Charakterystyka gwary – wersja rozszerzona

Justyna Garczyńska

 

Gwara powiatu wołomińskiego. Fonetyka

 

Gwary Mazowsza dalszego zostaną przedstawione w niniejszym artykule na podstawie badań przeprowadzonych przeze mnie i przez moich studentów w powiecie wołomińskim. Zostały one zainicjowane przez Panią Dyrektor Jolantę Boguszewską (Ośrodek Dokumentacji Etnograficznej w Wołominie), która skontaktowała się z Zakładem Historii Języka Polskiego i Dialektologii Uniwersytetu Warszawskiego w sprawie badań gwar w powiecie wołomińskim. Dziękuję Jej za pomoc i zainteresowanie naszymi badaniami.

Cel i miejsce badań

Praca niniejsza stanowi próbę ustalenia zbioru mazowieckich gwarowych cech fonetycznych, które jeszcze utrzymują się w mowie najstarszych mieszkańców powiatu wołomińskiego. Jak wiadomo powszechne niegdyś gwarowe fakty językowe zatarły się już w znacznym stopniu pod wpływem różnych czynników unifikujących takich jak powszechna oświata, czy środki masowej komunikacji (radio, telewizja, prasa), zwłaszcza w okolicach Warszawy. Mieszkańcy wsi opanowali częściowo system polszczyzny literackiej i są w pewnym sensie dwujęzyczni – z jednej strony w sytuacjach nieoficjalnych, rodzinnych czy sąsiedzkich, posługują się gwarą, z drugiej w kontaktach oficjalnych używają polszczyzny literackiej, mającej często szereg wtrętów gwarowych. W takich warunkach polszczyzna gwarowa szybko zanika. O ile kilkadziesiąt lat temu gwary utrzymywały się całkiem dobrze, tak, że można było znaleźć we wsi młodych informatorów wprawnie się nimi posługujących, o tyle obecnie jest to prawie niemożliwe.

     W nagraniach udział wzięli najstarsi mieszkańcy powiatu wołomińskiego (11 osób) w wieku 72-84 lata. Trzon materiału stanowią bezpośrednie wywiady z informatorami nagrywane w sytuacji oficjalnej na płyty MD, z wykorzystaniem dyktafonu cyfrowego Hi-MD firmy Sony. Uzyskany materiał (około 40 godzin) obejmuje swobodne rozmowy oraz odpowiedzi na pytania przygotowane na podstawie kwestionariusza do badań dialektologicznych K. Dejny.

      Porównawczo wykorzystano materiał gwarowy zbierany z terenu powiatu wołomińskiego w znacznych odstępach czasowych: od początków XX wieku (prace K. Nitscha), poprzez lata dwudzieste – trzydzieste (prace H. Friedricha), pięćdziesiąte – sześćdziesiąte (prace A. Furdala, A. Basary, H. Zduńskiej, materiał z „Atlasu gwar mazowieckich”) do lat dziewięćdziesiątych (materiał z „Atlasu gwar polskich” pod red. K. Dejny).

Stan badań nad fonetyką gwar powiatu wołomińskiego

   Zainteresowanie gwarami mazowieckimi datuje się od II połowy XIX w. Jednak systematyczne badania nad dialektem mazowieckim, obejmujące także powiat wołomiński, rozpoczął dopiero na początku XX w. dialektolog krakowski Kazimierz Nitsch. Wynikiem tych badań było syntetyczne opracowanie gwar polskich „Dialekty języka polskiego” wydane w 1915 r., w którym autor wyznaczył zasięgi najważniejszych cech gwarowych, przede wszystkim fonetycznych i fleksyjnych. Ustalony wówczas głównie na podstawie cech fonetycznych podział dialektu mazowieckiego jest do dzisiaj w znacznym stopniu aktualny.

    Przed II wojną światową prace badawcze nad gwarami Mazowsza rozpoczął także warszawski ośrodek dialektologiczny pod kierunkiem Witolda Doroszewskiego. Powstało wówczas szereg artykułów i monografii z zakresu fonetyki, w tym opracowanie H. Friedricha „Studia nad nosowością w gwarach Mazowsza”[5], wykorzystujące także materiał z dwóch wsi powiatu wołomińskiego Nadmy i Strachowa.

      Po II wojnie światowej, w latach sześćdziesiątych, Zakład Językoznawstwa PAN w Warszawie pod kierunkiem W. Doroszewskiego podjął na nowo badania gwarowe na terenie Mazowsza. W ich wyniku powstała monografia Anny Basary z zakresu wokalizmu „Studia nad wokalizmem w gwarach Mazowsza.Samogłoski ustne”, w której znalazły się materiały ze wsi Lipiny i Grabie Stare. Ta ostatnia wieś została uwzględniona także w opracowaniu H. Zduńskiej poświęconemu zagadnieniom konsonantyzmu „Studia nad fonetyką gwar mazowieckich. Konsonantyzm”.

    W roku 1954 rozpoczęto prace nad „Atlasem gwar mazowieckich”. Przy wydatnej pomocy Towarzystwa Naukowego Płockiego podjęto na obszarze całego Mazowsza korespondencyjne badania dialektologiczne z udziałem miejscowych nauczycieli. Z terenu powiatu wołomińskiego uwzględniono 28 miejscowości: Kuligów, Dąbrówkę, Trojany, Nowinki, Krawcowiznę, Dybów-Kolonię, Miąse, Osękę, Kobyłkę, Ossów, Ręczaje Polskie, Ślężany, Dręszew, Urle, Szewnicę, Starowolę, Myszadła, Stary Kraszew, Dobczyn, Kąty-Wielgie, Kąty Czernickie, Duczki, Wszebory, Kury-Ołdaki, Postoliska, Krusze, Krubki-Górki, Kukawki. Dziesiąty, ostatni tom „Atlasu gwar mazowieckich”, wydany w 1992 r., zawiera 38 map poświęconych zleksykalizowanym cechom fonetycznym z zakresu wokalizmu i konsonantyzmu.

    Dialekt mazowiecki był przedmiotem badań prowadzonych także w innych ośrodkach dialektologicznych w Polsce. W środowisku łódzkim, kilkadziesiąt lat po „Dialektach języka polskiego” K. Nitscha ukazała się nowa, szersza synteza wiedzy o zróżnicowaniu dialektalnym języka polskiego „Dialekty polskie” Karola Dejny. Pod kierunkiem tegoż badacza powstał także drugi tom „Atlasu gwar polskich” obejmującyMazowsze, w tym trzy wsie z powiatu wołomińskiego: Grabie Stare, Starowolę i Kołaków, wykorzystujący materiały zbierane głównie w latach dziewięćdziesiątych. Wymieniłam tu tylko najważniejsze prace, pomijając szereg opracowań szczegółowych, artykułów i mniejszych prac, które można znaleźć w bibliografii podawanej w większości publikacji dotyczących dialektu mazowieckiego.

Konsonantyzm

1. Fonetyka międzywyrazowa zróżnicowana regionalnie

    Na terenach mazowieckich rozpoczynająca następny łącznie wypowiedziany wyraz spółgłoska spółotwarta lub samogłoska, a także j i ł ubezdźwięcznia spółgłoskę zwartą lub szczelinową, kończącą wyraz poprzedni, por. tak jak, jak nastał, jak jeden (B), u nasz jest, starszych ludzi, sześ lat (G), nawet na, kerować ronczkamy, drapak jest (K1), pomószmje, wchodzić na, jusz należało (K2), sztalmach robił, kierownik i bolec, chłop nie zgubił, jak jechał (Ku), pomószmi, nicht nie chce, jak mam (S), dasz mi (T1), prók jes, jes niżej, brat matki (T2), przót osobny, zat osobno, jak już, jak jeden (Z). Ten sam proces ubezdźwięczniania przez samogłoskę lub głoskę sonorną zachodzi przed powstałymi z dawniej odrębnych wyrazów końcówkami ruchomymi 1 i 2. osoby czasu przeszłego, np. przywjosem ‘przywiozłem’ (B), nie mokem ‘nie mogłem’, posem ‘poszedłem’, najatem ‘najadłem’, przyniusem ‘przyniosłem’ (Ku) oraz przed końcówką 1. osoby l.mn. trybu rozkazującego, np. zjecmy (R1), piszmy, choćmy, jecmy (T2), piszmy (Z), która została potraktowana jako osobny wyraz ze względu na utożsamienie z zaimkiem 1.osoby l.mn. my. Natomiast kończące się na spółgłoskę dźwięczną, zwartą lub szczelinową przyimki w, z, bez, nad, pod, od, przez, przed nie ulegają takiemu ubezdźwięcznieniu, por. od urodzenia, z Mazofsa, pod obronczo (B), w rodzinie (G), w osiołki, pod uprawe (K1), w obuch renkach, w młynie (K2), w oloble, w rozerwje ‘w rezerwie’, bez łoś ‘przez oś’ (Ku), z nimi (T1), pod uprawe, w renku (T2), bez renkawa, w rozwore, w ogrótku, z ofcy (Z).

 

2. Spółgłoski wargowe miękkie

a) Asynchroniczna wymowa spółgłosek wargowych miękkich

    Na wymowę spółgłosek wargowych miękkich składają się dwa ruchy artykulacyjne: zwarcie warg lub szczelina między górnymi zębami a dolną wargą oraz podniesienie środka języka ku podniebieniu twardemu. Przy starannej wymowie tych spółgłosek oba ruchy występują równocześnie, są ze sobą zsynchronizowane. Ściśle synchroniczna artykulacja spółgłosek wargowych miękkich występuje jednak rzadko, częściej dochodzi do zachwiania jednoczesności, a nawet osłabienia i zaniechania jednego z dwu ruchów artykulacyjnych [Furdal 1955, 6]. W gwarach mazowieckich wymowa omawianych spółgłosek stała się wyraźnie asynchroniczna - artykulacja środka języka przesunęła się na moment po zakończeniu artykulacji warg, co doprowadziło do powstania grup, złożonych z głoski wargowej oraz miękkiego spirantu j, ś (ź), sz’ (ż’), ch’ (h’), względnie ń po spółgłosce m [Dejna 1993, 119-121]. Zmiany te są związane z panującą na terenie Polski północnej silną tendencją do palatalizacji, czyli „przerzucania punktu ciężkości artykulacyjnej na pracę środka języka.” [Zduńska 1965, 15].

  Ustalenie szczegółowych zasięgów każdego z typów asynchronicznej wymowy wargowych miękkich na terenie Mazowsza sprawia trudności ze względu na przenikanie się poszczególnych kontynuantów i brak konsekwencji ich występowania. Według H. Zduńskiej w południowo-wschodniej części dialektu mazowieckiego, na południe od Bugu, przeważa wymowa asynchroniczna typu pj, bj, fj, wj, mj [Zduńska 1965, 14; 29], natomiast według K. Dejny na tym obszarze zaznacza się silnie także artykulacja z udziałem spirantu ch’ oraz ń [Dejna 1993, m. 11.].

