Gwara regionu – wersja rozszerzona

Justyna Garczyńska

 

Gwary ostródzkie z zastrzeżeniami zaliczane są do dialektu mazowieckiego, niekiedy wraz z gwarami Warmii i Lubawskiego i Malborskiego wydzielane w tzw. nowsze dialekty mieszane. Najważniejsze cechy tych gwar to:

 

1. Brak mazurzenia, choć u niektórych osób pojawiają się wyrazy zmazurzone, por. pietruska ‘pietruszka’, w becce ‘w beczce’, casem ‘czasem’, które najprawdopodobniej przedostały się z Mazur.

 

2. Fonetyka międzywyrazowa ubezdźwięczniająca, por. latoś nie, tak reno ‘tak rano’, wstać na wsi, wpuścić nie, lot rychło ‘lat rychło’.

 

3. Jabłonkowanie, por. cziapka ‘czapka’, sziary ‘szary’, ciasam ‘czasem’, ciaszka ‘czaszka’, zielazo ‘żelazo’, nożia ‘noża’. W zakresie wymowy spółgłosek sz, ż, cz występuje wielość wariantów fonetycznych. Często u jednej osoby obserwuje się duże rozchwianie artykulacyjne, por. wymówienia czapka, ciapka, a nawet capka. Najbardziej rozchwiana artykulacja cechuje głoski cz i sz, obserwuje się tu bardzo często ciakanie, por. citać ‘czytać’, cim ‘czym’, niekciemny ‘nikczemny’, ucił ‘uczył’ i siakanie , por. siary ‘szary’, kokosia ‘kokosza’ oraz nieco rzadziej cziakanie, por. czias ‘czas’, cziarny ‘czarny’ i sziakanie , por. sziary ‘szary’, najlepszie ‘najlepsze’ (por. mapa 1.) W zakresie spółgłoski ż zdecydowanie przeważają artykulacje zgodne z wymową ogólnopolską.

 

Mimo, że przechodzenie spółgłosek dziąsłowych w środkowojęzykowe jest zjawiskiem charakterystycznym dla Ostródzkiego, nie można mówić o całkowitym pomieszaniu tych głosek, tzn. przeważają stanowczo wymówienia zgodne z normą ogólnopolską.

 

Tab. 1. Przykłady wymowy głosek cz, ż, sz (dla wsi Ulnowo)            

 

4. W zakresie spółgłosek środkowojęzykowych ś, ź, ć, dź w Ostródzkiem spotkać można trzy sposoby wymawiania:

a) wymowę zgodną z ogólnopolską, por. siano, ziarno, cielak, dziewczyna;

b) bardzo częstą wymowę ś, ź, ć, dź jak szi, żi, czi, dżi, por. sziano ‘siano’, żiarno ‘ziarno’, czielak ‘cielak’, dżiewczyna ‘dziewczyna’ lub sz, ż, cz, dż, por. szano ‘siano’, żarno ‘ziarno’, czelak ‘cielak’, dżewczyna ‘dziewczyna’;

c) najrzadziej występującą wymowę ś, ź, ć, dź jak s, z, c, dz, por. sano ‘siano’, zarno ‘ziarno’, cemno ‘ciemno’, dzewczyna ‘dziewczyna’ (por. mapa 2.)

Zmiany te najprawdopodobniej związane są z wpływami języka niemieckiego.

Tab. 3. Przykłady wymowy głoski ś (dla wsi Stara Jabłonka)

 

5. Występuje wymowa głoski a (< stpol. ā) jako a^o lub o; w południowej części Ostródzkiego kontynuantem najczęściej notowanym jest a^o, na pozostałym obszarze ścieśnienia dochodzą do o.

 

6. Występuje wymowa głoski e (< stpol. ē) jako e, e^y, por. mle^yko; ścieśnienia typu i (y) występują rzadziej, najczęściej w sąsiedztwie spółgłosek miękkich.

 

7. Występuje wymowa głoski o (< stpol. ō) jako o, o^u lub ó, por. Kontynuantem najczęściej spotykanym jest ó, dźwięk o^u notowano rzadziej, o jedynie sporadycznie.

