Przewóz - tekst nr 4

Nagranie: Agnieszka Dymińska

Przepisanie i opracowanie: Agnieszka Dymińska, weryfikacja: Halina Karaś.

Informator: Pani Jadwiga Krześniak, ur. w 1952 r. w Kozienicach; od 58 lat mieszkała we wsi Przewóz, gmina Maciejowice, powiat Garwolin; wykształcenie wyższe; mąż - wykształcenie podstawowe, rodzice - 3 - 4 klasy szkoły podstawowej.

 

 

^łO¹ chlep pjekło² sio³ dómowym⁴ sposobom. Kiedyś mówjiło⁵, mówjiło sie, starse ludzie mówjiły⁶, ze⁷ ros na⁸ tydzień powjinno sie pjic⁹. No, ale to zalezy, jako była rodzina. Jak była rodzina duzo, to trzeba było pjic ceńścij¹⁰ bo przecios ^łuny¹¹ to, to zjadły. A jak było mnij

w dumu, no to pjekło sio rzodzi¹². Ale pjekło sio w pjecu chlebowym. W kazdy izbje,

w kazdy chałupje był postawjóny pjec chlebowy. Musioł¹³ być, bo by gospodyni by bez tego nie funkcjonowała. No, ni mogła by bez tego zyć.

Pjec. Moja kochono. Pjec to bardzo prosto był zbudowony z cegły. Mo kształt takigo¹⁴, jak widnokrųk jest poni¹⁵. To take¹⁶ było niebo, w pjecu było dno, późnij było takie podniebienie cyli⁷ takie sklepjenie pjeca. Casomy¹⁷ dodawały jesce szkła bo mówjiły, ze sie lepij chleb wypjikoł. Na dno jak tam budowały. Przy tym pjecu musiała być kuchnia poni. Bo jak sio tom zar wygarniało, to musiało sio ^łotworzyć fajerky^{i 18} bo tera to wy nawet nie wjita, te młode jesteśta, nie wjita¹⁹ nawet jak kuchnia zbudowono, bo juz tera to ni ma tych kuchniów²⁰, bo su²¹ centralne ^łogrzywonia. A pjirwuj²² tyⁱgo nie było, tylko teraz. No, to kuchnia tako no to tyz²³ była na pocuntku²⁴ to była z cegły, glinum^{25 ł}oblepjóno, ^łobgładzóno i wapnem pomalowono tak z wirzchu, najzwycajnij, a mjała blachy, była przykryto takum płytum kuchennum²⁶, późnij na tych blachach były fajerkyⁱ, to take poni kółka były, zeby zakryć tom ^łotwór i dźwicki były, bo zeby podłozyć pod kuchnio. Pod spodem były druge²⁷ dźwjicki, bo zeby przegrzunuńć popjół i zeby wylecioł, i zeby wybrać co rus no, bo by sio tom nie zmjeścił. No ji²⁸ ruśta su. To ruśta, przez ruśta przelotuje ten popjół, no ji cy jak sio do cysta wycyści, to sio dobrze poli. ^łO i to jedno przy drugim tak było. A poni, jak pjekło sio chlyⁱb²⁹ to ^łoj cało procedura. Ponna, jak zenić sie mjiała, to musiała ^łupjic chlyⁱb. Bo tak godały, ze jak ^łumji ^łupjic chlyⁱb, to sie nadaje do zeniacki. Bo jak nie ^łumjała, no to chto³⁰ by jej ^łupjik? A mówjiło sie zawse tak, ze chlyⁱb to był takim znakom, ze juz ponno jest dorosło, jak go ^łupjic ^łumjała, to znacy, ze jus mogła sio zonić. No i poni, chłop casomy mógł wloć, bo sie wstydził za te babsko, bo jak nic nie ^łumjała zrobić, nu to jeść nie było co. ^łO i tak poni było kiedyś. Trze było wszystko ^łumjić, ji chlyⁱp ^łupjic ji na krosnach ji ^łusyć⁷ ji jesce do roboty w pole iść. ^łOj, nie było to tak leciutko zyć jak tera. A pjic to sie poni pjiekło tak, jo tak najskruci poni wytłumace. Trze było wykónać takyⁱ rozcyn albo zakwas, bo to sie tak róźnie³¹ mówjiło. Z zytni mųkyⁱ, z ćepły wody i to sio wymjęsało³² trochy w dzizy. To było take, jak tu poni wytłumacyć, take drewnione nacynie z takich klepek, u góry trochy wųsse, na dole syrse i takomy, takum bednarkum, takum blachum spojóne zeby poni sie nie rozleciało. No ji musiało być jesce wykónone z takigo niezywicnygo³³ drzewa, najlepij to mówjiły ze z dembowyⁱgo ji w tym sio rozrobjało³⁴ i zostawjało sie, zeby tak ^łukisło. No i sio sprawdzało, jak juz cuć było takim ^łukiśniontym, to sie dokładało mųkyⁱ, drozdze, wodo³⁵ i sie wyrobjało, i zostawjało sie to, to do wyrośnieńcia na całum noc. No ji jak to wyrosło, wstawało sio rono, to sio przycyniało, to wyrobjiać trza było. Trza trochy i siły było mjić ji sposobu poni.