Podczas prowadzonych badań zanotowano jedynie ten pierwszy typ realizacji dla spółgłosek p’, b’, w’, f’, natomiast m’ miękkie wymawiane było także jako mń, por. przykłady: pjasta, z pjeca, śfjatu, wjecór, wjoski, wjewjórecka, wjadro, mjali, mjał//mniał, mniały, mniodu//mjodem, ziemnie//ziemje, ramje (B), pjasta, w pjecu, grabje, b^jilim, bjałko, f^jirankoł, wjatrak, wjewjórki, wjosna, mjenso, śmjeci, mjód//mniód, ziemnia, ramnie (G), grabje, grabjarka, b^jijak, bjałko, w pjecu, pjołun, kfjecień, fjeranki, wjater, wjosna, mjenso, zmjata, mjód, ziemnia, ciemnie (K1), pjasty, w pjecu, pjołun, grabje, b^jijak, bjałko, wjatraki, wjewjórka, wjosna, mjęłso, zmjeść, mjód, ziemnie, ciemnie (K2), grabje, grabjarka, b^jił, bjałko, pjołun, fjeranki, ofjara, wjatraki, wjewjórka, mjenso, ziemji//ziemnia, ciemje (R1), pjasta, w pjecu, pjołun, b^jijak, bjałko, wjatraki, śmjeć, zamnieść, mjód, ziemji//ziemni, siemje (R2), grabje, b^jijak, bjałko, w pjecu, pjołun, f^jiranki, wjatrak, wjewjórka, mnienso, zmjeść, mjód//mniód, mniody, ź ziemni, ciemnie (S), pjasta, w pjecu, pjołun, grabje, b^jijak, bjałko, f^jiranka, kfjetnia, ofjara, wjatrak, wjewjórka, wjosna, mjensko, zamjeść, mjód, ź ziemji, ciemje (T1), pjasta, w pjecu, pjołun, grabje, b^jijakiem, bjałko, f^jiranke, ofjara, wjatrak, wjewjórka, wjosna, mjenso, pozamjatać, mjót, ziemji, ciemje (T2), pjasta, w pjecu, pjołun, grabjamy, b^jijak, bjo^łłko, fjirany, ofjara, wjatrak, wjewjórka, wjosna, mjenso, zamjatać, mjód, w ziemni, ciemnie (Z).

 

b) uproszczenie grup spółgłoskowych powstałych w wyniku asynchronicznej wymowy spółgłosek wargowych miękkich

     Powstałe w wyniku rozłożenia spółgłosek wargowych miękkich grupy mogą ulegać uproszczeniom przez zredukowanie jednej z głosek wchodzących w ich skład [Dejna 1993, 122-123]. Redukcja może dokonać się poprzez zanik spółgłoski wargowej i pozostawienie samego spirantu, por. ofiara > ofsiara > osiara lub miasto > mniasto > niasto. Tego typu uproszczeń nie zaobserwowano na obszarze powiatu wołomińskiego, choć mogły one sięgać aż tutaj, o czym świadczy hiperpoprawne zastępowanie etymologicznego ń przez m’, por. śmjodanie ‘śniadanie’, śmjek, śmjeki obocznie do śniek (G).

   Redukcja omawianej grupy może także nastąpić w wyniku opuszczenia spirantu miękkiego: śf’ > śfj > śf; ćf’ > ćfj > ćf; dźw’ > dźvj > dźv. Ten typ uproszczeń notowano jedynie w formach: śfynie, śfyniaka (B), śfyński (R1), śfynki, śfyńskie, śfyńska (R2). Podobny wypadek zredukowania grupy spółgłoskowej powstałej z rozłożenia spółgłoski m’ przez opuszczenie miękkiego jej składnika zmorfologizował się w końcówce N. l.mn. -amy < amni//amji < -ami oraz w gwarowych odpowiednikach form zaimkowych mi, mię, por. przykłady: takymy, wołamy, żelaznymy, pługamy, sochamy, metalowemy, ciongnikamy, za toramy, nawalili my ‘nawalili mi’ (B), oczamy (G), osłamy, ronczkamy, cepamy (K1), wołamy, saniamy, ziarkamy, cepamy, przyczepamy (K2), boli me (R1), cepamy, renkamy, szrubamy, tamy deskamy, widłamy (R2), saniamy, tymy nawozamy (S), tymy, przed żniwamy, rogamy (T1), uszamy (T2), konserwamy, krowamy, saniamy, renkamy, cepamy, uszamy (Z).

3. Mazurzenie

Mazurzenie polega na przejściu szeregu spółgłosek dziąsłowych sz ż cz dż w zębowe s z c dz, przy czym głoska rz nie ulega temu zjawisku. Cecha ta występuje na całym Mazowszu wraz z Mazurami, wyłączając okolice Sejn i wschodnią część Podlasia. Na terenie powiatu wołomińskiego jest to zjawisko szybko zanikające, pojawiające się sporadycznie podczas dłuższych, spontanicznych wypowiedzi informatorów, por. przykłady: wjecór, ctery, kazde, Mazowsa, w Warsawje, przeprasam, dłuzej, tłuściejsy, pencnieje, cienskawo, cienzarem, ciełzar, cuje, lemjes, pscoły, sprychy, łupsóns, najlepsa, usykowano, duzych, juz, inacyj, scegóły, wazył, zawse (B), zeby, capje, kszacki, muso, zezre, cy, cłowjek, słonecńik, prośack’i, scenka ‘szczęka’ (G), drożdże, w szyskach, cłowjek, jesce, zobacy, moze, napise, ocy, przecies, przycepa, becy, kluc, dzierzak, wiso, jus, ze, obroncka, siecke, rzecy, rencne, drołskami (K1), cas, średniowjeca, inacyj, smacniejse, rzecywiśće (K2), z kazdego, kazde, kazdom, dzizy, dziza, wysykować, dziewcyny, dziewcyne, zadna, obrenc, jezdzem, podkurzac ‘podkurzacz do pszczół’, pscoły, opryskiwace, wjecora, wjecorem, siecke, siecki, kase ‘kaszę’, Siwcyna ‘nazwisko’, posmarujes, inacej, starsem, juz, skurcysyny, krzycał, krzycały, krzycała, kacki, wnucki, nieboscka, bedzies, pjecony, posem ‘poszedłem’, wjes, wesło, skwizyć, zacón ‘zaczął’, mozna, zaluzje, do nicego (Ku), inace^yj, jesce, kurce pjecone, lubis, moco, płaco, skońcyły, widzis, zeby (R1), cieⁱnsko, cy, do złoba, w syskach, jascurka, krzycy, łobłucyło sie, podjeⁱzdzało, wilca jagoda, łorcyki, przycepjony, przysła, rencne, mechanicnie, sprychyⁱ, zebyś, zyciu, źrebacka (R2), kopcyk, juz, cy, krynzyl, rzesoto (S), rzecy (T1), cekaj, do pjecenia, ze sklanki (T2), ozeniłem, pomożes, poset, przycepe, prziset, przysła, przysłem, tez, zenił(Z).

Mazurzenie wyraźnie odróżnia gwary od języka literackiego, jest łatwo uchwytne słuchowo, niejednokrotnie wyśmiewane przez ludność miejską i zwalczane w szkole, dlatego też mieszkańcy wsi szybko się go wyzbywają i, zwłaszcza w rozmowie z obcymi, starają się mówić poprawnie. Wyrazem unikania mazurzenia jest zastępowanie spółgłosek zmazurzonych miękkimi, por. śtaba (G), przysiet (Ku), zielazo (R2), śli (Z) oraz formy hiperpoprawne takie jak: u nasz, szkobelek, łod wasz (G), żaras (K1), szkobel, wasz (K2), szkobel, szkobla, u nasz, czo, powjónżane, nażywajo, sztoledz, borszuk (Ku), u nasz, szołtys, terasz (R1), szkubel (R2), szkubel, u nasz, dziedzicze (S), szkobel (T1), szkubel, szkrent (Z).

 

4. Spółgłoska l 

Odziedziczona z języka prasłowiańskiego spółgłoska l’ była miękka do około XVI w., a następnie przeszła w neutralne l, por. l’as > las. Jednakże w języku ogólnopolskim oraz w gwarach Wielkopolski, Małopolski i Śląska l’ miękkie pozostało nadal jako wariant pozycyjny przed samogłoską i, por. l’ico, l’ist [GHJP 1998, 144]. Nieco inaczej głoska ta rozwinęła się na Mazowszu i Kaszubach oraz w gwarach pozostających pod ich wpływami - na tych terenach l’ miękkie stwardniało nawet w pozycji przed samogłoską i.

Przed I wojną światową wymowa taka była powszechna i obejmowała północ polskiego obszaru dialektalnego, czyli Pomorze i Mazowsze [Nitsch 1958, 46], także późniejsze syntetyczne opracowania gwar polskich potwierdzają ją na tych terenach. Natomiast publikowane po II wojnie światowej monografie gwar i cech gwarowych mazowieckich podają już liczne przykłady obok l twardego także l’ palatalnego [Cyran 1960, 161], [Zduńska 1965, 73]. Również materiał zgromadzony do tej pracy świadczy o tym, że obecnie nie można mówić o powszechnej twardej wymowie l’ przed i. Zgromadzonych przykładów, ilustrujących tę cechę gwarową jest mało, najczęściej w mowie mieszkańców wsi powiatu wołomińskiego występowała wymowa ogólnopolska, por. zapisane przykłady: klyny, palyć (Ku), lys, z glyny, tulypany, palyło, spalyło, zapalyło, solyło, lystek (S), lyst (Z).

5. Spółgłoski tylnojęzykowe

    Na przełomie XV/XVI w. twarde spółgłoski k, g zaczęły ulegać zmiękczeniu przed nowo powstałymi samogłoskami przednimi: y  (< psł. *y, -ъjь) oraz e (< *ъ, l, -oje). Konsekwentnie głoski k, g zmiękczyły się na terenach dialektów wielkopolskiego i małopolskiego, por.: takie drogie, polski, polskiego, giez, a innowacja ta już od wieku XV zaczęła przenikać do języka ogólnopolskiego. Natomiast w przeważającej części gwar mazowieckich miękczenie to zachodziło znacznie mniej regularnie. Stan najbliższy językowi ogólnopolskiemu panuje na południowo-zachodnim obszarze Mazowsza, na pozostałej jego części przeważają albo twarde ke, ge, ky, gy w typach kedy, cukerek, droge, takego, mlekem, albo występują lekko zmiękczone k’, g’, a nawet ch’, albo stan występowania twardych spółgłosek tylnojęzykowych jest bardzo niekonsekwentny [Dejna 1993, 125-126]. Niżej podaję przykłady ze wsi powiatu wołomińskiego, w których zanotowano realizacje niezgodne z wymową ogólnopolską.

a) w pozycji przed samogłoską e

    Z twardych połączeń spółgłosek tylnojęzykowych z samogłoską przednią e najlepiej zachowuje się na badanym terenie wymowa kedy, take oraz kerownik, keruje, która wystąpiła prawie we wszystkich zbadanych punktach, por. kedy (K1), (Ku), kedyś (B), (G), (K2), (Ku), (R2), (T2), take (B), (G), (K1), (K2), (Ku), (R2), (S), (T1), (Z), kerować, kerownik (K1), kerownik, kerowniku (Ku), keruje (R1), kerownik (T2), kerownik (Z). Wariant twardy k, g częsty jest także w końcówce N. l.p. rzeczowników, por. ślimakam, młoteckem, pługem//pługam (B), pługem, z sokem, ternikem (G), pługem, kieliszkem, sokem, drapakem, redełkem, wysiłkem (K1), sokem, ze źrebakem (K2), pyskem, z sokem, naparstkem (Ku), słodzikem (R1), pługem, kadłupkem, makem, słodzikem (S), z sokem (T2), pługem, z sokem, okem, nożykem (Z). Pozostałe przykłady wystąpiły sporadycznie, por. daleke, wysoke (B), sukenka (G), druge, magel (K1), keliszek, okenko (K2), cukerki, jake, kełbasy, okonko ‘okienko’, wylakerowane, sukenki, ruske, keszeni, brukew, całkem (Ku), nagetki (R1), druge (S), okenko, ruske (T2), lekke, całkem, druge, drugego, kełbasy, okeć, keszeni (Z).