 

6. W zakresie barwy samogłosek nosowych występuje wymowa zgodną z ogólnopolską, czyli e i o, niekiedy w śródgłosie podwyższona do e^y, i (y) oraz do o^u, u, por. ksiułżke, goro^unce ‘gorące’, wyglo^unda ‘wygląda’, psiuntyj ‘piątej’, wszińdzie, pamińć.

W zakresie rezonansu nosowego przed spółgłoską zwartą i zwarto-szczelinową przeważa nosowość asynchroniczna, por. domb, dziesionty, gemba.

Przed spółgłoską szczelinową notuje się: nosowość wokaliczną, por. gęś, wąs lub denazalizację, por. geś, wos.

W wygłosie oraz przed l, ł obie nosówki ulegają denazalizacji i często ścieśnieniu, por. wode, spsie^ywajo ‘śpiewają’, nie chcu ‘nie chcą’, nie rżnół ‘nie rżnął’, spsiół ‘spiął’, krziknuł.

 

Inne cechy gwarowe z zakresu wokalizmu to:

2. Przechodzenie nagłosowego ja- > je- i ra- > re- w niektórych wyrazach, por. jek ‘jak’, jekbi ‘jakby’, jebłko ‘jabłko’, jegoda ‘jagoda’, jeskółka ‘jaskółka’, rek ‘rak’, reno ‘rano’, remię ‘ramię’.

3. Przechodzenie -ar- > -er- w śródgłosie, por. derł ‘darł’, poderło ‘podarło’, ter ‘tarł’, terli ‘tarli’.

4. Brak przegłosu  e w a w formach zawiesy ‘zawiasy’, wietrak ‘wiatrak’, zamietać ‘zamiatać’, ofiera ‘ofiara’, z powiedań, to powiedał.

5. Przechodzenie wygłosowego -ej w -ij/-yj lub -i/-y, por. późnij, lepi ‘lepiej’, wjincy‘więcej’, o dziewjonty.

6. Podwyższanie artykulacji samogłoski y do i, por. a bili te ‘a byli te’, nie wikońcy sie‘nie wykończy się’, wymity ‘wymyty’, grubi Niemiec ‘gruby Niemiec’, zupi goroncej ‘zupy gorącej’ obok wymowy ogólnopolskiej wyłaziła, trzydzieści.

7. Przesuwanie artykulacji samogłosek i oraz y przed głoską ł ku tyłowi jamy ustnej, por. mróz buł ‘mróz był’, żuł ‘żył’, robiuł ‘robił’.

8. Samogłoska i z prejotacją  w nagłosie wyrazów, której może towarzyszyć obniżenie artykulacji, por. jidzie, jimię, jendyk ‘indyk’, i winiósł jem wódki ‘i wyniósł im wódki’.

9. Labializacja  samogłoski o, rzadziej u, w nagłosie, por. a ^ło, ‘a o’, ^ło taki.

10. Samogłoski o oraz e przed spółgłoską nosową mogą podwyższać swoją artykulację, por. una, skuńczuł ‘skończył’, sło^umo ‘słomą’, zgaszóne ‘zgaszone’, óni ‘oni’, wim, potym, casym, korzynie.

11. Zachowały się formy czasownikowe bez kontrakcji, por. to ja stojałam, bo sie bojał ‘bo się bał’, stojał ten rower ‘stał ten rower’, stojeli ‘stali’.

 

W zakresie konsonantyzmu gwary ostródzkie charakteryzują następujące zjawiska:

1. Zatrata dźwięczności w, w’ po spółgłoskach bezdźwięcznych, por. por. tfego, sfój.

2. W południowej i wschodniej części gwar ostródzkich spółgłoski wargowe miękkie ustne wymawiane są asynchronicznie. Dominuje wymowa z elementem palatalnym ś, ź, por. wziara ‘wiara’, psies ‘pies’, obok której, w mniejszym nasileniu procentowym, występują artykulacje typu pchies. Pojawia się tu także tendencja do uprzedniania elementu palatalnego w kierunku sz, ż, por. wżiara, wżara ‘wiara’, pszies, pszes ‘pies’. Te ostatnie artykulacje uważa się za wynik wpływów niemieckich, zwłaszcza że szczególnie często pojawiają się one u osób przebywających głównie w środowisku niemieckim.

