Opis dialektów polskich | Dialekt śląski | Dialekt wczoraj i dziś | Spory o status śląszczyzny

Dialekt śląski wczoraj i dziś

Izabela Winiarska   
Spis treści
Dialekt śląski wczoraj i dziś
Pierwotne granice śląskiego regionu
Przedsłowiańscy mieszkańcy Śląska
Plemiona słowiańskie
w okresie przedpiastowskim
Pierwotne granice wewnątrzetniczne
Pochodzenie nazwy Śląsk
Śląsk jako kraina historyczna.
Polityczne granice Śląska.
Powstanie podregionów
Osadnictwo na Śląsku
Kultura literacka na Śląsku w języku polskim
Języki urzędowe na Śląsku. Uwagi
Spory o status śląszczyzny

Spory o status śląszczyzny

Przemiany ustrojowe rozpoczęte w 1989 roku spowodowały, że odżyły dyskusje dotyczące statusu narodowościowego i językowego Śląska, które w PRL były z przyczyn politycznych stłumione, pozbawione szans przeniknięcia do opinii publicznej zarówno Śląska, jak i całej Polski. Zniesienie cenzury spowodowało, że pełnym głosem mogą przemawiać nie tylko osoby i organizacje domagające się uznania i kultywowania kulturowej i etnicznej (regionalnej) odrębności Śląska, ale także zwolennicy tez o istnieniu odrębnej narodowości śląskiej, a nawet wielojęzycznego narodu śląskiego przekraczającego granice Polski (do którego należeliby także mieszkańcy czeskiej części Śląska, oraz obywatele Niemiec pochodzący z terenów Górnego, a nawet Dolnego Śląska). Tezom tym często towarzyszą postulaty polityczne, od umiarkowanych, dotyczących wspierania przez państwo śląskiej kultury regionalnej, przez pomysły nadania regionowi autonomii, aż do najbardziej skrajnych, separatystycznych.
W dyskusjach dotyczących statusu gwary śląskiej odbijają się spory polityczne, których temperatura emocjonalna bywa bardzo wysoka, argumenty ściśle językoznawcze (wysuwane w zasadzie tylko przez przeciwników uznania odrębnego narodowego języka śląskiego) mieszają się tutaj z historycznymi, politycznymi, gospodarczymi i sentymentalnymi, niezwykle trudno jest je od siebie oddzielić.
Zwolennicy najbardziej skrajnego poglądu, że śląszczyzna nie jest gwarą języka polskiego, ale odrębnym językiem narodowym, przytaczają przede wszystkim argumenty historyczne i polityczne. Podnoszą oni, że naród śląski kształtował się przez tysiąc lat jako jeden z narodów słowiańskich obok polskiego czy czeskiego, a nie jako ich część. Twierdzą wręcz, że Ślązacy przez długi czas pozostawali pod panowaniem Polaków czy Czechów (także Niemców i Austriaków), ale były także okresy posiadania przez nich własnej, mniej lub bardziej niezależnej, państwowości (tu pomijają fakt, że elity autonomicznych księstw śląskich mówiły po niemiecku i mowa śląska nigdy nie miała tam charakteru oficjalnego). W tak skomplikowanych warunkach, twierdzą separatyści, język podlegał wpływom języków sąsiednich, w tym także polszczyzny, do której dziś wydaje się najbardziej podobny, ale przecież także polszczyzna przyjęła wiele wpływów śląskich (zwłaszcza w średniowieczu), co zwiększyło to podobieństwo. Język śląski rozwijał się jednak w wielu aspektach zupełnie niezależnie od polszczyzny, wytworzył słownictwo w Polsce nieznane, bo nazywające nieznane w Polsce przedmioty, zajęcia, stosunki rodzinne itp. Nieuznawanie śląskiego jako samodzielnego języka jest, według zwolenników tego poglądu, przejawem polskiego imperializmu kulturalnego i służy polonizacji Ślązaków. Ślązacy powinni mieć możliwość uczenia się w szkołach w języku śląskim, oglądania śląskojęzycznej telewizji i czytania śląskojęzycznej prasy. Ponieważ jednak nie istnieje skodyfikowana literacka śląszczyzna, powinno się dołożyć starań, aby takowa powstała.
Zwolennicy tezy o śląskim jako języku narodowym używają często argumentu świadomościowego: skoro istnieje grupa o bardzo silnym, mającym historyczną tradycję przekonaniu o swojej odrębności (a więc: mimo że chcemy być lojalnymi obywatelami Rzeczypospolitej Polskiej, jesteśmy Ślązakami, a nie Polakami) i o odrębności własnego języka (nie mówimy po polsku, mówimy po śląsku), to znaczy, że taki język istnieje, mimo że może się wydawać podobny do jakiegoś innego języka (w tym wypadku polskiego). A skoro istnieje język, obowiązkiem państwa jest wspierać jego rozwój, a także umożliwić jego użytkownikom posługiwanie się nim także w sytuacjach oficjalnych.