 

b) w pozycji przed samogłoską y

   Niepalatalna wymowa głosek k, g w połączeniach z samogłoską y zachowana jest gorzej niż przed samogłoską e, najsilniej utrzymała się we wschodniej i północnej części powiatu wołomińskiego, we wsiach Borucza, Strachówka i Kukawki, por. przykłady: takymy, taky, kyju (B), bl’iźńaky (K1), taky (K2), kyj, szczeńaky, sroky, śikorky (Ku), taky, matky, kylometry, długy, kołky, kyjek (S), kyjanko (T2), pożeczky (Z).

 

c) zmiękczenie spółgłoski ch w pozycji przed samogłoską y

   Powiat wołomiński należy do obszaru Mazowsza południowo-wschodniego, na którym obok twardego ch może wystąpić przed samogłoskami e oraz y, zmiękczona spółgłoska ch’ [Zduńska 1965, 89]. Podczas prowadzonych badań nie zanotowano żadnego przykłady ilustrującego miękkość ch przed samogłoską e. Najsilniej ch ulega zmiękczeniu przed samogłoską y, która na tym terenie ma artykulację podwyższoną do yⁱ . Szczególnie często wymowa taka występowała w wyrazie ch’yⁱba, który w takiej postaci notowany był we wszystkich wsiach, drugą częstą formą była postać much’yⁱ (G), (K1), (Ku), (S). Poza tym zapisano następujące przykłady: uciech’i (G), nach’yⁱli, ch’yⁱzo ‘chyżo’ (K1), okruch’yⁱ (Ku), dach’yⁱ, orzech’yⁱ (R1), sprych’yⁱ(R2).

 

6. Zmiany w grupach spółgłoskowych

a) w grupie dwu spółgłosek szczelinowych

W grupie dwu spółgłosek szczelinowych zanotowano w gwarach powiatu wołomińskiego zmiany dwojakiego rodzaju: wzmocnienie artykulacji pierwszej spółgłoski w grupach chw, chsz oraz uproszczenie artykulacji w grupie chw-.

Zastępowanie w grupach spółgłoskowych spółgłoski tylnojęzykowej szczelinowej, bezdźwięcznej ch, która łatwo może zaniknąć, przez mocniejsze artykulacyjnie k może być spowodowane procesami dysymilacji [Dejna 1993, 132]. Spółgłoska k na miejscu ch w grupie chsz i chw przyczynia się do utrzymania brzmienia wyrazu zbliżonego do właściwego. Omawiany proces zanotowano w następujących formach: wjyⁱrzk, z wjyrzku obok z wirzchu (B), kwasty, krzan, krzest, krztu, krześniak (G), na wjerzku, krzesny obok chrzesny, krzesna (K1), na wjerzku, kwasty, krzan, krześniak obok chrześniak, sierzkl//sierzk ‘sierść’ (R1), na wjerzku//na wirzku (R2), krzan obok chrzan, krześniak (T1), sierzkel (S). Forma krzan zdarza się w różnych punktach Mazowsza, przeważnie jednak w południowej i zachodniej jego części. Najdalszy zasięg tej postaci pokrywa się mniej więcej z północno-wschodnią granicą powiatu wołomińskiego [AGM, m. 486]. Archaiczna forma krzest i pokrewne, występuje na prawie całym Mazowszu [Zduńska 1958, 307].

 

b) w grupie dwu spółgłosek zwartych

    W grupach składających się z dwu spółgłosek zwartych może nastąpić albo osłabienie artykulacji pierwszej spółgłoski, albo zastąpienie jej przez inną spółgłoskę. Osłabienie artykulacji notowano w wyrazach zawierających grupę spółgłoskową kt, składającą się z dwu bezpośrednio ze sobą sąsiadujących spółgłosek zwartych, o dwu różnych miejscach artykulacji, por. chto, nichtórzy, chtóry, nicht (B), chto, nicht (G), nicht (K1), chto, nicht (Ku), chtoś (R2), nicht (T1), chtoś, chto, niechtóre (S). Zjawisko to tłumaczy się czynnikami artykulacyjnymi. Bezpośrednie przejście od zwarcia tylnojęzykowego przy k do przedniojęzykowo-zębowego przy t jest uciążliwe, zatem jedna z artykulacji zostaje osłabiona – głoska k przechodzi w słabsze ch [Zduńska 1958, 307-308]. Wymiana ta w wymienionych wyżej wyrazach dokonała się niemal na całym Mazowszu konsekwentnie.

     Podobnie można wyjaśnić, notowane sporadycznie na Mazowszu, zastąpienie k przez ch w wyrazie zachrystia (K1), (T1). Wymowa spółgłoski r wymaga kontaktu przedniej części języka z dziąsłami. Jeśli uwaga artykulacyjna skupi się na tym ruchu w jamie ustnej, to tylnojęzykowe zwarcie zostanie wykonane słabiej i powstanie szczelina, czego efektem będzie spółgłoska ch [Zduńska 1958, 308].

   W mowie mieszkańców powiatu wołomińskiego notowano także proces upraszczania grup składających się z dwu całkowicie zasymilowanych spółgłosek w wyrazach lekki i miękki, por. przykłady: lekie, mjenkie (G), mjenki (Z), mjenka (K2), (R1), mjenko (S), mjenkie (T1), (T2). W kilku punktach uproszczenie to zostało uniemożliwione przez zastąpienie głosek k’//k w grupach k’k’//kk przez t, por.: letkie (G), (K1), (K2), (R2), letka (S), mjentkie (G), mjentka (K1), (R2). Przekształcenie grupy kk w tk jest przykładem panującej w gwarach centralnej Polski tendencji do zachowania grup spółgłoskowych - przez wprowadzenie łatwej do wymówienia grupy tk zapobiega się uproszczeniu typu lekko > leko [Koneczna 1965, 192].

 

c) dysymilacja grupy spółgłoskowej dl na gl

    Cechę tę zanotowano jedynie w dwóch wsiach w wyrazach mgli (G), (K2) oraz zemdlał (G). Mamy tu do czynienia z próbą wzmocnienia grupy spółgłoskowej mdl- poprzez przesunięcie miejsca artykulacji zagrożonej głoski d ku tyłowi jamy ustnej, co wzmacnia jej trwałość [Koneczna 1965, 192]. Formy mgłe, zemgleli, mgłość, a także moglić się, moglitwa występują już w XV w. i pojawiają się w piśmiennictwie polskim aż do końca wieku XVIII. Do dzisiaj zachowały je dialekty całej Polski oprócz gwar śląskich [Taszycki 1961, 259-274].

 

Wokalizm

I. Kontynuanty sonantycznego *l’ w formach mleć, pleć, wełna, wilga 

   W okresie Sonant zgłoskotwórczy jest definiowany jako „spółgłoska z szeregu płynnych, która może być ośrodkiem sylaby.” [EJP 1999]. W języku prasłowiańskim funkcjonowały cztery sonanty r l twarde i r’ l’ miękkie [GHJP 1998, 105-106].wokalizacji sonantów"> (ok. X/XI w.) powstawały odmienne terenowo kontynuanty. W dialekcie mazowieckim miękki sonant l’ wymienił się w grupę ‘el, dochowaną częściowo w formach mielli, pielli oraz wywielga, zaś przed spółgłoskami przedniojęzykowo-zębowymi twardymi t, d, n, s, z, r, ł stwardniał i razem z pierwotnym twardym sonantem l dał oł, por. *mołła, *połła. Ten pierwszy kontynuant mógł oddziałać na zmiękczenie spółgłoski przed oł i spowodować powstanie takich form jak miołła, piołła, wiołna.

W pozostałych dialektach polskich przed wymienionymi spółgłoskami przedniojęzykowo-zębowymi sonant miękki l’ przechodził w grupę eł, por. mełła, pełła, zaś przed innymi niż przedniojęzykowo-zębowe twarde w il, por. wilga. Ten typ rozwoju wpływał na dialekt mazowiecki, znacznie wypierając kontynuanty dawniejszego ‘el i oł. Na skutek wyrównań do dawnej postaci mielli, pielli powstały w gwarach mazowieckich formy ze zmiękczoną spółgłoską wargową typu miełła, piełła [Dejna 1993, 91-93].

Według mapy K. Nitscha zamieszczonej w niniejszym opracowaniu (por. rys. 3.) granica między małopolskim i wielkopolskim mełł, pełł, wełna, a mazowieckim miołł, piołł, wiołna przebiegała przed I wojną światową nieco na zachód od Łowicza i Rawy Mazowieckiej. Po II wojnie światowej A. Basara notowała omawiane wyrazy w postaci północnopolskiej jedynie w kilkunastu wsiach wschodniego Mazowsza, m.in. we wsi Grabie Stare, por. opjołłam [Basara 1965, 58-59]. Według m. 471 AGM i późniejszych opracowań [Kowalska 2001, 157-175], w zakresie form 1., 2. i 3. osoby l.p. czasu przeszłego, na terenie powiatu wołomińskiego dominuje typ północny miołłem, piołłem, miołłeś, piołłeś, miołł, piołł, występujący obocznie z formami typu mliłem, pliłem, mlił, plił powstałymi poprzez analogię do postaci bezokolicznika mleć, pleć [Nitsch 1958, 360-361]. Wschodnia część badanego obszaru zdominowana jest przez formy z -‘oł, pozostałe warianty skupiają się na jego zachodnim skrawku. We wsiach Duczki, gm. Wołomin i Wszebory, gm. Dąbrówka zanotowano także postać miełłeś [AGM, t. X, 73].