 W zachodniej części Ostródzkiego występuje dość często wymowa synchroniczna, prawdopodobnie pod wpływem dialektu lubawskiego lub częściowa dekompozycja z zachowanym elementem wargowym typu wjara ‘wiara’. Wymówienia bez artykulacji wargowej stanowią niewielki procent.

Częsta jest twarda realizacja spółgłosek f’, w’ w grupach św’, ćw’ i dźw’, por. śwat, ćwerć, dźwerze.

W M. rzeczowników męskich zakończonych historycznie miękką spółgłoską wargową artykulacja tej głoski jest często asynchroniczna, por. jedwabś ‘jedwab’, karpś ‘karp’, gołombś ‘gołąb’

 

Tab. 1. Przykłady wymowy spółgłoski wargowej p’ (dla wsi Liwa)

 

W zakresie wymowy spółgłoski m’ Ostródzkie można podzielić na dwie części linią biegnącą przez wsie Podlejki – Mielno – Stęmbark. W części zachodniej tak podzielonego obszaru dominuje palatalność synchroniczna, podobnie jak w sąsiedzkiej gwarze lubawskiej, natomiast w części wschodniej przeważają wymówienia bez zwarcia wargowego, por. niasto, kanień, łączące ten teren z Mazurami (por. mapa 1.). W tego typu artykulacjach możliwe jest także stwardnienie spółgłoski ń, por. nasto ‘miasto’, kaneń ‘kamień’.

Końcówka N. lmn. rzeczowników, przymiotników i zaimków -ami wymawiana jest zgodnie z normą ogólnopolską lub twardo, por. cepamy, z listamy, rękamy.

 

3. Na całym terenie Ostródzkiego możliwe są wypadki stwardnienia spółgłosek wargowych, por. peśń, dziewenć, myzerak oraz spółgłoski ń, por. konski, skonco. Proces ten może powstawać w związku z wpływami fonetyki niemieckiej. Nie jest to już jednak żywa tendencja fonetyczna, ale raczej sporadyczne fakty, pojawiające się w różnych miejscowościach. Zjawisko to występuje także na Kurpiach. Zanik artykulacji palatalnej może być niekiedy wynikiem szybkiej i niestarannej wymowy wyrazów często używanych w mowie potocznej, por. wyberam ‘wybieram’, odpowedź ‘odpowiedź’, werzę ‘wierzę’.

               

Tab. 2. Przykłady wymowy głoski ń (dla wsi Liwa)

 

 

4. W Ostródzkiem dominuje miękka wymowa spółgłosek tylnojęzykowych k, g w grupach odpowiadających ogólnopolskiemu kie, gie, ki, gi, choć na całym obszarze warmińskim trafia się wymowa twarda typu łokeć, kedy, robaky. Częsta jest sytuacja, gdy informator wymawia ogólnopolskie grupy kie, gie miękko, a ki, gi twardo lub na odwrót. Niezależnie od tego obserwuje się znacznie większe nasilenie palatalizacji k przed e niż przed i. Natomiast głoska g częściej jest palatalna przed samogłoską i.

Przypadki zmiękczenia spółgłosek k, g przed samogłoską nosową ę, por. giensi ‘gęsi’, renkie ‘rękę’ zdarzają się w Ostródzkiem dość rzadko. Jeszcze rzadsze jest miękczenie spółgłosek tylnojęzykowych przed a, charakterystyczne dla Mazur wschodnich.

Spółgłoska ch przed głoskami przednimi y, e jest najczęściej wymawiana twardo, por. głuchy, bochenek, choć niekiedy słychać także ch miękkie, por. chiba, bochienek, sztachiety.

 

Tab. 4. Przykłady wymowy grup ki, kie (dla wsi Liwa)

 

5. Wymowa grupy spółgłoskowej ktjako cht, por. nicht nie bał ‘nikt nie bał’, w nichtórnych ‘w niektórnych = w niektórych’, i chto ‘i kto’, chtóry ‘który’.

 

6. Może wystąpić twarda wymowa grupy li, por. lypa ‘lipa’, posłuchaly ‘posłuchali’.

Odmianę wyrazów w gwarach mazurskich wyróżniają podane niżej cechy:

1. Obie końcówki C. lp. rodzaju męskiego -u oraz -owi uległy w gwarach ostródzkich kontaminacji w -owiu, por. bratowiu ‘bratu’, chłopakowiu ‘chłopakowi’. Fonetyczne realizacje tej końcówki są zgodne z realizacjami spółgłoski w’ na terenie Ostródzkiego, por. bratoziu, bratochiu, a gdzieniegdzie także bratoju. W zachodniej części Ostródzkiego najczęściej notowano postać -owju, por. panowju, bratowju.

