymologiczna tylko przy zapożyczeniach mniej znanych, zwłaszcza przy germanizmach (podany nie tylko odpowiednik obcojęzyczny, ale na ogół i znaczenie(a) oraz często źródło, z którego zaczerpnięto dane), np. II kluka, -i, f. ‘kura siedząca na jajach i wodząca pisklęta’ (...). Z dniem. Klucke Frischbier I 382, SchLII 491-492, Hinze 270; kluza: kluza An, Gd Ki, Sp, ST, Ty || klůza NWS, Ry, SWS, -i, f. ‘więziene, areszt’ (...). Z śrgniem. klūse ‘cela, więzienie’ Frischbier I 384, Hinze 272; 

- odsyłacze do wyrazów pochodnych, sygnalizowane skrótem Poch. (ale na ogół tylko przy czasownikach), przy rzeczownikach oso, np. marznąć: (...). Poch. obmarznąć, pomarznąć, wymarznąć, zamarznąć, zmarznąć.  

Słownik malborski Huberta Górnowicza stanowi przykład konsekwentnego interesującego, dobrego opracowania leksykograficznego. Bogactwo materiału szczegółowo i precyzyjnie opisanego, duża dokładność opracowania, konsekwentna realizacja zasad wyłożonych we wstępie, ciekawe redakcyjne rozwiązania szczegółowe, obszerne cytaty przynoszące szereg informacji o użyciu wyrazu jego łączliwości leksykalnej i składniowej, mające też nieraz walor etnograficzny, klarowny system odsyłania, precyzacja znaczeń, opis związków frazeologicznych i zestawień wraz z pełną dokumentacją (znaczenia, przykłady lokalizacja), rejestrowanie wielu synonimów (wyrazów równoznacznych) i wyrazów bliskoznacznych, pochodnych, dobrze opracowane informacje etymologiczne, to wszystko określa wartość słownika malborskiego.

Oczywiście jak w każdym dziele i w omawianym słowniku można zauważyć rozwiązana nienajlepsze. Do takich należy m.in. sposób notowania przysłówków mających postać wyrażeń przyimkowych typu po ciemku. Autor zastosował tu techniczny zabieg leksykograficzny, gdyż wyrazem hasłowym uczynił tu formy zrekonstruowane dla wyrazu poprzyimkowego: wyrażenie po ciemku omawiane jest w haśle *ciemki. Tego typu rekonstrukcje prowadzą do form sztucznych i zakłócają przejrzystość opisu leksykograficznego.

 

Zagórski Zygmunt, 1976, [rec.] Hubert Górnowicz: Dialekt malborski. T. II. Słownik. Zeszyt 2. P – Ż. Gdańsk 1974, ss. 334, „Slavia Occidentalis” XXXIII, s. 177-179.

Hubert Górnowicz, Dialekt malborski, t. 2. Słownik, cz. 1-2, Gdańsk 1973-1974.

Kazimierz Nitsch, Słownik dialektów: chełmińskiego, grudziądzkiego, lubawskiego i malborskiego (z dodatkiem kilku wyrażeń ostródzkich i mazurskich) [w:] Dialekty polskie Prus zachodnich, „Materiały i Prace Komisji Językowej Akademii Umiejętności”, t. III, 1907, s. 385-394; przedruk, K. Nitsch Wybór pism polonistycznych, t. III, Wrocław 1954, s. 243-250.

---