Południowopolski typ z meł-, peł- występuje rzadko, jedynie w południowo-zachodniej części powiatu wołomińskiego, zaś formy z mieł-, pieł-, charakterystyczne przede wszystkim dla pólnocno-zachodniego Mazowsza, oprócz postaci miełłeś, nie zostały na badanym obszarze poświadczone [AGM, m. 470, 471], [Kowalska 2001, 160-161].

Podobną różnorodność kontynuantów psł. *l’ zaobserwowano podczas ostatnich prac dialektologicznych. Dominował typ północny z mioł-, pioł-, wydaje się jednak, że w porównaniu z poprzednimi badaniami, znacznie rozszerzyły swój zasięg postacie z mieł-, pieł-, por. przykłady: 1. osoba l.p. czasu przeszłego: pjołłem, mjołłem (Ku), pjełłem//pjołłem (T2); 3. osoba l.p. czasu przeszłego: mnieł, pjołło, mjołło (G), zmjołło (K1), przemjełła, pjołła (K2), pjoł, zmjuł, zmjełło//zmjołło (Ku), mił, mjeł, mjołła (R2), mjełło//mjałło, meł, mełła//mjałła, mniuł (S), pjołła, mjełła, mjołło//mjełło (T1), mjeł, mjełła (T2), mjełła mówi sie chyba (Z); 3. osoba l.mn. czasu przeszłego: pjełli, pjołły, mjełli (Ku), mjełli (T1), mjełli (T2).

Na mapie 469 AGM forma wiołna, występująca obocznie do wełna, obejmuje tylko wschodnią część powiatu wołomińskiego, na zachodzie panuje ogólnopolska wełna. Taką też postać notowano podczas prowadzonych badań. Wywielga z rzadka jest spotykana na całym Mazowszu, na interesującym nas obszarze zanotowano ją tylko we wsi Ruda (R2).

 

II. Kontynuanty sonantycznego *r’ w wyrazach sierp i sierść

    Miękki sonant r’ przed spółgłoską wargową lub tylnojęzykową przechodził w grupę ir’, która następnie rozwinęła się w erz (por. rozdz. I, III.2.b). Zanotowane formy sierzpem, sierzpy (G), sierzpe^ym, sierzpy, sierzpach (K1), sierzpamyⁱ (Ku), sierzpami (R2) oraz sierzchel (G), sierzchel (K1), sierzchla, sierzch (Ku), sierzkl//sierzk (R2), sierzć (T1), sierzkel (Z) kontynuują prawidłowy rozwój sonantycznego r’ w omawianej pozycji. Według mapy 494 AGM, postacie śeszp, a także pasierzb ‘pasierb’ mają bardzo szeroki zasięg na Mazowszu, nie obejmują jednak obszaru powiatu wołomińskiego, na którym notowano jedynie wyraz sierzpień ‘sierpień’. Natomiast zasięg formy sierzchel obejmuje całą północną-wschodnią część badanego terenu. Inne źródła potwierdzają obecność na interesującym nas obszarze obu form: A. Basara podaje ze wsi Grabie Stare wyrazy pasieⁱrzb, sirzp oraz sirzch [Basara 1965, 82-84], zaś AGP z tej samej wsi sierzp, sierzchel, sierzkel, sieⁱrzchoła, sierzć oraz sierzchel, sierzkel, sie^yrzchoła, sierzć z punktów Kołaków i Starowola [AGP, m. 33].

 

III. Samogłoski ustne

W okresie staropolskim, obejmującym przedział od początków rozwoju polszczyzny (X w.) do początków XVI w. [GHJP 1998, 54], każda samogłoska mogła wystąpić jako długa lub krótka. Iloczas, czyli czas trwania samogłoski wpływał na znaczenie wyrazu. Zanik iloczasu, który nastąpił na przełomie XV – XVI w. doprowadził do zastąpienia opozycji samogłoska krótka – samogłoska długa nową opozycją samogłoska jasna – samogłoska ścieśniona (pochylona). W języku literackim wysokie samogłoski długie i, y, u zidentyfikowały się z kontynuantami dawnych krótkich odpowiedników. Natomiast ā długie przeszło w a ścieśnione i było wymawiane jako dźwięk pośredni między a oraz o, ē długie przeszło w e ścieśnione o barwie pośredniej między e oraz i/y, a o ścieśnione pochodzące z ō długiego stało się głoską pośrednią między o i u. Głoski te zanikły w języku ogólnopolskim, ale nadal można je usłyszeć w gwarach [GHJP 1998, 126-129]. W porównaniu z innymi dzielnicami gwarowymi jak np. Małopolska czy Wielkopolska Mazowsze wykazuje stosunkowo słabą tendencję do ścieśnień dawnych samogłosek długich. Gwary mazowieckie prawie nie rozwinęły odziedziczonych z okresu średniopolskiego (XVI w.-1772 r.) samogłosek ustnych ścieśnionych. Pozostały one stosunkowo bliskie tej fazie rozwoju, w jakiej znajdowały się prawdopodobnie w XVI w. [Basara 1965, 27].

 

1. Samogłoska a

a) przednia artykulacja staropolskiego ǎ krótkiego

 W gwarach mazowieckich w okresie zanikania zróżnicowań iloczasowych staropolskie ǎ nie przeszło, jak w języku literackim w a jasne, lecz w głoskę o bardziej przedniej artykulacji, pośredniej między a i e, oznaczaną jako [a^e]. Głoska ta w sąsiedztwie spółgłosek miękkich i sonornych mogła zbliżać swoją artykulację do samogłoski e, a nawet zlewać się z nią. W przeszłości wymowa taka obejmowała prawdopodobnie całe Mazowsze i była uznawana za gwarową, dlatego też unikano jej w polszczyźnie ogólnej, o czym świadczą liczne formy hiperpoprawne w zabytkach XV i XVI w. Współcześnie taka realizacja dawnego ǎ występuje jedynie w najbardziej peryferycznych gwarach mazowieckich na Mazurach [Dejna 1993, 158-160]. Z tym dawnym typowo mazowieckim przesunięciem ku przodowi artykulacji staropolskiego ă > a^e wiązać należy szereg notowanych na terenie powiatu wołomińskiego zjawisk fonetycznych, jak: a) przejście nagłosowych grup ja- > je- oraz ra- > re-; b) przejście śródgłosowych grup -ar- > -er-; c) przejście wygłosowych grup -aj > -ej; d) wyrównanie ‘a < *ěT do kontynuantów nieprzegłoszonych. Omówieniu tych cech poświęcone są kolejne podrozdziały.

 

b) przejście nagłosowego ja- > je- 

    W okresie staropolskim przejście nagłosowego ja- > je- i ra- > re- było zjawiskiem systemowym i obejmującym całe Mazowsze [Taszycki 1961, 71-148]. Współcześnie ma charakter leksykalny, a nie fonetyczny i szybko zanika, o czym świadczą liczne formy z obocznością ja-//je-, ra-//re- lub z samym ja-, ra- wewnątrz obszaru wymowy z je-, re-.

    Podczas obecnych badań tylko raz zanotowano wymianę ja- > je- w wyrazie jeskółka (K1) oraz hiperpoprawne postaci jasce ‘jeszcze’ (B), jadzie ‘jedzie’ (R1) oraz jażyny ‘jeżyny’, jadzie, pojadzie, pszejadzie (Ku)>. Poza tym zawsze jałówka (G), (K2), (R1), (R2), (S), (T1), (Z), jałówki, jagnienta (Ku), jagoda (R2), (T1), (T2), (Z), jarzembina (G), (K1), (Ku), (R1), (T1), (T2), (S), (Z), jaszczurka (K1), (K2), (Ku), (S), (T2), (Z), jabłonka (G), (Ku), (R1), (T2), jaskółka (R1), (T1), (T2), (Z).

 

c) przejście nagłosowego ra- > re-

   Już K. Nitsch notował tę cechę tylko w niektórych wyrazach, por. redło (lub re^ydło), redzić, rek, remię, reno. „Powszechne to [...] na całym dalszym Mazowszu, ale nie wszędzie występuje we wszystkich wymienionych wyrazach; najdalej na pd., bo aż pod Sochaczew i Lublin, dochodzi redło.” [Nitsch 1958, 36-37]. Na mapie 463 AGM teren powiatu wołomińskiego obejmują tylko formy redzić i redło występujące obocznie do form radzić i radło. Obraz ten uzupełniają nieco mapy 67 i 68 AGP – we wsi Kołaków zapisano formy: redło, redełko, redlić, obredlać, we wsi Starowola: redło, redełko, a we wsi Grabie Stare: redło, redełko, redlić, obredlać, redlina, redlinka, redzić, nie poredze.

    Podczas najnowszych badań uzyskano podobny zestaw wyrazów zachowujących przejście nagłosowego ra- > re-, por. redła, redłom (B), redełko, redli sie (G), redełko, redli (K1), redełko (K2), redło (Ku), redełko (R1), redełko (S), redło//radło (T1), redło (T2), redełko (Z).

W śródgłosie notowano jedynie przejście ra- > re- w wyrazach: obredla, poredzić ale porada (K1), obredlić, obredla (Ku), obredla, wyredla (R1), obredlić (T1), obredlać (T2), obredla (Z). Poza tym wszędzie występowały postacie z ogólnopolską grupą ra-, por. m.in.: rak (G), (R1), (R2), (S), (T1), (T2), (Z), raki (Ku), rano (B),(G), (K1), (K2), (R2), (S), (T1), (T2), (Z), ramje (K2), (R1), (T1), (T2), (Z), ramnie (G), (K1), (S), radzić (S), (T1), (T2), (Z).

   Trudno wyjaśnić, dlaczego cecha ta najlepiej utrzymuje się właśnie w formach radło, radli i pochodnych. Możliwe, że wchodzi tu w grę fakt, iż wyrazy radło, radlić, radełko ze względu na charakter desygnatu nie są w języku ogólnopolskim używane, toteż ich gwarowa postać najlepiej się tu utrzymuje [Taszycki 1961, 68].

  

d) przejście -ar- > -er- między spółgłoskami 

    Zmiana -ar- > -er-, podobnie jak przedstawione wyżej, nie jest współcześnie systemowa, pojawia się tylko w niektórych formach czasowników m.in. trzeć, drzeć, żreć, umrzeć, uprzeć się, zaprzeć, zawrzeć oraz rzeczowników, np. tartak, tarcica, umarlak, darń. Podobnie rzecz się przedstawiała w okresie staropolskim. Już od XII w. pojawiają się w zabytkach północnopolskich formy wyrazowe potwierdzające tę zmianę fonetyczną, np. wyderł ‘wydarł’ 1425, umerł ‘umarł’ 1437, pożerła ‘pożarła’ 1510. Zebrany materiał historyczny dowodzi, że przejście -ar- > -er- jest zjawiskiem starym, sięgającym doby przedpiśmiennej języka polskiego, obejmującym niegdyś całą północną Polskę z Wielkopolską włącznie, nigdy jednak nie przybrało większych rozmiarów i nie ogranęło większej O wpływie dialektu mazowieckiego (po przeniesieniu stolicy z Krakowa do Warszawy) na polski język literacki świadczą takie wyrazy, jak merdać, sterczeć, terkotać, terkot, obertas, które właśnie w postaci mazowieckiej, ze zmianą -ar- w -er- weszły do języka ogólnego [Taszycki 1961, 226-227]. liczby wyrazów [Taszycki 1961, 224-229]. 