^łOj casomy pómógł chłop, ale rzodko, rzodko pómogoł, bo on mjoł³⁶ swoju²¹, kochano roboto, to ^łun polecioł do swojij roboty. A zawse sie godało, ze tak, najlepij jak baba chlyⁱb pjece, bo mówjiło sie tyz, ze baba chlyⁱb pjice ji pjirso rozpocyno zniwa. Bo chlyⁱb to sie pjekło i na zniwa i na wazne śwjęta, na….. zawse sie pjiekło. Ale to musioł być zawse takyⁱ nowy chlyⁱb, świzy ^łupiecóny. No i dlatego to mówjiło sio, ze najlepij jak baba chlyⁱb pjiece. Jesce sie mówjiło, bo to lotała jak w ^łukropie, rękawy, poni, zawinięte, no bo musiało to wszystko przeciez być gotowe, zeby ręce włozyć w to ciasto, zeby ^łurobić to, zeby sie nie ^łufajdało nic, no ji mówjiło sie jesce tak, ze: jak baba chlyⁱb pjece, to sie mało nie wściece. Lotała jak w ^łukropje sio śpjesyła. Ji mówjiło sie tak, ze: chłop w chałupje, wrzót na dupje. Najlepij, jak nie przeskodzoł, ji jak nicht³⁷ drzwjomi nie wyrtoł, nie przetwjiroł sie, to wtedy sie chlyⁱp nie ^łobźębjił. No ji sie ^łudoł. No ji jak to, to sie juz wszystko zrobjiło, jak sie go przycyniło, cięzko to poni było, to sie go wyrobjało w bochenecki, ale nie zawse, w bochenecki. Ludzie na wsi przewaźńe w take duze blachy, poniusiu ni mom na podorondziu, bo bym pokozała poniusi to³⁸ blasko jesce, jak to, to wyglundo. Ale take wjiękse blaski były, wkładało sie ten chlebek, ładnie sie ^ługładzało, troskyⁱ sio pocirało, pomózgowało sie, u nas tak sie mówjiło, wodum. Zacym sio go włozyło do pjeca no to ładnie wyglundoł. Ji jesce casomy w nichtórych³⁷ dómach to sie robiło take zogónki, poni. Jo tak pokozo, takim poni wjidelcem ^łoj i tak sie robjiło take zogónki, o na chlebje i późnij w drugu³⁹ stróno ^ło, ^ło tak zeby ładnie wyglundoł. Casomy sie go posypało makom, no to jak sio pjekło gdzie na jaku ^łurocystość, jak chściny były w dómu, albo na święta. To jak goście przyjechały, nu to fajnie było, wyglundoł tak ładnie ji gospodyni tako była zadowolóno. Ji jesce poni jak sio ten chlyⁱb wkładało do pjeca, to trza było ucynić takyⁱ znak krzyza nad tym pjirsym bochenkom, jak sie wkłodało takum łopatum, sie go tom wsuwało. No ji ten chlebek chyba tak ^łurosnun⁴⁰ zawse, zawse sie ^łudoł. I poni w mjędzycasie, jak sie juz ten chlep mjało przycyniać, mjoł ^łurosnuć, to trza było napolić w pjecu, tyz takim najceńścij u nas tutaj to sie ^łolsowym drzewom poliło, takyⁱ zeby nie sosnowe, nie zywicne było. Take ponie dwje na rence, takigo długawigo drzewa i tym trza było no rozpolić. I jak sie to, to wypoliło do cerwóności, to trza było rozgarnųć na tym piecu, zeby sie cały ten spót ^łogrzoł, zeby był ciepły. Jak juz tak wszystko ^łogrzone było, no to sie widziało, ze te bomble tak pomału przygasajum, no to wtedy juz trzeba było wygrzunuńć kosiorom. To takyⁱ drązek⁴¹ był i na kóńcu tako desecka. I właśnie co to wceśnij mówjiłam, trza było ^łotworzyć to kuchniu i z tyⁱgo pjeca do ty kuchni wyrzucić te, te wengielkyⁱ. No i zeby ^łocyścić jesce tak lepij, bo to tum deseckum nie zawse sie dobrze ^łocyściło. To trza było wygarnuńć reśtki. Jesce tera zacym sie chlyⁱb włozyło, to trza było sprawdzić, cy ^łun nie jest za gorųcy ten pjiec, bo by sio bardzo chlyⁱb spolił ^łod razu. To trza było wrzucić gość mųkyⁱ i jak sie ta mųka poliła, to trza było troskyⁱ przecekać, bo by sie chlyⁱb spolił. I późnij znowu spróbować, jak sie znowu wrzuciło, ji ta mųka sie zarózowiła, to juz był pjec rychtyk dobry, ji mozno było wkładać te, te chlebki.