 

2. W Msc. lp. rzeczowników rodzaju męskiego i nijakiego w zasadzie rozkład końcówek nie różni się od języka ogólnopolskiego. Wahania dotyczą użycia końcówki w rzeczownikach zakończonych spółgłoską sz, ż, gdzie często pojawia się końcówka -e zamiast właściwej -u, niezależnie od postaci fonetycznej mianownika, por. o kosie ‘o koszu’, o nozie ‘o nożu’, o węzie ‘o wężu’, w Pisie ‘w Piszu’.

 

3. W D. lmn. rzeczowników wszystkich rodzajów dominuje końcówka ‑ów: słodyczów ‘słodyczy’, z łonków ‘z łąk’, zupów ‘zup’, skorupów ‘skorup’, rybów ‘ryb’, pomarańców ‘pomarańczy’. 

 

4. W C. lmn. rzeczowników wszystkich typów deklinacyjnych występuje końcówka -am,wymawiana także ze ścieśnieniem samogłoski a jako -a^om, por. ludzia^om ‘ludziom’, psa^om ‘psom’, siostra^om ‘siostrom’.

 

5. W okolicach Ostródy w N. lmn. upowszechniły się dawne końcówki

 

 

liczby podwójnej  -oma, -ama, por. nożoma ‘nożami’, lasoma ‘lasami’, udoma ‘udami’, rękama ‘rękami’, renkoma występujące także w wariantach fonetycznych -óma, -uma, por. pod panóma ‘pod panami’.

6. Żeńska forma liczebnikowa dwie zastępowana jest przez formę męską dwa, por. dwa rodziny na jeden woz ‘dwie rodziny na jeden wóz’, dwa kury ‘dwie kury’. W zakresie liczebników zdarza się także nieodmienianie form od 5 w górę, por. trzydzieści siedem hektary ‘trzydzieści siedem hektarów’, pjenć litry ‘pięć litrów’.

7. Gwary ostródzkie zachowują dawne ścieśnienie samogłoski e w końcówce D. lp. przymiotników i zaimków rodzaju męskiego i nijakiego, por. jednygo ‘jednego’, pełnygo ‘pełnego’, takieⁱgo ‘takiego’, żółtygo ‘żółtego’, w chowane^ygo ‘w chowanego’. Poprzez analogię ścieśnienie to zostało wprowadzone także do końcówki zaimkowej, por. tygo, do tygo woza ‘do tego wozu’.

 

8. Końcówki N. i Msc. lp. oraz C. i N. lm. -ym, -ymi przymiotników i zaimków wymawiane są jako -em // e^ym oraz -emy // e^ymy, por. temyⁱ ‘tymi’, wszystkiemi ‘wszystkimi’, takiem ‘takim’.

9. Końcówki D. i Msc. lmn. -ich (-ych) zostały zastąpione przez -e^ych w przymiotnikach i zaimkach. Pojawienie się końcówki -e^ych na miejscu -ich (-ych), por. te^ych dobre^ych ‘tych dobrych’ było wynikiem analogii do postaci fonetycznej końcówek C. l.mn. -e^ym, por. te^ym dobre^ym ‘tym dobrym’ i N. lmn. -e^ymi, por. te^ymi dobre^ymi ‘tymi dobrymi’, w których samogłoska -i (-y) uległa rozszerzeniu przed spółgłoską

 

 

nosową m . Zjawisko to występuje w południowej części Ostródzkiego.

 

10. W Ostródzkiem w zakresie 1. os. l.mn. czasu teraźniejszego dominuje dawna końcówka liczby podwójnej  -wa, por. idziewa, robziwa.

 

11. W trybie rozkazującym w 1. os. lmn. w Ostródzkiem spotyka się dawną końcówkę liczby podwójnej  -wa, por. cytájwa, bzierzwa.