K. Nitsch notował przed I wojną światową postacie: per, ter, nazer się, poderła, poderte, tertak, umerlak na całym północno-wschodnim terenie po Wieprz i Wisłę, i dalej po okolice Warszawy i Sochaczewa [Nitsch 1958, 61]. We wsi Grabie Stare zapisano w latach pięćdziesiątych formy ter, poterty, uterty, der, poderty obocznie z tar, potarty, utarty, dar, podarty [Basara 1965, 21-23]. Według AGP na całym obszarze powiatu wołomińskiego, zwłaszcza w jego północno-wschodniej części, można spotkać grupę -er- < -ar- w wyrazach ter, der, żer, uper (się), umer i formach pokrewnych, ale występujących obocznie do form ogólnopolskich [AGM, m. 468]. Obecnie można obserwować stopniowe wycofywanie się omawianych postaci na północ. Ustępują one przed szerzącymi się w tym kierunku południowomazowieckimi i literackimi formami z -ar-. W badanych wsiach cecha ta wystąpiła już tylko sporadycznie, por. terło, przeterło (B), derły (R2), naterli, rozposterło (Ku).

 

e) przejście wygłosowych grup -aj > -ej 

    W gwarach mazowieckich, samogłoska a < stpol. ă może ulegać uprzednieniu artykulacyjnemu także w połączeniu ze spółgłoską j w formach przysłówków dzisiaj i tutaj. Na mapie 467 AGM zwraca uwagę daleki północno-wschodni zasięg tych form, obejmujący także powiat wołomiński, choć tutaj notowano je zawsze obocznie z postaciami ogólnopolskimi. Tak szeroki zakres form z -ej < -aj, cechą charakterystyczną przede wszystkim dla południowej i zachodniej Polski, powszechnie tłumaczy się analogią do form dzisiejszy, tutejszy [Basara 1965, 13]. Według mapy A. Basary omawiane zjawisko występuje w gwarach mazowieckich tylko do linii wyznaczonej przez Pruszków i Nowy Dwór Mazowiecki, a na terenach położonych dalej na wschód notowane jest sporadycznie lub w ogóle [Basara 1965, m. nr 1.]. Ten stan rzeczy potwierdziły ostatnie badania, zapisano bowiem tylko trzy przykłady: tutej (B), dzisiaj//dzisiaj (G), dzisiej (T2).

 

f) wyrównanie ‘a < *ěT do kontynuantów nieprzegłoszonych

   Północno-wschodnia przednia artykulacja samogłoski a stała się też przyczyną szerszego niż w innych gwarach zastępowania na Mazowszu ‘a < *ěT przez pozostający w oboczności nieprzegłoszony kontynuant psł. *ě, czyli ‘e [Dejna 1993, 166-167]. Spośród postaci bez przegłosu największy zasięg w gwarach mazowieckich, po Łowicz i Grójec, mają formy zamietać oraz wietrak, nieco węższy formy spowiedać i opowiedać [AGM, m. 474]. A. Basara wyznaczyła najdalszy zachodni zasięg, obejmujący niemal cały powiat wołomiński, postaci zawiesy, zanotowała też formy opowiedać i wietrak we wsi Grabie Stare [Basara 1965, m. nr 17; 50-51]. Obecnie na całym Mazowszu obserwuje się wyraźne cofanie wyrazów bez przegłosu i szerzenie się postaci ogólnopolskich. Podczas prowadzonych badań brak przegłosu *’ě > ‘a zanotowano w formie wymjetało sie, powstałej przez wyrównanie do wyrazu zamjeść (K1) oraz w formie wjenuszek, utworzonej przez wyrównanie do wyrazu wjeniec (G).

 

g) rozwój kontynuantów staropolskiego ā długiego

    Ze względu na wymowę kontynuantów dawnego ā długiego Mazowsze dzieli się na dwie części: południową z a pochylonym i północną (z wyjątkiem Kurpi i Broku), gdzie występuje a jasne. Przed I wojną światową powiat wołomiński leżał na granicy tych dwóch terytoriów (por. rys. 3). Obecnie trudno jest wykreślić dokładny zasięg występowania kontynuantów ā długiego na badanym terenie, leżącym blisko Warszawy, gdzie wszystkie cechy gwarowe zatarły się już w dużym stopniu na skutek szczególnie silnych wpływów języka ogólnopolskiego. Już podczas badań prowadzonych w latach pięćdziesiątych notowano jedynie resztki a pochylonego we wsi Grabie Stare, por. m.in. studnia^o, bara^on, chrza^on, trowa, balija^o, bija^ok, na^oparstek, opowieda^o, ładno, staro, da^ownij, pta^oski, dobro, żelazno, pada^o, błyska^o, wa^om, na^om, maśla^onka [Basara 1965, 24-46]. Podobny stan rzeczy widoczny jest na mapach w AGP ukazujących, że kontynuanty ā długiego zachowały się także tylko w wymienionej wsi [AGP, m. 75-78] oraz „Dialektach polskich” K. Dejny, gdzie powiat wołomiński znajduje się już w całości na terenie wymowy ā jak a [Dejna 1993, m. 33].

   Przeprowadzone badania potwierdziły, że na terenie powiatu wołomińskiego zachowały się tylko ślady ścieśnień dawnego ā długiego w niektórych wyrazach, przede wszystkim w sąsiedztwie spółgłoski nosowej, która sprzyja węższej wymowie samogłosek niskich i średnich. Jest ono tu realizowane jako dźwięk pośredni między samogłoskami a oraz o lub o, a nawet ulega dalszemu ścieśnieniu do o^u lub u, por. w formach zaimków osobowych: wom (G), (K1), (Ku), (R2), som (B); w formach odmiany czasu teraźniejszego czasowników: mom (B), (G), (Ku), nazywa^om, wraca^om, przeprasza^om, działo^um (K1), wyciongum (B); prefiksie naj-: na^ojgorsze (R1); w formach przysłówków: ta^om (G), (Ku); w sufiksach: ziemjonki (B), gospoda^orz, maśla^onka, kijonko (K1), kijonkamyⁱ (Ku), kija^onke (S).

   Ścieśnienie dawnego ā długiego zanotowano również w 3. osobie l.p. czasowników r. męskiego czasu przeszłego: nocowa^oł (Ku) oraz w wyrazach nieprowda (Ku), bjo^uł ko (Z).

   U każdej z badanych osób, w tych samych wyrazach zanotowano także realizacje z a jasnym na miejscu dawnego ā długiego.

 

2. Samogłoska e

a) wpływ sąsiedztwa spółgłosek nosowych (N) na artykulację samogłoski e 

    Na terenie powiatu wołomińskiego samogłoska e w grupie eN, albo ulega rozszerzeniu do aN, albo ulega zwężeniu do e^yN, yN. Ten pierwszy sposób artykulacji można wytłumaczyć istniejącą na Mazowszu odpowiedniością między barwą ustną samogłoski nosowej przedniej i połączeń eN. Jeśli na danym obszarze gwarowym panuje archaiczna, szeroka wymowa samogłoski ę jak ą, to i e w grupie eN także rozszerza swoją artykulację do a, dając grupę aN, por. przykłady: owsam, ślimakam, tyłam, łoskaram, wozam, śniadaniam, zbożam, takamu ‘takiemu’, pługam, tan, nawozam (B), samamu, szczaniak (G), redełkam, drapakam, z koszykam, dnam (K1), bochanki, ciongnikam, koniam, przanny, tan (K2), danica ‘dennica’, bochanek, pszanicy, jamu, dżewam, smantarze, okanko ‘okienko’, potam, mukam ‘mogłem’, mjałam ‘miałem’, swojamu (Ku), danko (R1), tan (R2), potam (S).

 

Ten archaiczny typ wymowy notowany był powszechnie przez K. Nitscha wzdłuż prawego brzegu Wisły, aż pod Brok oraz w zachodniej części Kurpiów, zatem obejmował przed I wojną światową cały teren powiatu wołomińskiego (por. rys. 3). Taka realizacja grupy eN szybko zanika, co podkreślano już w opracowaniach z lat trzydziestych i współcześnie spotykana jest rzadko, zwłaszcza w okolicach Warszawy. Drugi sposób realizacji samogłoski e jest następstwem tego, że już pod koniec trwania artykulacji e zaczyna się przygotowanie narządów artykulacyjnych do wymówienia następnej głoski nosowej, polegające na wstępnym opuszczeniu podniebienia miękkiego. Wskutek tego odległość między położeniem masy języka, potrzebnym do wymówienia e, a górną częścią jamy ustnej zmniejsza się i kanał ustny staje się węższy, podobny do tego, jaki jest przy artykulacji e^y, a nawet y [Dejna 1993, 178], por. przykłady: cyment (B), le^yn, te^yn, woze^ym, adwe^ynt, sierzpe^ym, wje^ym, wjim, wim (K1), budowałe^ym, tyn, te^yn, jede^yn, cymentowe (Ku), tyn (R2), jele^yń, te^yn, wje^ym, wim, powje^ym (S). Jak wynika z podanych przykładów silne ścieśnienia samogłoski e, dochodzące do i//y są na badanym obszarze raczej rzadkie – jest to stan charakterystyczny dla Mazowsza prawobrzeżnego [Basara 1965, 66].

 Oprócz dwóch wymienionych wyżej realizacji występuje także, obecnie dominująca, wymowa zgodna z normą ogólnopolską, czyli eN, por. przykłady: jeden (B), siemnienia, sukenka, ziemnia (G), bochenek, ciemnie (K1), okenko, pszenny (K2), potem, ogonem (Ku), siemjeł (T1), bochenek, sukenke (T2).