Pjekło sio poni downij, to były take popunikyⁱ. Take malutke bułeckyⁱ z ty mųnkyⁱ zytni. ^łOj to dzieci wyłapały, zjadły od razu bo, bo malutke¹⁶ były. No i przylyⁱpkyⁱ to juś sio samo jak sio leciało na pole, to sio w kiesioń wziono⁴². ^łO ji poni schrupało sie jak nic.

 

 

^{1 ł}O - prelabializacja - poprzedzenie nagłosowej samogłoski o niezgłoskotwórczym u (wymowa jak dziś głoski oznaczanej przez literę ł)

²pjiekło - asynchroniczna wymowa spółgłoski wargowej miękkiej p’

³sio - utrata rezonansu nosowego nosówki przedniej -ę w wygłosie wraz ze zmianą jej barwy

⁴dómowym - podwyższenie artykulacji samogłoskowej o przed spółgłoską nosową m

⁵mówjiło - asynchroniczna wymowa spółgłoski wargowej miękkiej w’

⁶ludzie mówjiły - zastąpienie form męskoosobowych z -li przez formę niemęskoosobową -ły (zachwiana kategoria męskoosobowości)

⁷ze, cyli, ^łusyć - mazurzenie

⁸ros no - fonetyka międzywyrazowa nieudźwięczniająca - bezdźwięczna wymowa wygłosowej spółgłoski przed spółgłoską półotwartą (w tym przypadku) lub przed samogłoską

⁹pjic (‘piec’) - zastąpienie w bezokoliczniku sufiksu -eć przez sufiks -ić (-ic); asynchroniczna wymowa spółgłoski wargowej miękkiej p’

¹⁰ceńścij - mazurzenie; przejście wygłosowego -ej w -ij

^{11 ł}uny – prelabializacja, czyli poprzedzenie samogłoski na początku wyrazu (w nagłosie) przez niezgłoskotwórczą ṵ (wymowa jak dziś ł); zwężenie o do u przed spółgłoską nosową n