 

12. Końcówka 1. os. lp. czasu przeszłego to-em, por. wiósem ‘wiozłem’, lasem ‘lazłem’, która może odrywać się od tematu fleksyjnego lub głównie w części północnej formy bezkońcówkowe, por. ja był, ja robił., ja słiszał, ja nie wiedział,

13. Końcówki 1 os. lmn. czasu przeszłego to przede wszystkim: ogólnopolska -śmy, por. chodziliśmy, jechaliśmy, archaiczna -m, por. bralim kartofli i sie rzucalim ‘braliśmy kartofle i się rzucaliśmy’, cukru nabralim ‘cukru nabraliśmy’, i świniaka zabilim ‘i świniaka zabiliśmy’, jechalim dali ‘jechaliśmy dalej’, siedzielim ‘siedzieliśmy’. Można także spotkać końcówkę dawnej liczby podwójnej  -wa.

 

14. Końcówka 2. os. lmn. czasu teraźniejszego, przeszłego oraz trybu rozkazującego to -ta, por. niesieta ‘niesiecie’, nieśliśta ‘nieśliście’, mata po jednym ‘macie po jednym’. Ogólnopolska końcówka l.mn. -cie występuje tu w formach grzecznościowych przy zwracaniu się do osoby starszej lub szanowanej, por. Siądźcie, babciu.

 

15.Formy M. lmn. rodzaju męskoosobowego typu chłopi, sąsiedzi zastąpione zostały przez formy niemęskoosobowe typu chłopy, sąsiady, w przymiotnikach i zaimkach ustaliły się formy typu te dobre (chłopy), te stare (sąsiady). Jednocześnie zachowana została końcówka męskoosobowa -i w formach czasownika (te dobre chłopy) kosili, (te stare sąsiady) robili obejmująca także rodzaj niemęskoosobowy, por. kobjety musieli ‘kobiety musiały’, to byli dziury w tem lodzie ‘to były dziury w tym lodzie’, rzeczy byli ‘rzeczy były’, dziewczynky jak przyszli ‘dziewczynki jak przyszły’.

 

Z pozostałych ostródzkich cech gwarowych warte uwagi jest:

1. Usuwanie e ruchomego  w formach rzeczowników zakończonych na -ek, -ec, por. podwieczórk ‘podwieczorek’, krawc ‘krawiec’, wjadr ‘wiader’ zwłaszcza w D. nazw miejscowych, por. do Mikołajk, do Suwałk, z Kaliszk ‘z Kaliszek’, do Niemc ‘do Niemiec’.

 

2. Przyrostki -ę, -ak tworzące nazwy istot młodych, por. cielaki, dzieciak, świniak, i świniaka zabilim, pisklaki.

 

3. Zbliżenie artykulacyjne przyrostka bezokolicznika -eć do przyrostka -ić (-yć) poprzez podwyższenie artykulacji samogłoski e do eⁱ, por. powjedzieⁱć ‘powiedzieć’, obejrze^yć ‘obejrzeć’.

 

4. Występowanie dwóch przedrostków stopnia najwyższego przymiotnika: dawnego na^o-//no-, por. na^olepsy ‘najlepszy’, nolepi ‘najlepiej’ oraz nowszego na^oj-, por. na^ojlepszy.

 

5. Nieustalone używanie przyimków bez i przez, por. bez pisk ‘przez pysk’, bez dwadzieścialot ‘przez dwadzieścia lat’, bo bez to wojne ‘bo przez tę wojnę’, bez Czerwony Krzyż ‘przez Czerwony Krzyż’.

 

Gwara ostródzka jest jedną z najbardziej przesiąkniętych elementami niemieckimi gwar polskich. Wielowiekowy wpływ języka niemieckiego, spowodowany czynnikami historycznymi (patrz historia regionu) szedł dwiema drogami: poprzez kontakty ludności polskiej z sąsiadującą na tym samym terytorium ludnością niemiecką oraz poprzez niemieckie instytucje, szkoły i wojsko. Sytuacja ta sprawiła, że na terenie Ostródzkiego po II wojnie światowej tylko bardzo stara ludność umiała czytać po polsku, ogromna zaś większość czytała i pisała po niemiecku. Wszyscy w języku niemieckim biegle mówili. Ta dwujęzyczność ludności polskiej była kolejnym czynnikiem sprzyjającym przenikaniu elementów niemieckich do gwary ostródzkiej.