 

b) kontynuanty samogłoski e w grupie er < ir < *r’

    Rozwój sonantu miękkiego *r’ uwarunkowany był sąsiedztwem fonetycznym. W okresie wokalizacji sonantów głoska ta, przed spółgłoskami wargowymi i tylnojęzykowymi przechodziła w ir’, natomiast przed palatalnymi w ir [GHJP 1998, 108]. Rezultaty takiego rozwoju miękkiego sonantycznego r’ utrzymywały się do XIV w., po czym w dialektach małopolskim, śląskim i wielkopolskim grupy ir’, ir uległy rozszerzeniu do er’ (> erz), er.W gwarach mazowieckich natomiast rozszerzenie omawianych grup dokonało się później, po zaniku iloczasu i wytworzeniu się pochylonego é (XVI w.), z którym została zidentyfikowana bliższa mu niż jasnemu e samogłoska i w grupie ir [Dejna 1993, 148-149]. Ślady tego typowo mazowieckiego rozwoju sonantycznego r’ miękkiego zanotowano podczas prowadzonych badań w niektórych wyrazach, por.: wje^yrzk, z wje^yrzku, z wje^yrzchu, pje^yrsy (B), dzieⁱrzak, wje^yrzba (K1), dopje^yro, dzie^yrzaka, dzie^yrzak, wje^yrzby (Ku), najpje^yrw na wje^yrzku, dzie^yrzak (R2), sie^yrp, najpje^yrw, na wje^yrzchu, dzieⁱrzak

(S), dopje^yro (T2).

b) rozwój kontynuantów staropolskiego ē długiego

   W języku literackim e pochylone, kontynuujące ē długie, utrzymywało się jeszcze do końca XIX w., a wąska artykulacja tej samogłoski do dziś zachowana jest w gwarach, także na Mazowszu, gdzie utrzymuje się zdecydowanie lepiej niż a pochylone [Basara 1965, 72]. W gwarach Mazowsza, kontynuant staropolskiego ē długiego bywa z reguły wymawiany jako głoska e^y - pośrednia między i/y oraz e, a także z silniejszym ścieśnieniem jako y lub i, por. przykłady: w formach rzeczowników: zwirzyna, pogrze^yp (K1), pogrze^yp (K2), dziza, dzizy, ml’yka, piniendzy, piniendze, bjida, chle^yp, kole^ypke, śnik (Ku), bidota (R1), dzieⁱza, pje^yńondze (S), pogrze^yp (Z); w formach czasowników: wicie, scylaj//szczylaj (B), wjeⁱcie (K1), bje^yliła, szczszylał, jisz, plyć, wje^ys (Ku); w formach stopnia wyższego i najwyższego przysłówków: dale^yj//dal’yj, puźnie^yj (G), puźnie^yj (K1), dawnie^yj, inacyj (K2), prendzyj, lżyj, łatwij, dalij, najlepje^yj, inaczyj (Ku), inace^yj//inacyj (R1), puźnie^yj (T1), najlepje^yj, puźnie^yj (T2), puźnij (Z); w przymiotnikach: źrybna (K1); w końcówce dopełniacza, celownika i miejscownika l.p. przymiotników rodzaju żeńskiego i zaimków: te^yj//tyj (B), drewnianyj, takij (K2), nij, tyj, swojeⁱj//swojij, takij (Ku), tyj (R2), takij (T1); w dopełniaczu l.p. przymiotników, liczebników porządkowych rodzaju męskiego i nijakiego, a przez analogię także i zaimków: jakie^ygo, trzecie^ygo, wrzosowe^ygo, tygo//tygo (B), drugigo (G), drugie^ygo, te^ygo//tygo (K1), drugigo, takiygo, te^ygo//tygo (Ku), jakigoś (R1), tygo (R2), (S). Na całym Mazowszu samogłoska e jest bardzo silnie ścieśniana w wyrazie też: tyż//tyz (B), tyz (K1), (Ku), te^yrz (R2), tyz//tyrz (S).

     Osobną grupę stanowią wyrazy, w których ścieśnieniu ulega e niekontynuujące ē długiego: zame^yk//zamyk (K1), zdyjmuje, odyjmuje, żuryk (Ku). Ścieśnieniu może ulec też samogłoska e w wyrazach zapożyczonych: w kiliszku (G), ce^ybulke, kie^yliszek (S), faje^yrki (K1), faje^yrach, kiliszkiem (Ku), kie^yliszek, kie^yliszkiem (T2), kiliskiem, chiblem (R2). Na terenie powiatu wołomińskiego wszystkie wymienione realizacje spotykane są rzadko, przeważa wymowa zgodna z normą ogólnopolską

    

3. Samogłoska y 

   Według ujęcia K. Nitscha (por. rys. 3) teren powiatu wołomińskiego stanowi część północnego obszaru Polski, na którym panuje wymowa każdej samogłoski y jak i. Wymowy tego rodzaju nie zanotowano podczas prowadzonych badań, natomiast pewną grupę stanowiły wyrazy, w których na miejscu samogłoski y wystąpił dźwięk pośredni między y oraz i, por. przykłady: tyⁱle, praktyⁱke (B), byⁱk, tyⁱlko, byⁱły, byⁱło, byⁱł, l’ipyⁱ, cepyⁱ, rob^jimyⁱ, schodzimyⁱ (G), szpryⁱchy, byⁱ, t’yⁱle, punktyⁱ, łatyⁱ, do góryⁱ, twardyⁱ, jagodyⁱ, ryⁱba, trzyⁱma, przyⁱ, żyⁱto (K1), poszyⁱcie, silnyⁱ (K2), tyⁱle, tyⁱlko, trzyⁱmajo, byⁱły, tyⁱłu, wszyⁱstko, stodołyⁱ, maszyⁱna, starczyⁱło, jagbyⁱ, przyⁱszed, przyⁱszed, przyⁱglonda, przyⁱjechał, żebyⁱ, wyⁱglondał, wyⁱglondało, bażantyⁱ, byⁱdła, spyⁱta sie, zeszłyⁱ, metalowyⁱ, dosypyⁱwali, dziewczyⁱna, wyⁱgodnie, wyⁱgode, spyⁱchał, wyⁱschło, nazyⁱwało, syⁱna, ryⁱbyⁱ, szmatyⁱ (Ku), byⁱdło, myⁱszyⁱ, kotyⁱ, tyⁱlko, baranyⁱ, tyⁱch, patyⁱki, tyⁱłku, żyⁱcie (R1), wyⁱka, wpyⁱchało (R2), byⁱdło, byⁱły, żebyⁱ, dowcipnyⁱ, tyⁱlko (S), góryⁱ, pasiatyⁱ, wbityⁱ (T2), przyⁱset (Z).

   W wielu opracowaniach gwar mazowieckich taka realizacja samogłoski y wysuwa się na pierwszy plan, natomiast pełne utożsamienie y z i notowane jest niekonsekwentnie, w niektórych tylko wyrazach czy pozycjach fonetycznych [Basara 1965, 91-96], „Po przejrzeniu całego materiału stwierdziłem, że wypadków, w których słyszałem wyraźne i na miejscu literackiego y jest stosunkowo niewiele. Wielką grupę stanowią natomiast wyrazy, w których słyszałem dźwięk pośredni między y oraz i [...].” [Cyran 1960, 82].

Także S. Urbańczyk uznaje wymowę pośrednią za dominującą na terenie północnej Polski: „W Polsce północnej wymawiane jest ono [samogłoska y – J.G.] jako y lub wprost i [...].” [Urbańczyk 1953, 12].[Cyran 1960, 82]. Obie wymienione wyżej realizacje samogłoski y są zjawiskiem zanikającym. Według mapy 86 AGP we współczesnych gwarach mazowieckich, wysoką realizację y jak i można już tylko spotkać na północ od rzeki Bug, natomiast na pozostałym obszarze występuje, obok powszechnej ogólnopolskiej, wymowa pośrednia.

 

4. Samogłoska i

Samogłoska i w mowie mieszkańców powiatu wołomińskiego jest na ogół wymawiana tak samo jak w języku literackim, jedynie w nagłosie wyrazów oraz przed spółgłoskami sonornymi notowano zmiany w jej artykulacji.

 

a) prejotacja nagłosowego i-

Na całym Mazowszu samogłoska i w nagłosie wyrazów może być wymawiana jako i- lub poprzedzona przez głoskę j i wymawiana jako ji-. Oboczność tego typu notowana była u większości badanych osób, dominowały jednak formy wyrazowe bez prejotacji, por. przykłady: ji//i, ^jile//ile, ^jidzie//idzie, ^jich, instrukcja (B), jigło//igło, jigłamy, jindycka, ji//i (G), indyk, indyczka, ji//i (K1), ji//i, igło, indor (K2), ji//i, jigłe//igła, jich//ich, jim//im, innego//jinnych, jile, jiś ‘iść’, idzie//jidzie (Ku), jigło, jiwentarza, i//ji (R1), jindor, indyka ‘indyczka’, igłoł, igliwje, ji//i, idź//jidzie (T1), ^jigło, indor, indyczka, ji//i (T2), jigło, ji, ^jiglina, ^jich, jigły//igły, indory//^jindor, indyczki, igiełk’i (S), igło, igiełk’i, ji//i, jiły ‘iły’ (Z). Zjawisko to można wyjaśniać tym, że niekiedy początkowa faza samogłoski i odznacza się nieco wyższym wzniesieniem środkowej części języka, czego rezultatem jest głoska j [Friedrich 1955, 71].

 

b) rozszerzenie artykulacji samogłoski i przed spółgłoskami sonornymi

      Samogłoska i może ulegać pewnym zmianom pod wpływem sąsiedztwa spółgłosek sonornych. Zmiany te polegają głównie na rozszerzeniu artykulacji i nie zawsze zachodzą konsekwentnie. Na terenie powiatu wołomińskiego zjawisko to występowało rzadko, w tych samych pozycjach wyrazowych u wszystkich badanych osób, por. nie lubjeli, jendyk, jendyki, jendycka (G), fjeranki, fjeranke (K1), jendyczki (Ku), jendor, jendyki, fje^yranka (R1), jendor, jendycka (R2), fjeranka (S), fje^yranki//fjiranki (Z). Powyższe zjawisko fonetyczne poświadczone jest także w najstarszych polskich zabytkach pisanych. W pozycji przed spółgłoskami nosowymi można je wyjaśniać trudnościami w utrzymaniu wysokiej artykulacji samogłoski i, bowiem spółgłoski te wymagają znacznego obniżenia podniebienia miękkiego [Koneczna 1965, 71].

 

5. Samogłoska o

a) labializacja samogłoski o 

   Na terenie dialektu mazowieckiego labializacja, czyli poprzedzanie samogłoski o, a także u przez głoskę ł, zaznacza się słabo – jedynie w nagłosie wyodrębnia się krótkie ł, które powstaje z silniejszego zaokrąglenia warg, następującego wcześniej niż ułożenie masy języka dla o [Dejna 1993, 179-180]. Na badanym terenie labializacja występowała rzadko, zawsze obocznie do form nielabializowanych, por. przykłady: ^łoś, łoskaram, ^łopcyscać, ^łoni, ^łorze, ^łoba (B), łosie (G), łoś, łotpowjem, łobwodnica, łosioł, łodwija, łokrenca, łon, ^łokenko, ^łowsu, ^łopjele, łostrzy (K1), łoś, łoparciem, ^łorze, ^łobornik, łon, ^łoni, łogon, łotpoczywa, łowce, łosiuł, ^łotoczka, ^łokrongła, łobjad, (Ku), łoś, łosi, ^łojcem, ^łobrenc, ^łowce, łorało (R2), ^łoj, ^łosełko, ^łon, ^łona, ^łobjad (S).

Labializacja jest cechą gwarową, której informatorzy starali się unikać, stąd pojawiające się niekiedy w wypowiedziach formy hiperpoprawne, w których usunięto etymologicznie uzasadnione ł: opata ‘łopata’, okieć ‘łokieć’ (G), na opacie, okieć (K2), okieć (R1), okieć (T1), opate, okieć (T2), okeć, opucha ‘łopuch’, opatke (Z).