¹²rzodzi - zwężenie wygłosowego -ej w -y (-i) i uproszczenie wygłosowej spółgłoski

¹³musioł – podwyższenie samogłoski ścieśnionej á (kontynuantu dawnego ā) i utożsamienie się z o

¹⁴takigo – końcówka -igo D. zaimków przymiotnych

¹⁵poni - zwężenie a do o przed spółgłoską nosową n

¹⁶take, malutke - twarda realizacja grupy kie jako ke

¹⁷casomy - mazurzenie; zwężenie a do o przed spółgłoską nosową m; -ami > amy (związane

z asynchroniczną wymową spółgłoski wargowej miękkiej i uproszczenie spółgłoskowego elementu palatalnego)

¹⁸fajerkyⁱ - twarda wymowa grupy ki

¹⁹jesteśta, wjita – ogp. jesteście, wiecie, 2 os. l.mn. cz. teraźniejszego z dawną końcówką liczby podwójnej -ta

²⁰tych kuchniów – upowszechnienie się końcówki -ów w D. lmn. rzeczowników niezaleznie od rodzaju gramatycznego

²¹su, swoju - utrata rezonansu nosowego nosówki tylnej -ą w wygłosie wraz z podwyższeniem jej artykulacji

²²pjirwuj -podniesienie artykulacji i do e w nagłosie wyrazu; asynchroniczna wymowa spółgłoski wargowej miękkiej p’

²³tyz – ścieśnione é (kontynuant dawnego ē) podwyższyło artykulację i utożsamiło się z y

²⁴pocuntku - mazurzenie; asynchroniczna wymowa spółgłoski przedniej -ą w śródgłosie przed t wraz z podwyższeniem jej artykulacji

²⁵glinum - zwężenie o do u przed spółgłoską nosową m

²⁶takum płytum kuchennum - asynchroniczna wymowa wygłosowego -ą, zwężenie do u

²⁷druge - twarda wymowa grupy gie

²⁸ji - prejotacja - poprzedzenie samogłoski -i na początku wyrazu (w nagłosie) j

²⁹chlyⁱb - twarda wymowa l’; podwyższenie artykulacji e do yⁱ

³⁰chto - wymowa grupy nagłosowej kt- jak cht- na skutek rozpodobnienia w grupie dwóch spółgłosek zwartych

³¹róźnie - siakanie (tu wynik upodobnienia pod względem miękkości)

³²wymjięsało - mazurzenie; synchroniczna wymowa spółgłoski przedniej -ę przed spółgłoską szczelinową; asynchroniczna wymowa spółgłoski wargowej miękkiej m’

³³niezywicnygo - mazurzenie; utrzymanie e ścieśnionego (utożsamiającego się z y po spółgłosce twardej) w D. l.mn przymiotników

³⁴rozrobjało - asynchroniczna wymowa spółgłoski wargowej miękkiej b’

³⁵wodo – denazalizacja, czyli zanik nosowości, wygłosowego -ę

³⁶mjoł – zrównanie á ścieśnionego (kontynuantu dawnego ā) z o; asynchroniczna wymowa spółgłoski wargowej miękkiej m’

³⁷nicht, niechturych - wymowa grupy śródgłosowej kt- jako cht- (rozpodobnienie w grupie dwóch spółgłosek zwartych)

³⁸to – denazalizacja, czyli zanik nosowości, wygłosowego -ą wraz z podwyższeniem jej artykulacji do o

³⁹drugu - denazalizacja (zanik nosowości) wygłosowego -ą wraz z podwyższeniem artykulacji

^{40 ł}urosnun - prelabializacja; asynchroniczna wymowa wygłosowej spółgłoski tylnej -ą wraz z podwyższeniem jej artykulacji do u

⁴¹drązek - mazurzenie; synchroniczna wymowa samogłoski nosowej przed spółgłoską szczelinową

⁴²wziono – ogp. wzięło, czyli przejście nosowości na spółgłoskę, stąd ęł > en, wymowa grupy eN jako oN