Bardziej umiarkowani są zwolennicy uznania śląszczyzny za język regionalny. Takie rozwiązanie wiązałoby się z uznaniem, że Ślązacy nie są odrębnym narodem, ale częścią narodu polskiego posługującą się własnym językiem (analogicznie do Kaszubów, których polskości nikt, także wewnątrz ich grupy, nie kwestionuje, a jednak posługują się językiem uznanym niedawno prawnie za odrębny). Jednak także niektórzy zwolennicy tezy o istnieniu odrębnej narodowości śląskiej czy wręcz historycznego narodu śląskiego zgadzają się na uznanie śląskiego za język regionalny, traktując to jako kompromis służący przetrwaniu śląszczyzny. Uznanie śląskiego za język regionalny pozwoliłoby na wprowadzenie śląskojęzycznego nauczania w szkołach, utworzenie publicznych kanałów telewizyjnych i stacji radiowych, w których audycje byłyby nadawane w języku śląskim, uzyskiwanie dotacji państwowych i unijnych na rozwój śląskiej prasy, książki, teatru itp. Pozwoliłoby także na wprowadzenie dwujęzycznych tablic informacyjnych i druków urzędowych, prowadzenie w języku śląskim obrad samorządów itp. Zwolennicy takiego rozwiązania argumentują, że jest ono jedyną szansą przetrwania śląszczyzny, która jest zagrożona przez przemiany historyczne i gospodarcze, przede wszystkim przez zmniejszanie się znaczenia górnictwa, zanik tradycyjnie śląskiego stylu życia i etosu, erozję patriarchalnej rodziny, a także gigantyczny wzrost znaczenia w kulturze mediów elektronicznych, który powoduje, że młode pokolenie Ślązaków zaczyna uważać za wzorcową ogólnopolską odmianę polszczyzny i wstydzi się kultywować mowę rodzimą.
Jednak przeciwnicy uznania śląskiego za język regionalny, wśród których jest zresztą wielu śląskich regionalnych patriotów, wskazują na wiele niedogodności, jakie musiałoby spowodować takie rozwiązanie. Przede wszystkim śląszczyzna nie jest skodyfikowana, mimo wielu podejmowanych prób, nie wytworzyła odmiany literackiej. Nadanie śląskiemu urzędowego statusu wiązałoby się z koniecznością jego odgórnego kodyfikowania, co wiązałoby się z uznaniem za poprawne wyrazów lub form używanych w jednych rejonach Śląska, a za niepoprawne tych, które są w użyciu w innych. Mogłoby to antagonizować Ślązaków, prowadzić do sporów i konfliktów, a nawet do dalszych ruchów „separatystycznych” wewnątrz regionu. Śląszczyzna jest tak wewnętrznie zróżnicowana, że wszelkie próby kodyfikacji musiałyby spowodować u dużej części Ślązaków poczucie straty i obcości powstałej w ten sposób odmiany ich języka. Nie jest wcale pewne, czy górale z Beskidu Śląskiego lub Opolanie chcieliby używać w swoich urzędach języka górników z Bytomia czy Chorzowa, czy nie woleliby w sytuacji wyboru posługiwać się językiem ogólnopolskim.
Ślązacy podkreślający swoją odrębność regionalną i deklarujący przy tym polską tożsamość narodową, uznający śląszczyznę za odmianę języka polskiego (a nie za odrębny język narodowy) przytaczają też inne argumenty przeciwko urzędowemu uznawaniu śląskiego za język urzędowy. Podnoszą też taką kwestię, że gwarą śląską posługuje się wielu mieszkańców regionu, głównie w sytuacjach życia codziennego, prywatnych, rodzinnych, towarzyskich, jej użytkownicy mają poczucie wspólnoty, które daje im używanie odmiennych od ogólnopolskich wyrazów czy frazeologizmów, jednak w komunikacji oficjalnej, urzędowej, profesjonalnej (z wyjątkiem typowo śląskich branż tj. górnictwo i hutnictwo) wolą używać ogólnopolskiej odmiany języka. Wydaje się nawet, że właśnie nieoficjalność śląskiej mowy jest jednym z czynników integrujących, jej uoficjalnienie mogłoby, paradoksalnie, zmniejszyć przywiązanie do niej Ślązaków.
Dla Ślązaków podkreślających swoją odrębność regionalną (a nie narodową) ważne w sporze o status śląszczyzny są także argumenty ściśle językoznawcze, formalne. Odmienność gwar śląskich, podobnie jak wielu innych gwar polskich, w stosunku do polszczyzny ogólnej (także do i innych jej dialektów) wynika głównie ze swoistego słownictwa (przy czym znaczna część gwarowego słownictwa śląskiego jest wspólna z innymi gwarami polskimi) i odmienności fonetycznych (w większości wspólnych z wieloma gwarami polskimi, jak np. silne ścieśnienia dawnych samogłosek pochylonych i zrównanie dawnego a pochylonego z o, dawnego e pochylonego z i/-y). Śląszczyzna nie ma jednak własnej, odmiennej fleksji, nie wykształciła także oryginalnych konstrukcji składniowych. Ponieważ nie wykształciła odmiany literackiej, nie ma także odmiennej od ogólnopolskiej ortografii. Argumentów językoznawczych za tezą o uznaniu odrębnego śląskiego języka narodowego nie ma.
Ta grupa Ślązaków, która jest przeciwna urzędowemu uznawaniu śląskiego za język urzędowy, podkreśla natomiast zawsze potrzebę zachowania własnej tradycyjnej kultury śląskiej, pielęgnowania gwary śląskiej i poczucia odrębności regionalnej jako czynników jednoczących społeczność Śląska.


Opracowanie map: Izabela Stąpor


 
następny artykuł »
 
 
 
 

 

 

ISBN: 978-83-62844-10-4 © by Authors. Zrealizowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego (Program Operacyjny: „Dziedzictwo kulturowe / Kultura ludowa”). Wykonanie: ITKS