 

b) zwężenie artykulacji samogłoski o przed spółgłoskami sonornymi

   Na zmianę artykulacji jasnego o, podobnie jak innych samogłosek, może wpływać sąsiedztwo spółgłosek sonornych. Na terenie powiatu wołomińskiego najsilniej zaznaczyły się zmiany spowodowane sąsiedztwem spółgłosek nosowych (N). Charakterystyczne dla nich opuszczanie podniebienia miękkiego może rozpoczynać się już pod koniec trwania czynności artykulacyjnych właściwych dla samogłoski o, co pomniejsza szerokość otwarcia jamy ustnej [Dejna 1993, 185]. W wyniku spowodowanych tym przekształceń kanału ustnego samogłoska o przed spółgłoskami nosowymi może ulegać nieznacznemu zwężeniu i cofnięciu do o^uN, u^oN, por. ko^unia, fro^uńcie, to^une, stro^uny, bro^unach, połozo^una, konio^um (B), sło^umjecznik ‘słonecznik’ (G), plo^unuje (K1), konio^um (K2), zrobjo^uny, ko^uniomi, ko^unia, łogo^un, bło^unka, sło^umy, sło^uńce, sło^umjanym (Ku), działkowico^um (R1), konio^um (R2), sło^uma, gro^umnice (S), a nawet stać się głoską maksymalnie zwężoną i cofniętą do uN, por. fruńcie, bruno (B), uny//łuny (G), łuni, dokunt (K1), łuna ‘ona’, uny, łuni, panium, łogun, słumki, kumpania, bizun (Ku), kunia (S).

c) rozwój kontynuantów staropolskiego ō długiego

   Odpowiedniki ō długiego na Mazowszu mogą brzmieć jak ó, o^u lub o. Na terenie powiatu wołomińskiego, podobnie jak w języku ogólnopolskim, staropolskie ō długie kontynuowane jest powszechnie jako głoska ó, por. próg, wjecór, wóz, góry, przód (B), dwóch, synów, góry (G), dół, gnój, próg, przód, znów (Ku), zerówki, próg (K2), wóz, dwóch (R1), góra, dwóch (R2), pagórek, góry, dwóch synów (S), wóz, nóż, góry, dwóch synów (T1), nóż, góra, dwóch synów (T2), wóz, góra, synów, żłób (Z).

   Tylko cztery razy pojawiły się wymówienia z jasnym o, kontynuującym ō długie, w wyrazach: znow (B), dwoch (G), omłocili, roz ‘rósł’ (Ku).

 

6. Samogłoska u

a) labializacja samogłoski u-

 Podobnie jak w przypadku Por. rozdział: Wokalizm, III.5.a.samogłoski o, także przy u labializacja zaznacza się bardzo słabo i występuje jedynie w nagłosie, por. łuprzonz, ^łurośnie, ^łubity, ^łula (B), ^łumocniony (K1), ^łuda, ^łu nas (K2), łudo, ^łuzbjeram (R1), łudo, łukluknuł ‘uklęknął’ (R2), ^łuszy (S). Według A. Basary teren, na którym panuje omawiana wymowa jest węższy niż ten, na którym notuje się labializację samogłoski o: „Wyodrębnia się tutaj Płockie, Sierpeckie oraz okolice Łowicza i Rawy Mazowieckiej, a we wschodniej części Mazowsza teren zawarty między Ciechanowem, Brokiem i Nowogrodem. [...] wyraźny zanik labializacji występuje przede wszystkim w szeroko pojętych okolicach Warszawy.” [Basara 1965, 125]. W latach dziewięćdziesiątych labializację samogłoski u notowano we wsiach Kołaków i Starowola tylko w formach wyrazu udo [AGP, m. 100].

 

IV. Samogłoski nosowe

    W staropolskim okresie rozwoju polszczyzny odziedziczone z języka prasłowiańskiego samogłoski nosowe ę oraz o ulegały stopniowemu obniżaniu artykulacji. Proces ten doprowadził, około XIV w., do wykształcenia się jednej samogłoski nosowej wymawianej jak nosowe ą. Ponieważ w tym okresie żywy był jeszcze iloczas, samogłoska ta mogła występować zarówno jako długa ą, jak i krótka ą. Po zaniku iloczasu, na przełomie XV/XVI w., doszło do ponownego zróżnicowania barwy samogłosek nosowych – długie ą przekształciło się w samogłoskę o, a krótkie ą w samogłoskę ę [GHJP 1998, 114-121]. Na terenie dialektu mazowieckiego opisane wyżej zmiany barwy samogłosek nosowych nie zaszły konsekwentnie. Do dziś w pasie, którego zachodnią granicę wyznacza Wisła, a wschodnią wyznaczają okolice Przasnysza, Ostrołęki, Ostrowi, Pułtuska, Węgrowa, Siedlec, Łukowa i Radzynia, utrzymuje się staropolski typ nosówki ę wymawianej szeroko jako ą [Dejna 1993, 190].

 

1. Rozwój kontynuantów staropolskiego ą krótkiego

   Na terenie powiatu wołomińskiego staropolskie ą krótkie w śródgłosie najczęściej jest realizowane tak jak w języku ogólnopolskim, por. przykłady: odkreńciło, wziente, wengiel, ciełzar (B), renkoma, jenczmjeń, mjenso, gę^jsior (G), renkoma, jenczmje^yń, mjenso, cię^łżkie, gę^łsie, łokrenca, gołembje (K1), renkach, renko, mję^łso, cię^łżkie, gę^łsi, wjence^yj, czę^łść (K2), obrencz, przykrencone, pjenkne, pjenty (Ku), renkami, jenczmjiń, w renku, mjenso, cię^łżkie, gę^łś, pjenta (R1), renkami, cię^łszkie, gę^łś, jenczmjiń, pjenta (R2), renkoma, jenczmje^yń, mnienso, pjentka, zemby, obwendzało, przendło (S), renkami, jenczmjeń, w renku, mjensko, ciełsze ‘cięższe’, gełś, pjenta (T1), renkoma, jenczmje^yń, w renku, mjenso, ciełsze ‘cięższe’, gełś, pjenta, sprenżynówka, obrencz (T2), renkamy, jenczmjeń, mjenso, ge^jś, pjenta (Z).

 Wymowa staropolska, szeroka samogłoski ę jak ą zdarza się jeszcze w mowie poszczególnych osób, ale zanika bardzo szybko, por. zanotowane przykłady: cia^łska, bańdzie, zamby, rance, rancznu ‘ręczną’, urzandach, kampka, kampkami (B), zamby, zamanczyli, przandłam (G), nie mancz me (K1), wjanksze, sprą^lżynówka, rzą^łsy, pamjantam, nandza, nandzny, wangle (K2), bańdzie, badzie, wjancej, ranczniki, damby (Ku). Już podczas badań prowadzonych przed II wojną światową na terenie powiatu wołomińskiego notowano występowanie obu typów wymowy: szerokiej ą i ogólnopolskiej ę. Ten drugi, nowszy typ realizacji występował równie często, jak archaiczny we wsi Nadma, w Strachowie dość dobrze trzymała się jeszcze wymowa szeroka [Friedrich 1937, 53-57; 65-68]. Według mapy 102 AGP omawiana realizacja nosówki przedniej dobrze reprezentowana jest we wsi Starowola.

 Sporadycznie notowano przykłady, w których samogłoska ę wymawiana była z podwyższeniem artykulacji do e, y, y, i, por. dziesińć, cie^ynzarem, pińć, ci^łżarowy//cinzarowy (B), kre^yńciło, pore^yncz (K1), dziewjińć, dziesińć, pjińć, wyngierki (Ku), gie^yńś, wszyńdzie, kryńciło, pamje^yntam, wjyncyj, wyndzone, dziesińć, prze^yndło (S), czyź//częź (T2).

   Natomiast w wygłosie staropolskie ą krótkie realizowane jest najczęściej jako samogłoska ę. Wymowie tej towarzyszy utrata nosowości, por. źrebje, ciele, poprosze (Z), źrebje (G), ciele, prosie (T1), trawe, rombanke, piskle, kure, bende, zrobje (T2), ciele, opre sie, wstydze sie, musze (K1), źrebje, ciele (K2), maszyne, stonke, becke, wode (Ku), pale, słońine, lubje, pjerzynke (S), pare, sie, soche, na ramje, wiwjórke (B), pojade, jade, nie chce (R1), nie potrafje (R2). Kilka razy zanotowano dawną, rozszerzoną wymowę tej samogłoski, por. daj cegła, torba, ja muwją//muwja (B), sie kładło słoma (G), ja muwja, trafja (Ku), kula (S). Podobny stan panował już osiemdziesiąt lat temu – we wsi Nadma tylko wyjątkowo słyszano –a w wygłosie, regułą było –e [Friedrich 1937, 65]. Podczas badań prowadzonych w latach dziewięćdziesiątych nie zanotowano w powiecie wołomińskim ani jednego przykładu szerokiej wymowy ę w omawianej pozycji [AGP, m. 103].

 

2. Rozwój kontynuantów staropolskiego ą długiego

 Na obszarze powiatu wołomińskiego jedynym kontynuantem staropolskiego ą długiego jest samogłoska o, która może być wymawiana z podwyższeniem artykulacji do o^u, u, por. okrongła, bombach, chomont, roncki, łupso^unz, zwjerzuntko, pociung, popchnuł, wygino^uł, zwjo^unzane, zdjo^uńć, wygarno^uńć (B), zomp, obronczka (G), dzionsła, błont, roncki, dziewjontego, sprzoncka, ^łusunońć, dokunt, wjo^unzało (K1), zomp, ciongńikam, zamknońć, rosnońć, dzio^unsła (K2), mondre, wyglo^unda, zwjo^unzałem, so^uńsiada//suńsiada, wjunzała (Ku), go^łsior, dzionsła (R1), go^łsior, sprzonczka, zamknońć (R2), go^łsior, zomp, dzio^łsła, monke, obronczke, sprzonczka, wyschnońć (S), zomp, dzionsła, sprzonczka, kwitnońć, zamknońć, wygarnońć, rosnońć (T1), zomp, sprzonczka, gołsior, zamknońć, wygarnońć, rosnońć, dzio^unsła (T2), zomp, dzionsła, sprzonczka, zamknońć, wygarnońć, rosnońć, dźwignońć (Z).