Elementy niemieckie najsilniej zaznaczyły się w obrębie słownictwa. Należą one do kilku chronologicznie i genetycznie różnych warstw. Warstwa pierwsza to pożyczki niemieckie właściwe językowi polskiemu wziętemu jako całość, np. blacha, chwila, dach, fartuch, folwark, grunt, jarmark, kuchnia, szafa, zupa, budować, farbować, kosztować, pakować, smakować. Druga warstwa zapożyczeń charakterystyczna jest wyłącznie dla gwary ostródzkiej, ewentualnie również dla szerszego obszaru dialektycznego podlegającego wpływom niemieckim. Przykłady tych zapożyczeń w zakresie rzeczowników, przymiotników, przysłówków i czasowników zawierają tabele 1, 2, 3. Wszystkie te wyrazy zostały mniej lub więcej spolszczone, przystosowane do systemu języka polskiego bądź to poprzez zastąpienie głosek niemieckich głoskami właściwymi gwarze ostródzkiej, bądź poprzez przekształcenie wygłosu wyrazów niemieckich i nadanie im polskiej fleksji, bądź wreszcie przez zmianę rodzaju rzeczowników lub utworzenie od podstaw niemieckich nowych wyrazów za pomocą afiksów polskich zgodnie z systemem morfologicznym języka polskiego.

 

Tab. 1. Rzeczowniki zapożyczone z języka niemieckiego

 

Tab. 2. Przymiotniki zapożyczone z języka niemieckiego

 

Tab. 3. Czasowniki zapożyczone z języka niemieckiego

 

Innym sposobem zapożyczania wyrazów z języka niemieckiego są kalki językowe, które polegają na dosłownym tłumaczeniu niemieckich słów. Dzieje się to na dwa sposoby:

a) istniejącemu już wyrazowi polskiemu zostaje nadane nieznane dotąd niemieckie znaczenie. Przykłady takich zapożyczeń podano w tab. 4.

 

Tab. 4. Przykłady kalek semantycznych z języka niemieckiego

 

b) nowe wyrazy tworzone są dla tłumaczenia sensu niemieckiego, por. tab. 5.

 

Tab. 5. Przykłady kalek leksykalnych z języka niemieckiego

 

Składnia gwary ostródzkiej również nasycona jest elementami niemieckimi. Widać tutaj wyraźnie szerzenie się pewnych typów kalk z języka niemieckiego, np.:

 

a) częste są na wzór niemiecki konstrukcje bezokolicznikowe, np. wódkę miał stoić ‘wódka stała u niego’, nm. stehen haben, widzę moją dekę leżeć ‘widzę, że moja serweta leży’, nm. ich sehe etwas liegen, dostanie kupić ‘będzie mógł kupić’, nm. zu kaufen bekommen;

 

b) inne niż w języku polskim jest zastosowanie czasownika:

 przyjść (nm. kommen) w zwrotach: przyjść do pieniędzy ‘zdobyć pieniądze’, nm. zum Geld kommen, przyjść w ruch ‘zostać poruszonym, uruchomionym’, nm. in Gang kommen, przyjść wyżej ‘awansować’, nm. potoczne höher kommen, przyjść pospołu ‘zejść się, spotkać się, nm. zusammenkommen;

dostać w zwrotach: dostanę mokre nogi ‘przemoczę nogi’, nm. nasse Füsse bekommen, dostał dziurę ‘przedziurawił się’, nm. ein Loch bekommen;

móc w zwrotach: nie mogę za to ‘nie jestem winny’, nm. nichts dafür können;

 

c) częste są zdania typu: była dwadzieścia lat ‘miała 20 lat’, nm. zwanzig (Jahre alt) sein, poszedł precz ‘odszedł’, nm. weggehen, oni trzy dzieci mają precz ‘trojga dzieci nie ma w domu’, nm. weghaben, moi ludzie są precz ‘są nieobecni’, nm. wegsein;

 

d) często stosuje się orzeczenie w liczbie mnogiej przy podmiocie liczebnikowym wyrażającym mnogość: byli parę studentów zam. było, w Podlejkach są parę Mazurów zam. jest, za mało ludzi są zam. jest, tyle ludzi tam pracowali zam. pracowało.