 W wygłosie zauważalna jest skłonność do wymawiania -o w postaci -o, por. so, nazywajo, to, jesienio, renko, woscyzno (B), wiszo, kwitno, solo, siekiero, koso (G), czekajo bawjo sie, śpjewajo, pijo, mjotło, szczotko (K1), tańczo, bawjo sie, koso, z solo, igło, drogo (K2), urosno, objedzo, zniszczo, beco (Ku), majo, zwjendno, jado, tańco, przewróco sie (R1), ^łusychajo, jado, moczo, koso, mjotło, siekiero (R2), wiszo, tańczo, ^łosełko, mjotło, szczotko, jigło (S), jido, mjotło, z solo, siekiero (T1), ponczkujo, rozkwitajo sie, jado, ido, majo, koso, kosiarko, z solo, siekiero (T2), wiszo, muszo, kwitno, jado, bawjo sie, drogo, traso (Z). Występuje również realizacja zgodna z normą języka ogólnopolskiego, gdzie -o wymawiane jest w postaci sekwensu oł, por. idoł, tańczo^ł, pjechotoł (Z), majo^ł, kwiitno^ł, mjotło^ł, maszynoł (G), wiszoł, jedzoł, majoł, kwitnoł, jadoł, weseloł, kosoł, igłoł, piłoł (T1), wiszoł, jedzoł, tańczoł, mjotłoł, soł, piłoł, jednoł (T2), bjoro^ł, jeżdżoł, mogo^ł, siekiero^ł (K1), wiszo^ł, jedzo^ł, kwino^ł, jado^ł, ido^ł, siekiero^ł (K2), robjoł, siejoł, zapylajoł, opylajoł, majoł (Ku), ruszajo^ł, koso^ł, pjechoto^ł (S), renko^ł (B), uschno^ł, przyjdo^ł, cało^ł, tako^ł, to^ł (R1), szczotko^ł (R2). Sporadycznie wygłosowe -o ulega ścieśnieniu i odnosowieniu do -o^u lub -u, por. pojedzu (G), robjo^ł, kosu (K1), so^ł (B).

                                                                                          

3. Rezonans nosowy kontynuantów staropolskiego ą i ą przed spółgłoskami szczelinowymi i zwartymi

   Samogłoski nosowe w pozycji przed spółgłoską zwartą są wymawiane, zgodnie z ogólnopolską artykulacją, asynchronicznie. Wymowa taka spowodowana jest przesunięciem otwarcia jamy nosowej na koniec artykulacji ustnej, co doprowadza do rozłożenia samogłoski nosowej na grupę złożoną z samogłoski ustnej oraz głoski nosowej, por. przykłady: otkreńciło, wziente, wengiel, pencnieje, zemby, renko, jenczmjeń, dziesińć, pińć, bańdzie, zamby, rance, rancznu ‘ręczną’, urzandach, kampka, kampkami, okrongła, bombach, chomont, roncki, zwjerzuntko, pociung, zdjo^uńć, wygarno^uńć (B), renkoma, jenczmje^yń, pjenta, uprzendło, zamby, zamanczyli, przandłam, gramplarz, zomp, obronczka (G), renkoma, jenczmje^yń, łokrenca, gołembje, kre^yńciło, pore^yncz, nie mancz me, błont, roncki, dziewjontego, sprzoncka, ^łusunońć, dokunt (K1), renkach, renko, wjence^yj, zomp, ciongńikamyⁱ, zamknońć, rosnońć (K2), obrencz, przykrencone, pjenkne, mondre, wyglo^unda (Ku), renkami, jenczmjiń, w renku, pjenta (R1), renkami, jenczmjiń, pjenta, sprzonczka, zamknońć (R2), renkoma, jenczmje^yń, pjentka, zemby, obwendzało, przendło, wszyńdzie, kryńciło, pamje^yntam, wjyncyj, wyndzone, dziesińć, pamje^yntam, wjyncyj, wyndzone, dziesińć, prze^yndło, zomp, monke, obronczke, sprzonczka, wyschnońć (S), renkami, jenczmjeń, w renku, pjenta, zomp, sprzonczka, kwitnońć, zamknońć, wygarnońć, rosnońć (T1), renkoma, jenczmje^yń, w renku, pjenta, obrencz, zomp, sprzonczka, zamknońć, wygarnońć, rosnońć (T2), renkamy, jenczmjeń, pjenta, zomp, sprzonczka, zamknońć, wygarnońć, rosnońć, dźwignońć (Z).

   Przed spółgłoskami szczelinowymi samogłoski nosowe również wymawiane są asynchronicznie jako dwuelementowe zbitki głoskowe, w których pierwszym składnikiem jest samogłoska ustna o odpowiedniej barwie, drugim zaś spółgłoska ł lub j, por. ciełzar, ciełżarowy, cia^łska (B), gę^jśor (G), cię^łżkie, gę^łśe (K1), mję^łso, cię^łżkie, gę^łsi, czę^łść (K2), czełź, warzołchew (Ku), cię^łżkie, gę^łś, go^łsior (R1), cię^łżkie, gę^łś, go^łsior (R2), go^łsior, dzio^łsła (S).

    Może także dojść do wzmocnienia skłonnej do zaniku przed szczelinowymi nosowości przez spółgłoskę n, por. krawenżnika, cie^ynzarem, cinzarowy, łupsóns, zwjónzane (B), mjenso (G), mjenso, dzionsła, wjo^unzało (K1), dzio^unsła (K2), zwjo^unzałem, so^uńsiada//suńsiada, gieńsi, gunsior (Ku), mjenso, dzionsła (R1), mnienso, gie^yńś (S), mjensko, dzionsła (T1), mjenso, sprenżynówka (T2), mjenso, dzionsła (Z).

     Tylko w jednym punkcie zanotowano nosowość synchroniczną, por. częź (T2).

Uwagi końcowe

     Wydaje się, że zestaw cech fonetycznych mieszkańców powiatu wołomińskiego, posługujących się jeszcze gwarą niewiele różni się od tego, który funkcjonował w mowie ich dziadków, żyjących w czasach badań K. Nitscha. Podstawowe cechy gwarowe reprezentowane w ich mowie pod względem jakościowym nie odbiegają znacznie od stanu sprzed kilkudziesięciu lat, nadal można usłyszeć niektóre wyrazy w postaci zmazurzonej czy zachowujące samogłoski ścieśnione å i e^y.

    Wystąpiły natomiast znaczne różnice ilościowe, to znaczy skurczyła się zdecydowanie liczba wyrazów, w których zachowują się mazowieckie właściwości gwarowe, często są to już tylko słowa związane z kulturą ludową, np. nazwy narzędzi rolniczych czy sprzętów gospodarskich, por. redło, redełko.

   U ludzi starych proces wyzbywania się gwary przebiega najwolniej, u najmłodszego pokolenia mieszkającego na wsi, mającego szeroki kontakt z językiem ogólnopolskim bardzo szybko, doprowadzając do całkowitego zaniku gwary. W tej samej wsi u poszczególnych rodzin można też zauważyć różny stopień zaniku gwary, ale wszędzie na badanym terenie obserwuje się znaczne wymieszanie form gwarowych i ogólnopolskich.

   Najszybciej informatorzy wyzbywają się cech gwarowych wybitnie rażących jak mazurzenie czy asynchroniczna wymowa spółgłosek wargowych miękkich typu mniasto, nieco trudniej wyzbyć się utrwalonych nawyków artykulacyjnych, jak np. wysoka wymowa samogłoski y. Zauważalny jest także stopniowy proces leksykalizacji systemowych zjawisk fonetycznych. Żywe niegdyś cechy gwarowe typowe dla Mazowsza, takie jak przejście ra- w re-, ja- w je-, czy -‘oł < *l’ sonantycznego są dziś ograniczone do pojedynczych wyrazów o zróżnicowanych zasięgach terytorialnych.

    A jakie są szanse utrzymania się gwary w powiecie wołomińskim? Wypada zgodzić się ze słowami wybitnego polskiego dialektologa J. Reichana: „[...] na większości obszaru najmłodsze pokolenie, chodzące obecnie do szkoły, zatraci niektóre najbardziej odbiegające od literackiej polszczyzny właściwości gwarowe. Pozostaną jednak zapewne różne nie tak rażące (często nieuświadamiane) cechy tak w zakresie fonetyki i morfologii, jak i słownictwa, które będą jeszcze długo funkcjonować, tak jak funkcjonują pewne regionalizmy polszczyzny literackiej [...].” [Reichan 1999, 277].

 

 

Bibliografia

AGM A. Kowalska, A. Strzyżewska-Zaremba, Atlas gwar mazowieckich, t. X, Wrocław-Warszawa-Kraków.

AGP Dejna K., Gala S., Zdaniukiewicz A., Czyżewski F., Atlas gwar polskich, t. 2.: Mazowsze, Warszawa 2000.

Basara A., 1965, Studia nad wokalizmem w gwarach Mazowsza. Samogłoski ustne, Wrocław-Warszawa-Kraków.

SEJP BrücknerA., 1989, Słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa.

Cyran W., 1960, Gwary polskie w okolicach Siedlec, Łódź.

Dejna K., 1986, Atlas gwar polskich. Kwestionariusz – notatnik, Łódź.

Dejna K., 1993, Dialekty polskie, Wrocław-Warszawa-Kraków.

EJP Encyklopedia języka polskiego, pod red. S. Urbańczyka i M. Kucały, Wrocław-Warszawa-Kraków 1999.

Friedrich H., 1937, Studia nad nosowością w gwarach Mazowsza, Warszawa.

Friedrich H., 1955, Gwara kurpiowska. Fonetyka, Warszawa.

Furdal A., 1955, Mazowieckie dyspalatalizacje spółgłosek wargowych miękkich, Wrocław.

GHJP K. Długosz-Kurczabowa, S. Dubisz, Gramatyka historyczna języka polskiego, Warszawa 1998.

Koneczna H., 1965, Charakterystyka fonetyczna języka polskiego na tle innych języków słowiańskich, Warszawa.

Kowalska A., 1991, Podziały językowe Mazowsza na tle podziałów pozajęzykowych, Warszawa.

Kowalska A., 2001, Mazowieckie kontynuanty *l’ w formach czasowników mleć, pleć, [w:] Studia nad dialektem mazowieckim, Warszawa, s. 157-175.

Nitsch K., 1958, Wybór pism polonistycznych, t. IV: Pisma dialektologiczne, Wrocław-Kraków.

Nitsch K., 1960, Wybór polskich tekstów gwarowych, Warszawa.

Reichan J., 1999, Gwary polskie w końcu XX w., [w:] Polszczyzna 2000. Orędzie o stanie języka na przełomie tysiącleci, pod red. W. Pisarka, Kraków, s. 262-278.

SEJPSł. Sławski F., Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków 1952-1982.

Taszycki W., 1961, Rozprawy i studia polonistyczne, t. 2.: Dialektologia historyczna i problem pochodzenia polskiego języka literackiego, Wrocław.

Urbańczyk S., 1953, Zarys dialektologii polskiej, Warszawa.

Zduńska H., 1958, Zmiany w grupach spółgłoskowych na Mazowszu, [w:] Poradnik Językowy 1958, z. 6, s. 303-311.

Zduńska H., 1965, Studia nad fonetyką gwar mazowieckich. Konsonantyzm, Wrocław-Warszawa-Kraków.

 

 

 

Wykaz skrótów

B Borucza